Funkcje wykonawcze

Za co odpowiadają?

•

Pośredniczą pomiędzy funkcjami percepcyjnymi a

motorycznymi, czyli pomiędzy percepcją, myśleniem a

działaniem;

•

Na podstawowym poziomie polegają na zdolności

opracowania nowych wzorców zachowania i sposobów

myślenia oraz zdolności do introspekcji wobec tych

nowych wzorców

•

Odnoszą się do różnych zdolności adaptacyjnych (np.

myślenia twórczego i abstrakcyjnego, introspekcji,

procesów umożliwiających człowiekowi analizę

własnych potrzeb, pragnień i marzeń, a także

sposobów, dzięki którym może to osiągnąć)

Czym są?

•

Zdolności zaliczane do funkcji wykonawczych wg teorii

Malloy i DeNatale:

•

Wyznaczenie celów z uwzględnieniem długofalowych

następstw

•

Tworzenie kilku alternatyw możliwych reakcji

•

Wybieranie i inicjowanie zachowań ukierunkowanych na

cel

•

Kontrola adekwatności i prawidłowości własnego

zachowania

•

Korygowanie i modyfikowanie zachowań przy

zmieniających się warunkach

•

Tworzenie kategorii, myślenie abstrakcyjne

•

Trwanie przy zamiarach pomimo dystrakcji

W skrócie...

•

3-S

•

Starting – rozpoczynanie działania

•

Stopping – zatrzymywanie działania

•

Shifting – zmiana działania w toku

Problemy terminologiczne

•

Termin funkcje wykonawcze bywa często traktowany

zamiennie z określeniem funkcje płatów czołowych

•

Zaburzenia funkcji wykonawczych bywają zaś błędnie

nazywane zespołem czołowym

•

Badacze podkreślają fakt, że nie należy utożsamiać funkcji

wykonawczych z funkcjami płata czołowego, bo jest to

ogromnym uproszczeniem i nie należy także traktować tych

pojęć jako zupełnie różnych

•

Obserwacje Duncana i Owena wskazują na fakt, że nie

każdy pacjent z zaburzeniami funkcji wykonawczych ma

uszkodzone płaty czołowe, i nie każdy pacjent z

uszkodzeniem płatów czołowych ma wyraźne zaburzenia

funkcji wykonawczych

Podział funkcji wykonawczych

•

wykonawcze funkcje poznawcze

•

funkcje metapoznawcze

•

samoregulacyjne funkcje behawioralno-
emocjonalne

Wykonawcze funkcje poznawcze

•

pełnią funkcje nadzorcze względem innych

procesów poznawczych

•

związane są m.in. z procesami uwagi, pamięci

operacyjnej

•

mogą dotyczyć

•

kreatywności w rozwiązywaniu problemów

•

stosowania strategii zapamiętywania i odtwarzania

informacji

•

planowania złożonych działań celowych

•

elastycznego przełączania reakcji w odpowiedzi na

zmieniające się warunki

Funkcje metapoznawcze

•

samoświadomość

•

samokontrola

•

społeczne poznanie i teoria umysłu

Samoregulacyjne funkcje

behawioralno-emocjonalne

•

inicjowanie i podtrzymywanie celowej
aktywności

•

hamowanie reakcji i zachowań
stereotypowych, popędowych oraz
nieakceptowanych/niedostosowanych
społecznie

•

kontrola afektu

Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych u
pacjentów po urazach mózgu

•

Rozproszenie uwagi

•

Podejmowanie nieprawidłowych decyzji

•

Impulsywność

•

Apatia

•

Nieprawidłowe rozkładanie czynności w czasie

•

Brak wglądu

•

Perseweracje

•

Trudności z abstrakcyjnym myśleniem

•

Zaburzone planowanie

•

Brak kontroli i korekty podjętego działania

Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych u
pacjentów po urazach mózgu

•

Euforia, nieadekwatność reakcji

•

Płytkość afektu

•

Dysocjacja wiedzy z praktyką

•

Zmienność (lub brak) motywacji

•

Nieprzestrzeganie reguł życia społecznego

•

Drażliwość

•

Brak zahamowań w zachowaniu

•

Niefrasobliwość

•

Konfabulacje

Zaburzenia funkcji wykonawczych

•

Nie można mówić o tzw. zespole zaburzeń funkcji
wykonawczych, ponieważ objawy mogą występować
pojedynczo lub w dowolnej kombinacji, co nie zgadza
się z definicją zespołu

•

Objawy powodują problemy w życiu codziennym.
Wiele objawów zaburzeń funkcji wykonawczych
naśladuje w nieco przesadzonej postaci zachowania
spotykane czasami u ludzi zdrowych (np. ekstrawersja
vs rozhamowanie), co powoduje, że czasem trudno je
jednoznacznie wyodrębnić

Zespoły czołowe

•

Istnieją pewne kontrowersje odnośnie
posługiwania się tym terminem

•

W ramach „zespołu czołowego” wyodrębnione
zostały następujące jego formy:

•

Zespół wypukłości czołowej (grzbietowo – boczny)

•

Zespół oczodołowy (przypodstawny)

•

Zespół przyśrodkowy

Zaburzenia w zespole grzbietowo –

bocznym

•

Zaburzenia przypominania

•

Utrata uczuć społecznych i patriotycznych

•

Trudności w dostosowaniu się do zmieniających się warunków

•

Upośledzone tworzenie strategii w rozwiązywaniu problemów

•

Zanik inicjatywy

•

Zanik zainteresowań

•

Upośledzone abstrahowanie

•

Zmniejszona kontrola umysłowa

•

Zaburzone planowanie

•

Zaburzenia napędu ruchowego

•

Perseweracje

•

Umiejętność powtórzenia instrukcji/nieumiejętność wykonania zadania

Zespół grzbietowo – boczny: przykłady

•

Osoby z tym zespołem dobrze sobie radzą w
warunkach szpitalnych – wykonują polecenia,
zaplanowane przez personel, dużo gorzej radzą
sobie w domu, gdzie nie wykazują inicjatywy i
często zmieniają zdanie

•

Powtarzanie jednego twierdzenia - perseweracje,
nieumiejętność rozwinięcia wypowiedzi

•

Chorzy rozumieją instrukcję, potrafią ją
powtórzyć, ale nie umieją wykonać zadania

Zaburzenia w zespole oczodołowym

(przypodstawnym)

•

Odhamowanie i zmniejszenie samokontroli

•

Zmiany osobowości

•

Impulsywność

•

Brak taktu i utrata wrażliwości w kontaktach międzyludzkich

•

Obniżony krytycyzm wobec zjawisk społecznych

•

Ograniczony wgląd

•

Drażliwość

•

Wahania nastroju (od euforii do rozdrażnienia)

•

Hipomania, depresja

•

Wzmożona ekspresja słowna

•

Zaniedbywanie higieny oraz potrzeb emocjonalnych

•

Konfabulacje

•

Dezorganizacja w zachowaniu

Zespół oczodołowy: przykłady

•

W mowie pacjentów pojawiają się przeciwstawne

twierdzenia

•

Chorzy charakteryzują się bardzo dużą labilnością

nastroju – szybko przechodzą od płaczu do śmiechu

•

Chorzy nie kontrolują własnych działań (gdy opuszczają

szpital, „zamiast do rodzinnej górskiej miejscowości,

trafiają nad morze, gdyż wsiadają w pierwszy pociąg,

jaki pojawił się na stacji”)

•

Dotychczas spokojny człowiek, staje się drażliwy,

wybuchowy, nieodpowiedzialny, wybucha śmiechem

bez powodu, ciągle zmienia plany, obraża się z byle

powodu

Zaburzenia w zespole przyśrodkowo -

czołowym

•

Zaburzenia świadomości

•

Utrata orientacji w miejscu, czasie i otoczeniu; objawy
splątania

•

Tendencja do pojawiania się stanów akinetycznych

•

Spadek zainteresowań

•

Uboga motywacja

•

Zaburzona inicjacja

•

Zmniejszona aktywność

•

Upośledzenie dbałości o środki życiowe

•

Upośledzone zainteresowanie związkami emocjonalnymi

Zespół przyśrodkowo – czołowy:

przykłady

•

Chory, zapytany o datę, odpowiada, ze jest rok
1946

•

Chora odpowiedziała „ Dzień dobry” lekarzowi
dopiero gdy ten wychodził z sali (odroczenie
reakcji, spowolnienie)

Terapia funkcji wykonawczych

•

Rehabilitacja neuropsychologiczna pacjentów z zaburzeniami funkcji

wykonawczych jest bardzo trudna, ze względu na to, że:

•

Zaburzenia funkcji wykonawczych manifestują się w różny sposób i

dotyczą poznania, nastroju i zachowania

•

Trudno jest zakwalifikować te problemy do ściśle zdefiniowanych

kategorii, jak to ma miejsce w przypadku zaburzeń innych funkcji

poznawczych

•

Brak jest powszechnie przyjętego podejścia do diagnostyki i terapii

tych zaburzeń

•

W wielu przypadkach pacjenci nie mają świadomości obecności

deficytów i są one odnotowywane jedynie przez ich otoczenie – co

może budzić sprzeciw odnośnie podjęcia terapii

•

Wspierana jest przez następujące czynniki:

•

Uraz mózgu doznany w wieku dorosłym, gdy te funkcje
są już w pełni wykształcone

•

Jednorazowy uraz mózgu, bez komplikacji

•

Ogniskowe, a nie rozproszone zmiany a korze mózgowej

•

Wysoka motywacja do pracy nad sobą

•

Świadomość pacjenta odnośnie własnych problemów w
myśleniu i osobowości

•

Brak skrajnych zaburzeń zachowania

•

Brak nadużycia alkoholu czy narkotyków w wywiadzie

•

Brak w wywiadzie leczenia psychiatrycznego przed
urazem mózgu

•

Wsparcie ze strony rodziny i społeczeństwa

Spontaniczna poprawa

•

Budowa schematu działania- formułowanie intencji działania,
wyznaczanie celu, formułowanie oczekiwań oraz planowanie

•

Aktywizacja schematu działania- inicjowanie działania,
układanie czynności w kolejności, stymulacja pamięci
prospektywnej w tym przypominanie sobie intencji w celu
działania

•

Kontrola schematu działania- hamowanie(odrzucanie)
niepożądanych zachowań, skupianie się nad zadaniem,
formułowanie osądów i ocen sytuacji, podjęcie decyzji
(odnośnie do kontynuacji, czy zmian w schemacie działania)
oraz rozwiązanie problemu (czyli utrzymanie, bądź zmiana
schematu działania)

Model terapii funkcji wykonawczych

Strategie ukierunkowane na

odbudowę funkcji wykonawczych

•

Modyfikacja środowiska (zmiana kontekstu fizycznego czy
społecznego np. zmiana układu mebli w pokoju,
korzystanie z notesu itp.

•

Modyfikowanie uwarunkowań: nagród i kar

•

Techniki interwencji poznawczej (utrwalenie konkretnego
zadania poprzez kilkakrotne powtarzanie)

•

Trenowanie specyficznych umiejętności lub zadań (szereg
metod pochodzących z psychologii poznawczej i
behawioralnej, przeznaczonych do uczenia się, jak wykonać
specyficzne czynności życia codziennego; techniki te
powinny obejmować metaprocesy poznawcze:
metapamięć, metauwagę, metaemocje)