Zajęcia 12.

Funkcje wykonawcze.

Funkcje wykonawcze jako system kontroli

• Wielu badaczy chętnie definiuje funkcje wykonawcze, odwołując się do procesów kontroli.

• Pokrewne określenia stosowane do opisu funkcji wykonawczych oraz ich zaburzeń:

• Funkcja wykonawczo - kontrolna.

• Kontrola wykonawcza lub inaczej kontrola wykonania.

• Kontrola nadzorująca.

• Kontrola strategiczna.

• Kontrola dowolna czyli wolicjonalna lub inaczej kontrola dowolnego działania.

• Kontrola intencjonalna.

• Kontrola świadoma lub inaczej kontrola świadomości.

• Kontrola racjonalna.

• Kontrola czynności automatycznych lub inaczej kontrola zautomatyzowana.

• Kontrola poznawcza lub inaczej kontrola operacji poznawczych.

• Kontrola metaloznawcza.

• Kontrola emocjonalna lub inaczej kontrola emocji.

• Kontrola umysłowa.

• Kontrola zachowania lub inaczej kontrola behawioralna.

• Kontrola mózgowa.

• Kontrola przystosowawcza,

• Kontrola działania.

• Kontrola czynności ruchowych lub inaczej kontrola ruchu.

• Kontrola ekspresji.

• Kontrola sensoryczna.

• Kontrola reakcji na bodźce zewnętrzne lub inaczej kontrola zewnętrzna.

• Kontrola wewnętrzna.

• Kontrola popędu.

• Kontrola podmiotowa.

• Kontrola systemów dynamicznych.

• Kontrola otoczenia lub inaczej kontrola nad otoczeniem.

• Kontrola ogólna.

• Kontrola rozproszona.

• Kontrola selektywna.

• Kontrola czasowej organizacji działania.

• Kontrola zasobów przetworzeniowych.

• Kontrola wygaszania czyli hamowania.

• Kontrola interferencji.

• Kontrola procesów pamięci.

• Kontrola czynności myślenia lub inaczej kontrola myśli.

• Kontrola procesów planowania.

• Kontrola procesów podejmowania decyzji lub inaczej kontrola decyzyjna.

• Kontrola werbalna.

• Kontrolująca funkcja uwagi.

• Kontrola nastawienia uwagi.

• Kontrola ogniskowania uwagi.

• Kontrola procesów uwagi lub inaczej kontrola uwagi.

• Samokontrola.

• Największą popularnością cieszy się obecnie pojęcie kontroli wykonawczej.

• Tomaszewski pisał o kontroli wykonania dokonującej się w trakcie przetwarzania informacji.

• Porównał ją do podejścia cybernetycznego, akcentującego mechanizm sprzężenia zwrotnego dwóch antagonistycznych procesów: wzmacniania i hamowania.

• Elementy czynności zgodne z antycypacją czynności lub wyniku ulegają wzmocnieniu, natomiast elementy z nią niezgodne ulegają hamowaniu.

• Kontrola ma polegać na porównywaniu rzeczywistego przebiegu czynności z przebiegiem przewidzianym przez program lub rzeczywistego wyniku z postulowanym.

• Program można definiować np. jako sekwencję operacji, w wyniku której osiągnięty zostaje zamierzony cel czynności.

• Young opisuje kwestię mózgowych programów działania jako zespołów znaków kodów, które określają, jakie czynności powinny być wykonywane przez żyjący organizm lub urządzenie, by osiągnąć określony cel.

• Terminami pokrewnymi do programu są kontrola, cel i standard.

• Psycholodzy wyodrębnili samokontrolę jako właściwość osobowości człowieka, samokontrolę jako zachowanie kontrolujące oraz samokontrolę jako mechanizm psychologiczny, za pośrednictwem, którego dochodzi do wystąpienia owych czynności.

• Samokontrola obejmuje względnie stałą właściwość osobowości decydującą o częstości i natężeniu takich form zachowania się, jak:

• Opieranie się pokusom.

• Tłumienie niepożądanych impulsów.

• Odraczanie bezpośredniej gratyfikacji na rzecz gratyfikacji bardziej odległej i/lub bardziej aprobowanej społecznie.

• W znaczeniu drugim samokontrola ma charakter opisowy, odnoszący się do występowania oraz intensywności specyficznych czynności kontrolujących.

• W trzecim znaczeniu, samokontrola oznacza sekwencję wewnętrznych procesów regulacyjnych, decydujących o wystąpieniu pożądanych społecznie form zachowania.

• Kofta określa samokontrolę jako inicjowany przez samą jednostkę proces, za pośrednictwem, które osiąga ona zbieżność między własnym zachowaniem, a standardami wewnętrznymi (osobistymi) lub zewnętrznymi (nieosobistymi).

• Standard osobisty to uznana za własną zasada, natomiast standard zewnętrzny to postrzegane i przynajmniej częściowo akceptowane przez jednostkę wymaganie otoczenia społecznego.

• Według Thoresena i Mahoney'a samokontrola jest grupą strategii hamowania pewnych wyuczonych reakcji, które zostają zastąpione przez inne zachowania, mające w danej chwili małe prawdopodobieństwo wystąpienia.

• Ich wzmocnienie jest niezbędne do realizacji celów odległych w czasie.

• Taka strategią może być programowanie zachowania na drodze samowzmacniania oraz kontrola otoczenia, polegająca na usuwaniu z otoczenia bodźców wzmacniających niepożądane reakcje.

• Procesy samokontroli z reguły mają nieautomatyczny i sekwencyjny przebieg, jak również antycypacyjny, świadomy oraz podmiotowy charakter.

• Nigg wyodrębnia procesy nieświadomej kontroli, które nazywa automatycznym wygaszaniem uwagi.

• Procesy świadome przypisał zaś umiejętności minimalizacji kosztów mentalnych wzajemnego hamowania się konkurencyjnych reakcji, pojawiających się jednocześnie w odpowiedzi na jakiś bodziec ruchowy bądź poznawczy.

• Wegner rozwinął koncepcję kontroli umysłowej, która niekoniecznie ma świadomy charakter.

• Składa się z dwóch elementów:

1. Intencjonalnego procesu operacyjnego (wykonawczego).

2. Automatycznego procesu monitorującego.

Jest aktywowany nieświadomie i bez większego wysiłku.

Proces monitorujący reguluje włączanie i wyłączanie procesu operacyjnego, który poszukuje umysłowych treści związanych z pożądanym stanem umysłu.

• Podział Lengfeldera i Gollwitzera:

1. Kontrola ustanawiania celu działania.

2. Kontrola procesów interesujących owo działanie.

• Zdaniem Houghtona i Tippera, którzy preferują neuropsychologiczny model kontroli, procesy kontroli, z natury beztreściowe, spełniają jedno z najważniejszych zadań formalnych: nadzorują interakcję pomiędzy procesami o zróżnicowanym porządku przetwarzania - seryjnym bądź równoległym, który jest charakterystyczny dla procesów percepcji.

• Ponieważ poznawczy i wykonawczy aspekt zachowania pozostają ze sobą ściśle związane, defekt kontroli łatwo dezorganizuje działanie nawet wówczas, gdy potencjał poznawczy i system wiedzy nie odbiegają od normy.

• Dysocjacja między tym, co się wie, a tym, co się robi.

• Według Houghtona i Tippera człowiek, dzięki zdolności kontroli, potrafi w razie potrzeby hamować (wygaszać) swoje reakcje oraz segregować docierające informacje, dzięki czemu zachowuje się w wybiórczy sposób.

• W wypadku redukcji napływających bodźców percepcyjnych mamy do czynienia z selektywnością uwagi, gdy zaś redukcji ulegają reakcje behawioralne - chodzi o czynność wygaszania.

• Mózgowym podłożem tych procesów jest rozproszony zespół operacji, dzięki którym uprzednio ustrukturowane wzorce aktywności neuronalnej ulegają czasowo - przestrzennej transmisji i transformacji w różnych systemach.

Koncepcja Kuhla

• Funkcją kontroli, utożsamianej z siłą woli jest wzmacnianie aktywującej siły zamiaru i hamowanie konkurencyjnych schematów działania tak długo, że aktywująca siła zamiaru jest większa od wszystkich konkurencyjnych schematów działania.

• Efektywności kontroli działania zależy od trudności w realizacji zamiaru oraz efektywności strategii wolicjonalnych, czyli samoregulacyjnych.

• Przykładem jest selektywność uwagi, kontrola kodowania informacji, kontrola emocjonalna, oszczędność w przetwarzaniu informacji i kontrola otoczenia.

• Oszczędność oznacza umiejętność dowolnego zaniechania działania na jakiś czas potrzebny do rozważenia i oceny alternatywnych form działania.

• Kontrola otoczenia polega na celowej zmianie otoczenia, które ma ułatwić realizację zamiaru.

• Dwa typy kontroli:

1. Wiąże się z dążeniem do zachowania obecnego stanu.

2. Wiąże się z chęcią wprowadzenia zmian.

• Typ kontroli jest pochodną określonego stanu motywacyjnego, czyli orientacji na stan bądź działanie.

• Indywidualna tendencja do danej orientacji zależy od czynników osobowościowych i sytuacyjnych.

• Osoby zorientowane na stan, charakteryzuje bezczynność i niska zdolność kontroli.

• Osoby zorientowane na działanie, charakteryzuje gotowość do działania i wysoka zdolność kontroli.

• Orientacja na stan wiąże się z:

• Dużą podatnością na działanie czynników zewnętrznych.

• Trudnościami z zakończeniem jednej czynności w celu zainicjonowania nowej.

• Tendencją do persewerowania czynności.

• Tendencją do szybkiego rozpraszania się.

• Mała zdolność kontroli świadczy tu o słabym systemie samoregulacji, którego defekt ma swoje źródło nie tylko w charakterystyce osobowościowej, lecz również w zaburzeniach wykonawczych, typowych dla uszkodzenia płatów czołowych mózgu.

• Model działania opartego na zasobach rozwijany przez Baumeistera i współpracowników mówi, iż samokontrola jest przejawem funkcji wykonawczej Ja, która skłania do wysiłku, czyli korzystania z dostępnych zasobów mentalnych.

• Intensywna i wielostronna samokontrola korzystanie wpływa jedynie na aktualnie wykonywane zadanie, zmniejsza prawdopodobieństwo sukcesu kolejnych działań.

• Większość badaczy przyznaje, że kontrola stanowi podstawę elastyczności umysłowej, wyrażonej zdolnością radzenia sobie w nowej, często złożonej sytuacji, która wymaga płynnej zmiany nastawienia umysłowego (zamiaru) na zadanie, czyli umiejętności dowolnego przełączania się między zadaniami.

• W modelu zaproponowanym przez Marthę Dencklę procesy kontroli mają obejmować dwie pomniejsze czynności:

1. Wygaszanie.

Zwane inhibicją lub hamowaniem.

Oznacza nie tylko procesy ułatwiające adaptację do środowiska zewnętrznego, lecz przede wszystkim umiejętność powstrzymywania własnych, automatycznie nasuwających się reakcji czy skojarzeń niewłaściwych z punktu widzenia aktualnie realizowanego zadana.

Wygaszanie to inaczej hamowanie, czyli zaniechanie konkurencyjnej tendencji do reagowania.

Allport zdolność hamowania motywów uważał za specyficzną cechę intencji, czyli podjętego zamiaru.

Zdolność ta często zawodzi po uszkodzeniu płatów czołowych.

Rozhamowaniu ulegają wówczas bezpośrednie reakcje na uboczne bodźce, w wyniku czego nie jest możliwa realizacja wcześniej zaprogramowanego działania.

Pojawiają się za to hiperreaktywność oraz impulsywność reakcji - objawy spotykane również w zespole nadpobudliwości z deficytem uwagi czy zaburzeniach obsesyjno - kompulsyjnych.

Nigg wyróżnia wykonawcze, motywacyjne i automatyczne procesy wygaszania.

Wygaszanie może również przyjąć formę niespecyficzną, czyli ogólną.

Najmniej specyficzne jest zdolność kontroli interferencji.

Kolejny rodzaj niespecyficznego wygaszania dotyczy reakcji ruchowych.

Ich hamowanie często odbywa się przy udziale świadomości.

Paradygmat zatrzymania na sygnał, czyli przymus reakcji tylko na jeden z dwóch bodźców prezentowanych losowo.

Nęcka nazwał to paradygmatem badawczym sygnału stop.

Nęcka twierdzi, że wygaszanie (hamowanie) reakcji motorycznych wymaga świadomego wysiłku umysłowego.

Arbuthnott Frank doszły do przekonania o istnieniu związku wygaszania ze sferą pamięci.

Zapominaniu i hamowaniu proaktywnemu przypisują odpowiedzialność za występowanie u osób zdrowych pomyłek i chwilowej utraty kontroli.

Hasher i Zaiks uznały hamowanie za podstawową funkcję pamięci roboczej, która odpowiada za prawidłowy przebieg wielu czynności poznawczych: uwagi, zapamiętywania, rozumienia i produkcji mowy oraz rozwiązywania problemów.

Skuteczne funkcjonowanie pamięci roboczej zależy od procesów hamowania, nadzorujących dostęp do tej pamięci i uaktualniających jej zawartość przez usuwanie informacji, które przestały być odpowiednie.

Funkcja hamowania gwarantuje w razie potrzeby dostęp do właściwych informacji, ich kasowanie bądź powstrzymywanie. Dzięki hamowaniu tworzy się pamięciowa reprezentacja bieżącego celu.

2. Odraczanie reakcji.

Jest to proces kontroli nie mniej dynamiczny od wygaszania, z którym razem stanowi podstawę autoregulacji.

Występuje ścisły związek funkcji wykonawczych z procesami autoregulacji.

Wstrzymanie na jakiś czas reakcji na bodziec nie oznacza stanu szczególnego wyczekiwania. W okresie poprzedzającym reakcję wykonywane są różne manipulacje na systemach reprezentacji poznawczych. Ważna rola przypada pamięci operacyjnej. Manipulacje mają na celu obranie bądź stworzenie optymalnego sposobu działania, zgodnego ze specyfiką zadania oraz indywidualnym nastawieniem podmiotu. Odraczanie reakcji staje się warunkiem wybiórczego, czyli selektywnego zachowania.

• Istotny z punktu widzenia zadań realizowanych przez EF jest model opisany przez Tomasza Maruszewskiego.

• Model ten wśród procesów uwagi wyróżnia tzw. selekcję trzeciego rzędu, czyli zespół operacji ukierunkowujących aktywność poznawczą.

• Procesy selekcji trzeciego rzędu nie występują na początku przetwarzania informacji.

• Pojawiają się kiedy jednostka wykorzystując wiedzę zapisaną w pamięci długoterminowej, planuje działanie.

• Wybrane elementy wiedzy przesyłane są do pamięci roboczej, która bezpośrednio nadzoruje jakieś działanie.

Koncepcja Jakuba Bronowskiego

• Zamierzone odroczenie reakcji, zwłaszcza słownej, nie stanowi prostej czynności, ponieważ wymaga zintegrowanego współdziałania czterech podsystemów funkcjonalnych, realizujących specyficzne zadania:

1. Oddzielenie wpływu afektu.

2. Pamięciowa prolongata.

3. Językowa internalizacja.

4. Powtórna strukturalizacja.

• Oddzielenie wpływu afektu polega na odseparowaniu znaczenia przetwarzanej informacji od ładunku emocjonalnego jaki ze sobą niesie, czyli subiektywnie wzbudzanego odczucia.

• Samoregulacja emocjonalna odłączona zostaje od zachowania motorycznego, dzięki czemu zyskuje ono bardziej neutralny wyraz.

• Pamięciowe odroczenie zachodzi dzięki pamięci operacyjnej.

• Pomimo zaprzestania działania bodźca, pozostaje on przez jakiś czas w pamięci, dzięki której wykonywane są jego mentalne przekształcenia.

• Otrzymany wizerunek porównywany jest z reprezentacją znajdującą się w pamięci długotrwałej.

• Przechowywanie na bieżąco wizerunku bodźca pozwala uniknąć impulsywnych reakcji, wybrać tylko niektóre o dużym znaczeniu adaptacyjnym oraz zaplanować bardziej złożone działanie zgodne z przewidywaniami osoby.

• Człowiek sięga nie tylko do przeszłości, lecz również wybiega w przyszłość, przewiduje i wyobraża sobie hipotetyczne sytuacje oraz związane z nimi konsekwencje.

• Pamięciowe odroczenie to zdolność powiązania przeszłości i przyszłości w czasie.

• Językowa internalizacja oznacza praktyczną umiejętność samoinstruktażu w formie wskazówek niezbędnych do organizacji jakiegoś działania, a dokładnie jego:

• Zaplanowania.

• Kontroli przebiegu.

• Zakończenia.

• Dzięki odroczeniu reakcji, język przechodzi od funkcji komunikacji z innymi osobami do funkcji komunikacji z samym sobą.

1. Pierre Marie interpretował afatyczne zaburzenia słuchowego rozumienia jako wynik utraty mowy wewnętrznej na tle ogólnie obniżonej sprawności intelektualnej.

2. Maruszewski powiązał brak mowy wewnętrznej z afazją Broca (kinestetyczna agnozja słowa).

3. Dla Konorskiego zaburzenia wewnętrznego programowania wypowiedzi stanowiły przyczynę afazji dynamicznej, objawiającej się deficytem mowy spontanicznej. Chory nie potrafi przekodować myśli w mowę.

4. Łuria zakładał udział zinternalizowanych procesów językowych w bardziej ogólnej regulacji zachowania - przygotowaniu programu działania ujętego w związki logiczno - słowne.

• Ostatni podsystem, powtórna strukturalizacja, obejmuje procesy analizy i syntezy informacji.

• Po zakończonej defragmentacji informacji bądź wydarzenia, na nowo kształtuje się jej scalona reprezentacja poznawcza, na podstawie, której zostaje przygotowana właściwa, choć odroczona reakcja.

• Analiza pozwala na wieloaspektowy ogląd bodźca informacyjnego i jego progresywną redystrybucję do innych paralelnych systemów mózgowych, synteza zaś łączy jego zmodyfikowany wizerunek.

• Procesy powtórnej strukturalizacji zadania zostały przez Arbuthnott i Frank określone jako rekonfiguracja.

• Mechanizm przełączania się między różnymi zadaniami.

• O ich wyborze ma decydować rekonfiguracja, na którą składają się procesy odpowiedzialne za:

• Percepcję.

• Uwagę.

• Pamięć.

• Motorykę.

• Wspólnie tworzą reprezentację bodźca, czyli treść zawartą w danym zadaniu.

• Podsystemy te decydują o samoregulacji - uwalniają podmiot od kontekstu konkretnej sytuacji, kierując w zamian jego aktywność mentalną ku przyszłości.

• Stanowią rdzeń funkcji wykonawczych.

• Rubinstein ze współpracownikami zaproponowali nieco inny, choć także dychotomiczny podział kontroli wykonawczej.

• Niektóre procesy sprawują kontrolę nad celem działania oraz jego zmianą.

• Inne kontrolują aktywację odpowiednich reguł tego działania.

• Obydwa rodzaje procesów sprawdzają wspólnie, czy i w jakim stopniu treści przywołane z pamięci nadają się do wykonania danego zadania.

• Kontrola zmienności celu działania pozwala prześledzić i określić cele kolejnych zadań do natychmiastowego i późniejszego wykonania.

• Ukończenie jednego zadania pozwala zająć się dopiero innym wtedy, gdy nastąpi zmiana celu, czyli podmiot przełączy się mentalnie na nowy rodzaj aktywności.

• Duże koszty takich przełączeń maleją proporcjonalnie do liczby udzielonych wskazówek.

• Ich prawidłowy odbiór to umiejętność korzystania z informacji zwrotnych.

• Redukcji kosztów sprzyja:

• Obniżenie poziomu trudności zadań.

• Wydłużenie przerwy między nimi.

• Zwiększenie liczby cech dyskryminacyjnych bodźców użytych w zadaniu.

• Koszty, które nie ulegają redukcji to koszty rezydualne.

• Procesy kontroli reguł wykonywania zadań są wzbudzane zewnętrznie, poprzez pojawienie się stymulacji.

• Kontrolą objęta zostaje faza kończąca przygotowanie odpowiednich operacji umysłowych do wykonania zadań.

• Ten etap przetwarzania rozpoczyna się natychmiast po ustaniu wcześniejszych procesów identyfikacji bodźca oraz zmiany celu, kończy się w momencie wyboru reakcji optymalnej do wykonania zadania.

• Istnieją jednak jeszcze inne aspekty kontroli, na przykład konieczność wykrycia (detekcji) błędów popełnionych podczas wykonywania zadania.

• Dostrzeganie własnych pomyłek jest ściśle związane z umiejętnością korzystania z informacji zwrotnych.

Schemat ! 49

• Kwestię wykorzystania informacji zwrotnych o wyniku czynności podjął Łukaszewski.

• Punkt wyjścia: szczególna rola odgrywana w życiu psychicznym człowieka przez zadania i wyniki końcowe działań ukierunkowanych na wykonanie tych zadań.

• Są one wyobrażeniem wyniku, jak i operacji oraz porządku czasowego, w jakim mają być wykonane.

• Zadanie pełni funkcję:

• Ukierunkowuje.

• Organizuje aktywność podmiotu.

• Niezbędna jest tutaj kontrola różnicy między wynikiem zakładanym i wynikiem osiągniętym.

• Informacje zwrotne o wyniku czynności pociągają za sobą wyraźne i znaczące skutki.

• Mogą zarówno poprawić jak i pogorszyć przebieg czynności.

• Dodatnie oceny osiągniętych wyników albo wpływają dodatnio, albo nie zmieniają poziomu wykonania następnych zadań.

• Następstwem ujemnych ocen o wyniku najczęściej jest polepszenie poziomu wykonania zadań.

• Brak informacji upośledza działanie następne.

• Otrzymanie informacji może prowadzić do korekty działania.

• Niektóre koncepcje zakładają ukierunkowany i zarazem zmienny w czasie charakter procesów kontroli, które mają oscylować między pamięcią i uwagą.

• Kontrola nabiera właściwości pośrednicząco - dynamicznych.

• W przypadku przyjęcia określonego nastawienia na wykonanie zadania, najpierw zostaja uruchomione procesy pamięci (operacyjnej).

• Kiedy dokonuje się zmiana nastawienia zadaniowego, kolejność jest odwrotna - procesy pamięci zostają skontrolowane po procesach uwagi.

• Jedna z dwóch podstawowych funkcji wykonawczych ma polegać na transmisji parametrów kontroli.

• Druga to unikanie perseweracji, czyli zbędnego powtarzania wcześniejszej reakcji.

• To zasługa elastyczności poznawczej, za którą odpowiadają procesy akumulacji potwierdzeń.

• Umożliwiają one ponowny wybór reakcji w odpowiedzi na ten sam problem bądź aspekt zadania.

• W koncepcji Logana i Gordona szczególnie istotne są następujące problemy wykonawcze:

1. Problem powiązania.

Skojarzenie dwóch różnych bodźców z dwiema różnymi reakcjami.

2. Problem seryjnego porządku.

Podmiot musi zareagować dwukrotnie, późniejsza reakcja może być całkiem różna od wcześniejszej, którą więc należy szybko wygasić.

• Sekwencyjna organizacja czynności ułatwia ich kontrolę.

• Czynność taka ma charakter świadomy i złożony, co pomaga w rozwiązywaniu nowych i trudnych zadań.

Funkcje wykonawcze jako system planowania

• Ułożenie planu wymaga nie tylko formalnych zdolności, w rodzaju utrzymywania uwagi, lecz również zdolności abstrakcyjnego i obiektywnego ujmowania rzeczywistości, dokonywania przemyślanych wyborów oraz dostrzegania alternatywnych sposobów postępowania.

• Plan stanowi jeden ze specyficznych mechanizmów motywacyjnych, które mobilizują jednostkę do działania, wykonywania określonych zadań i osiągania celu.

• Układanie planu, czyli programowanie jest świadomym procesem, który pośredniczy pomiędzy motywem, a dowolnie wykonywanym działaniem.

• Programowanie to subiektywna optymalizacja rozwiązań zadań cząstkowych, ułatwiająca osiągnięcie celu ostatecznego za pomocą dostępnych środków i zdolności.

Model działania według Borkowskiego i Burke

• W skład modelu działania, oprócz funkcji wykonawczych i planowania wchodzi samoregulacja.

• Jest to więc planująco - wykonawczy system regulacji działania.

• Jego cechą jest celowość.

• Składowe modelu różnią się pod względem trzech charakterystyk:

1. Ogólności vs specyficzności realizowanych zadań.

2. Orientacji poznawczej vs motywacyjnej.

3. Częstości vs rzadkości użycia podczas uczenia się i rozwiązywania codziennych problemów.

Schemat ! 52

• Planowanie odpowiada za świadome podejmowanie decyzji, regulację i działanie.

• To dynamiczny proces, określający kolejność poszczególnych czynności składowych całego działania, jak również korygujący i dopasowujący owe czynności do realizowanych na bieżąco zadań cząstkowych.

• Umiejętność planowania pozwala:

• Osiągać.

• Formułować.

• Podtrzymywać.

• Aktualizować.

• Porzucać wcześniej ustalone cele.

• Samoregulacja wyraża pewne strategie osiągania celu w czterech, następujących po sobie fazach:

1. Określenia rozbieżności pomiędzy docelowym i aktualnym stanem.

2. Wyboru zachowania lub strategii minimalizującej rozbieżność.

3. Odpowiedniej alokacji zasobów przetworzeniowych, przyznanych na poszukiwanie informacji i ukończenie kolejnych zadań.

4. Maksymalizacji osiągnięć na drodze możliwie pełnej synchronizacji wszystkich faz.

• Lezak wydzieliła dwie formy zaburzeń samoregulacji:

1. Defekt w zakresie produktywności.

Patologicznie zmniejszona umiejętność spontanicznego podejmowania działań, które zatracają swój naturalny rytm.

Chory inicjuje daną czynność z opóźnieniem lub zacina się podczas jej wykonywania.

2. Defekt w zakresie elastyczności.

Odnosi się do kontroli uwagi, jakim jest płynne przełączanie nastawienia umysłowego między zadaniami.

Pacjent perseweruje poprzednią czynność, pomimo zmiany sytuacji zadaniowej bądź polecenia.

• Samoregulacja jest zespołem środków, za pomocą których funkcje wykonawcze spełniają rolę społeczno - adaptacyjną.

• Istotny jest ewolucyjny aspekt funkcji wykonawczych, który zdolność dowolnego podejmowania przemyślanych, celowych i wybiórczych działań przypisuje jedynie człowiekowi.

• Funkcje wykonawcze są produktem umysłu jednostki dążącej do osiągnięcia wyższego poziomu przystosowania się do środowiska.

• Funkcje wykonawcze w modelu Borkowskiego i Burke:

1. Analizują zadanie.

2. Dokonują wyboru i korekty strategii jego rozwiązania.

3. Monitorują przebieg całej czynności.

• Osoba o ponadprzeciętnych umiejętnościach wykonawczych charakteryzuje się równie dobrze rozwiniętymi cechami metaloznawczymi.

• Osoba taka:

• Zna dużą liczbę strategii uczenia się.

• Wie kiedy, gdzie i dlaczego owe strategie są przydatne.

• Rozumuje w sposób rozważny, refleksyjny i planowy.

• Jest umotywowana i zorientowana na realizację zadań.

• Liczy się z możliwością porażki oraz umie sobie z nią poradzić.

• Posiada rozległą wiedzę ogólną, z której potrafi w razie potrzeby szybko skorzystać.

• Ogniwem pośredniczącym między obranym zadaniem, a rezultatem jego rozwiązania nie zawsze jest ogólna wiedza o strategiach działania, aktualizowana dzięki procesom wykonawczym.

• Niekiedy bardziej użyteczna jest specyficzna wiedza, ograniczona do jakiejś dziedziny.

• Wynik zadania zależy od czynników osobowościowo - motywacyjnych, ukierunkowujących dalsze działanie po otrzymaniu informacji zwrotnych na temat jego dotychczasowego przebiegu.

• Człowiek dysponuje wiedzą ściśle metapoznawczą, nazywaną też własną, introspekcyjną lub znajomością siebie samego.

Schemat ! 54

• Borkowski i Burke ujmują procesy planowania jako czynność bardziej ogólną niż specyficzną, a przy tym skomplikowaną.

• Planowanie wiąże się ściśle z inteligencją ogólną.

• Funkcje poznawcze integrują proste strategie niższego rzędu w jeden program skomplikowanego działania.

• Łuria opisywał korę przedczołową (okolica trzeciorzędowa) jako trzeciorzędowe części płatów czołowych są nadbudowane nad wszystkimi częściami kory mózgu, pełniąc w ten sposób znacznie bardziej uniwersalną funkcję ogólnej regulacji zachowania, w porównaniu z funkcją tylnego ośrodka asocjacyjnego.

Współczesne poglądy na psychologiczna organizację funkcji wykonawczych

• Psychologowie poznawczy akcentują sekwencyjną organizację planu działania, który składa się z kilku etapów, czyli następujących po sobie czynności, podejmowanych z myślą o osiągnięciu danego celu.

• Plan to poznawcza reprezentacja ich kolejności.

• Sformułowanie planu polega na utworzeniu z czynności składowych pewnej sekwencji, optymalnej do wykonania całego działania.

• Występuje związek funkcji wykonawczych ze zdolnością, którą można nazwać „sekwencjonowaniem” bądź „uporządkowywaniem”.

• Inny element planowania to przywołanie z pamięci długotrwałej wiedzy o przebiegu określonych czynności, jak i całego działania.

• Zasadniczą rolę odgrywa hierarchiczna organizacja wiedzy.

1. Najpierw aktualizowany jest ogólny, podstawowy schemat abstrakcyjnego działania.

2. Następnie informacje szczegółowe, niezbędne do realizacji konkretnego zadania w ściśle określonym kontekście sytuacyjnym.

• Charakter aktywacji jest odgórny, rzadziej oddolny.

• Motyw planu częściej ma wewnętrzne (spontaniczne), niż zewnętrzne (reaktywno-środowiskowe) pochodzenie.

• Na przykład, pierwszy poziom (wyższy), może zawierać wiedzę o czynnościach rutynowo - wykonywanych podczas przygotowywania herbaty, drugi zaś (niższy), składać się z bardziej szczegółowych przesłanek ułatwiających jej przygotowanie.

• Aktualizacja wiedzy odbywa się w selektywny sposób, tzn. umożliwiający optymalny wybór czynności oraz ich sekwencyjne uporządkowanie.

• O wyborze kolejnych etapów złożonego planu działania decyduje sprawność systemów percepcyjnego i motorycznego, jak również (a może przede wszystkim) uprzednie doświadczenie.

• Doświadczenie sprawia, że niektóre codzienne czynności, z czasem są wykonywane coraz bardziej automatycznie, uwalniając się od kontroli świadomości, lecz nie zatracając celowości.

• Czynnikiem wyzwalającym działanie nie jest wówczas wewnętrzny motyw, lecz środowisko zewnętrzne, czyli sytuacyjny bodziec.

• Utworzenie planu jest utrudnione, gdy współistnieje na raz kilka intencji aktywizujących w pamięci schematy różnych czynności, względem siebie antagonistycznych.

• Im większa liczba i/lub rozbieżność zamierzeń, tym większa konkurencyjność i interferencja programów działań, spośród których jednostka musi wybrać tylko niektóre, pozostałe zaś wygasić.

• Umiejętność tego rodzaju selekcji bywa nazywana efektem intencjonalnej nadrzędności.

• Kontrola wygaszania antagonistycznych programów działania jest istotnym składnikiem modelu planowania Wardy, który podkreśla różny stopień złożoności planów.

• Są one mniej, lub bardziej rozbudowane, czyli poznawczo opracowane.

• W kontrolowany sposób powstaje nawet stosunkowo prosty plan, pomimo, że w większość składa się z czynności dobrze znanych i wyuczonych.

• Bardziej złożone plan działania uwzględnia dwa podstawowe typy informacji:

1. Co.

2. Kiedy należy zrobić.

• Są niezbędne do sprostania nowym i skomplikowanym problemom, które nasuwają na myśl kilka alternatywnych rozwiązań.

• Chcąc rozwiązać zadanie podmiot musi wybrać jedną strategię spośród kilku konkurencyjnych, a następnie ją zapamiętać i zaktualizować w pamięci prospektywnej.

• W teorii schematów poznawczych Schanka i Abelsona plan jest bardziej ogólny od innego schematu, tzw. skryptu.

• Skrypt buduje reprezentację często powtarzających, codziennych zdarzeń, rozpatrywanych z perspektywy danej jednostki, podczas gdy plan informuje jedynie o sposobie osiągania celu przez wiele osób, bez podawania standardowej kolejności konkretnych zdarzeń.

• Najogólniejszą, nadrzędną funkcję spełnia ostatni schemat, temat, określający jakie typowe cele mają uczestnicy sytuacji społecznych.

• Skryty w przeciwieństwie do planów, przyjmują postać nie tylko sekwencyjną, lecz również hierarchiczną.

• W przypadku planów hierarchiczność dotyczy jedynie organizacji wiedzy długoterminowej o pewnych czynnościach, które zostaną ujęte w planie działania.

• W koncepcjach poznawczych problematykę planowania często umiejscawia się w sferze zagadnień myślenia i rozwiązywania problemów.

• Planowanie ma służyć badaniu przestrzeni problemu w sposób systematyczny i określeniu kierunków poszukiwań, które pochłoną najwięcej zasobów uwagi.

• Według Maruszewskiego istnieją dwie podstawowe metody planowania:

• Planowanie za pomocą modelowania.

Jednostka tworzy zminiaturyzowany model realny lub model umysłowy sytuacji problemowej.

2. Planowanie przez analogię.

Wykorzystanie zależności w jednej dziedzinie do rozwiązania problemów w innej.

• Biela wyodrębnił kilka ogólnych faz wnioskowania przez analogię:

1. Dostrzeganie i ujmowanie związku analogii.

2. Formułowanie przesłanek wnioskowania.

3. Uświadomienie sobie charakteru implikacji analogicznej.

4. Wyciągnięcie wniosku analogicznego.

• Każda z faz składa się z mniejszych, następujących po sobie operacji.

• Proces myślenia przybiera ukierunkowany i selektywny charakter, upodabniając się dzięki temu do funkcji wykonawczych i optymalizując plan końcowy.

• Efektywność rozumowania przez analogię zależy od pojemności pamięci operacyjnej i wielkości zasobów uwagi oraz od organizacji przetwarzania informacji.

• Myśleniu ma bardziej sprzyjać przetwarzanie równoległe niż sekwencyjne.

• Davies wyodrębnił trzy rodzaje czynników warunkujących zachowanie planowe człowieka i zarazem nadających temu zachowaniu skomplikowany charakter:

1. Złożoność samego problemu.

Gdy jest prosty jego rozwiązanie odbywa się przy współudziale pamięci operacyjnej i zabiera mało czasu.

Wykonanie skomplikowanego zadania staje się bardziej czasochłonne, ponieważ wymaga zaangażowania także innych procesów poznawczych.

2. Uosabia wpływ kontekstu sytuacyjno - środowiskowego na proces planowania i ocenę kilku alternatywnych rozwiązań danego problemu.

Ważną rolę odgrywa instrukcja podawana badanemu czy możliwość werbalizacji zasady wykonania zadania.

3. Odnosi się do indywidualnych preferencji i różnic w zakresie podejścia do czynności planowania.

Różnice mają zarówno międzyosobniczy jak i wewnątrzosobniczy charakter.

Odmienne będą strategie radzenia sobie z pewnymi problemami u osoby profesjonalnie zajmującej się ich rozwiązywaniem oraz osoby będącej laikiem.

Efektywność planowania nie zawsze jest taka sama. Zmienia się w zależności od rodzaju problemu.

Procesy planowania osiągają nieharmonijny rozwój osobniczy.

Wieloczynnikowe modele funkcji wykonawczych

• Łuria proces realizacji planu nazywał wykonawczym ogniwem czynności.

• Funkcje wykonawcze spełniają nadrzędną rolę względem funkcji poznawczych, w rodzaju myślenia czy pamięci.

• Wieloczynnikowe modele mają kompleksową i obligatoryjną organizację, ponieważ zakładają, że każdy etap działania lub mentalnych przygotowań wymaga prawidłowego zakończenia etapu wcześniejszego.

• Posiadanie dowolnego zamiaru poprzedza następującą po niej czynność planowania, po której zostaje podjęte działanie.

• Ocena liczby etapowych czynności (elementów) funkcji wykonawczych jest zróżnicowana.

• Muriel D. Lezak wyróżniła cztery takie elementy:

1. Wolę.

Określa indywidualne pragnienia i potrzeby, jak i ukierunkowuje jednostkę na ich zaspokojenie w przyszłości.

Wynikiem procesu jest uświadomiony cel, intencja, zamiar.

Dzięki uzmysłowieniu sobie celu, jednostka wie, czego chce lub czego potrzebuje.

Poprzedza go motywacja przedwarunkowa względem aktu wolicjonalnego, który jest związany ze świadomością.

W zależności od jej treści:

• Samoświadomość.

Nie tylko wrażenie wewnętrznej odrębności czy autonomii, lecz również poczucie schematu ciała i ocena własnych możliwości fizycznych.

• Świadomość otaczającego środowiska i sytuacyjnego kontekstu.

Istotna ogólna orientacja w czasie i miejscu.

• Świadomość społeczna.

Zdolność rozumienia pewnych norm i obyczajów danej społeczności.

2. Planowanie.

Celem jest przygotowanie zespołu elementów, czy też kroków niezbędnych do późniejszej realizacji zamierzeń.

Istotą jest zdolność spojenia przewidywanych i oczekiwanych zmian, ujmowania otaczających zjawisk z nadrzędnego, kategorialnego (abstrakcyjnego) punktu widzenia, jak i dostrzegania różnych alternatywnych rozwiązań oraz ich kontrolowanego wyboru.

3. Zamierzone działanie.

Przekształcenie intencji oraz planu w konkretny akt o charakterze produktywnym i samosterownym.

Niezbędna jest umiejętność inicjowania, kontynuowania, zmieniania oraz powstrzymywania czynności w uporządkowany oraz zintegrowany sposób, który decyduje o ich złożonym oraz sekwencyjnym charakterze.

4. Efektywny rezultat.

Wymaga ciągłego monitorowania i korygowania jego przebiegu, w tym modulacji szybkości oraz natężenia własnych reakcji.

Schemat ! 61

• Łuria jako twórca rozwiniętej koncepcji płatów czołowych mózgu, doszedł do przekonania o istnieniu w ich obrębie przynajmniej dwóch, relatywnie niezależnych czynnościowo i strukturalnie układów funkcjonalnych.

1. Ma zajmować się kształtowaniem programu (planu) czynności.

2. Ma zajmować się jego realizacją, czyli kontrolą wykonania.

• Stanowisko Łurii podziela jego uczeń Goldberg, który większość funkcji wykonawczych utożsamia z funkcjami płatów czołowych oraz celowymi formami zachowania.

• Wyliczył sześć niezbędnych warunków powodzenia tego zachowania:

1. Rozpoczęcie (zainicjowanie) czynności.

2. Ustalenie celu działania.

3. Stworzenie jego planu.

4. Wybór właściwych środków do realizacji planu oraz określenie ich czasowej organizacji.

5. Wykonanie kolejno zaplanowanych kroków działania.

6. Porównanie (ocena) wyniku działania z uprzednio ustalonym celem.

• Welsh i Pennington sformułowali definicję funkcji wykonawczych:

Umiejętności utrzymywania odpowiedniego nastawienia na rozwiązanie problemu w celu osiągnięcia przyszłego celu.

• Umiejętność ma stanowić wypadkową trzech komponentów:

1. Zamiaru czy też gotowości wygaszenia lub powstrzymania reakcji stosownie do zaistniałych okoliczności.

2. Strategicznego planu wykonania sekwencji działań.

3. Mentalnej reprezentacji zadania, obejmującej zarówno zakodowane w pamięci informacje o tym zadaniu, jak i ostateczny cel działania.

• Scholnick i Friedman zaproponowali kompleksowy model funkcji wykonawczych i uznali planowanie za nadrzędny aspekt funkcji wykonawczych.

• Dokonali ich podziału na sześć elementów (faz) obejmujących:

1. Czynność zdefiniowania (reprezentacji) problemu na podstawie porównania stanu obecnego ze stanem pożądanym.

2. Wybór celu, czyli pożądanego stanu.

3. Decyzję o utworzeniu planu.

4. Wybór strategii, czyli metody osiągania celu.

5. Wykonanie zgodne ze strategią.

6. Ocenę skuteczności działania.

• W świetle koncepcji Denckli procesy kontroli wprawdzie pełnią nadrzędną rolę względem innych elementów funkcji wykonawczych, jednak nie przebiegają w izolacji.

• Oprócz nich, funkcje wykonawcze obejmują procesy utrzymujące antycypacyjne nastawienie, czyli gotowość do działania oraz procesy planowania.

• Fuster również pisze o antycypacyjnym nastawieniu oraz kontroli, jako zasadniczych składowych funkcji wykonawczych.

• Odpowiedzialność za konstrukcję planu przypisuje pamięci operacyjnej.

• Heilman uważa, że skomplikowana i cykliczna organizacja funkcji wykonawczy wynika z ich intencjonalnej natury.

• Akt intencjonalny ma obejmować:

1. Wielokrotne rozpoczynanie dowolnych czynności.

2. Ich kontynuację.

3. Zmianę kierunku.

4. Przerywanie.

Model funkcji wykonawczych według Petera Andersona

• Wyróżnia cztery funkcje wykonawcze:

• Kontrolująca funkcja uwagi.

Jest elementem nadrzędnym, który wpływa na pracę pozostałych elementów, oddziałujących na siebie według zasady „każdy z każdym”.

Kontrola oznacza umiejętność, która polega na wybiórczym reagowaniu na specyficzne bodźce i jednoczesnym tłumieniu innych reakcji.

Kolejną umiejętnością kontroli jest skupienie się przez dłuższy czas.

Dzięki kontrolującej funkcji uwagi człowiek reguluje i sprawdza wyniki swoich działań, realizuje plany w określonej kolejności, dostrzega własne pomyłki oraz osiąga różne cele.

2. Przetwarzanie informacji.

Obejmuje ilościową i jakościową charakterystykę procesów „na wyjściu” (powstrzymywanie reakcji, bądź jej szybkość).

3. Giętkość poznawcza.

Składa się z procesów odpowiedzialnych za szybkie przyjmowanie, utrzymywanie i zmianę dowolnego nastawienia umysłowego na wykonanie różnych zadań.

Giętkość zawdzięczamy pamięci operacyjnej, w tym mechanizmowi przerzutności i podzielności uwagi.

4. Określenie celu działania.

Zostaje wygenerowane pojęcie potrzebne do zaplanowania oraz zainicjonowania konkretnego działania, zmierzającego do rozwiązania problemu zgodnie z obraną strategią.

• Cztery funkcje wykonawcze składają się na całokształt operacji, nazywanych wspólnym terminem kontroli wykonawczej.

• Stanowisko to zakłada bardziej interakcyjną i zarazem cykliczną, aniżeli sekwencyjną organizację poszczególnych elementów wykonawczych.

• Są wzajemnie powiązane i współzależne, dzięki czemu jako całość monitorują i kontrolują działanie.

Schemat ! 65

• Autorzy Raportu Komitetu Badań Naukowych definiują funkcje wykonawcze jako

Pewien zestaw zdolności poznawczych odpowiedzialnych za planowanie, inicjowanie, sekwencyjne uporządkowanie oraz kontrolowanie złożonych i celowych zachowań.

• Model cybernetyczny zakłada nadrzędną i sterowniczą rolę funkcji wykonawczych względem poznania i zachowania.

• Royall i współpracownicy wyodrębnili cztery czynniki, rodzaje funkcji wykonawczych:

1. Wykrywanie reguły.

2. Pamięć operacyjna.

3. Kontrolująca funkcja uwagi.

4. Wygaszanie reakcji.

• Miyake i współpracownicy stworzyli prostszy wizerunek funkcji wykonawczych:

1. Specyficzne umiejętności dokonywania w umyśle zmian.

2. Wygaszanie.

3. Uaktualnianie nastawienia na określone działanie.

• Osmon i Suchy wyróżnili trzy aspekty czynności nastawieniowo - wykonawczych:

1. Umiejętność przyjmowania.

2. Umiejętność utrzymywania.

3. Umiejętność zmieniania, czyli przełączania nastawienia umysłowego.

• Meltzer i Krishnan wymieniają sześć rodzajów funkcji:

1. Ustanawianie celów i planowanie.

2. Organizowanie.

3. Ustalanie priorytetów.

4. Przełączanie.

5. Zapamiętywanie.

6. Sprawdzanie i monitorowanie.

Interakcyjny model funkcji wykonawczych

• Interakcyjny, ponieważ zakłada zarówno wewnętrzną współzależność poszczególnych procesów, czyli etapów funkcji wykonawczych, jak i ich współdziałanie z różnymi sferami aktywności umysłowej.

• Ujmuje psychikę i działanie jako wspólny, choć podzielny model mechanizmów zachowania dowolnego.

• Przyjęto czteroskładnikową organizację funkcji wykonawczych:

• Nastawienie umysłowe.

Początkowy warunek (składnik) celowego działania.

Wola zrobienia czegoś, zamiar, intencja, postanowienie, gotowość do działania ukierunkowanego na osiągnięcie jakiegoś pożądanego stanu.

Ważną rolę podczas przygotowań do działania odgrywają emocje i motywacja, w tym charakterystyka osobowościowo - temporalna jednostki

2. Planowanie.

Sformułowanie określonego zamiaru pozwala jednostce zastanowić się nad sposobami jego realizacji, kolejnymi krokami działania oraz jego konsekwencjami, czyli uruchomić całokształt operacji mentalnych składających się na planowanie.

Zależy nie tylko od charakterystyki emocjonalno - osobowościowej, lecz również innych zmiennych jak wydolność różnych rodzajów pamięci, dzięki której następuje aktualizacja wiedzy niezbędnej do przygotowania działania, następuje przetworzenie i organizacja wiedzy w pewną całość (plan).

Procesy uwagi selektywnej trzeciego rzędu umożliwiają świadomy wybór i przywołanie zakodowanych w pamięci wyobrażeń czynności ujętych w planie.

3. Inicjowanie działania.

Zamiar i plan mobilizują jednostkę do działania.

Ważny jest nie tylko cały przebieg, ale i moment samego rozpoczęcia, czyli zainicjonowania.

4. Kontrola.

Bez niej przebieg aktu wykonawczego, a nawet procesów psychicznych, uległby rozregulowaniu, tracąc swój celowy i wybiórczy charakter.

Schemat ! 68

69…

Mózgowa organizacja funkcji wykonawczych

Paradygmat kliniczny

• Za podstawę formułowanych wniosków przyjmuje wnikliwą analizę poszczególnych zaburzeń, które przypisuje określonej lokalizacji uszkodzenia mózgu.

• Taki sposób wnioskowania zwany metodą korelacyjną, czyli kliniczno-anatomopatologiczną, polega na wyodrębnieniu (zróżnicowaniu) pewnej liczby objawów, na przykład deficytów wykonawczych, a następnie stwierdzeniu które z nich pojawiają się najczęściej przy dysfunkcji wybranej części mózgu.

• Chodzi o ustalenie dysocjacji, czyli konfiguracji funkcji utraconych i zachowanych, którą to dysocjację można uznać za typowy objaw uszkodzenia właśnie tej, nie innej struktury.

• Uważa się ją wówczas za anatomiczny substrat danej funkcji.

Paradygmat eksperymentalny

• Technologia medyczna pozwala ocenić nie tylko samą strukturę, czyli budowę mózgowia, lecz również jego funkcje, w tym zmiany towarzyszące eksperymentalnie wywołanej aktywności umysłowej.

• Oprócz ludzi chorych w badaniach uczestniczą osoby zdrowe, u których porównuje się dynamikę metabolizmu, przepływu krwi oraz czynności bioelektrycznej mózgu podczas rozwiązywania zadań angażujących dany rodzaj funkcji wykonawczych, na przykład kontrolę, planowanie, przełączanie uwagi.

• Służy temu między innymi funkcjonalny rezonans magnetyczny, MRI, pozytronowa tomografia emisyjna, czy potencjały wywołane.

• Czynnikiem utrudniającym podsumowanie badań nad mózgową organizacją funkcji wykonawczych jest brak zgodności w sposobie rozumienia relacji pojęciowych między funkcjami określanymi mianem wykonawczych, nadzorujących oraz czołowych.

• Zasadnicze pytanie, czy funkcje wykonawcze, jako pewien mechanizm sterujący zachowaniem, przyjmują charakter ogólno-poznawczy, czy też raczej ogólno-umysłowy, a więc regulujący działanie nie tylko poprzez procesy poznawcze, lecz również emocjonalne.

• Cybernetyczny, złożony i zarazem interakcyjny charakter funkcji wykonawczych, organizuje oraz integruje procesy poznawcze w sposób umożliwiający podjęcie i nadzorowanie dowolnego działania.

• W ujęciu tym funkcje wykonawcze nie uwalniają się całkowicie od emocji, choć stanowią odrębny system regulacji.

• Odrębność można opisać na przykładzie ogólnego podziału półkul mózgu na powierzchnie:

• Grzbietowo-boczną.

• Przyśrodkową.

• Podstawną.

• Helm- Estabrooks i Albert funkcje wykonawcze utożsamili z pamięcią operacyjną, którą zlokalizowali na powierzchni bocznej, czyli zewnętrznej półkul.

• Funkcje wykonawcze uznali za najwyższy poziom ludzkiego poznania, dzięki któremu człowiek elastycznie planuje, organizuje i realizuje działanie celowe zgodnie ze zmieniającymi się wymogami sytuacyjnymi i warunkami środowiska zewnętrznego.

Schemat ! 72

• Behawioralna charakterystyka patologii płatów czołowych nie jest jednorodna.

• Wyróżnia się dwa, a niekiedy trzy warianty zespołu czołowego u dorosłych, każdy po uszkodzeniu innej powierzchni:

1. Podzespół grzbietowo - boczny.

Przeważają zaburzenia intelektu oraz dowolnego działania.

Poznawczy aspekt zachowania.

2. Podzespół przyśrodkowy.

Spadek napędu, ogólne spowolnienie tempa przetwarzania informacji i działania.

Motywacyjny aspekt zachowania.

3. Podzespół podstawno-nadoczodołowy.

Zaburzenia emocjonalno - osobowościowe.

Emocjonalny aspekt zachowania.

• Jeszcze prostsze rozróżnienie na część boczną i część podstawną (lub podstawno-przyśrodkową) przedniej okolicy płatów czołowych, czyli tzw. okolicy bądź kory przedczołowej, pokrywa się z przebiegiem dróg rzutowych (projekcyjnych) wychodzących ze wzgórza.

• Przyśrodkowa część jądra grzbietowo-przyśrodkowego wzgórza ma połączenie z podstawno-przyśrodkową częścią PFC.

• Z bocznej części tego jądra odchodzi połączenie do grzbietowo-bocznej powierzchni płata czołowego.

• PFC składa się w całości z drobnych, ziarnistych komórek, mających krótkie aksony i pełniących funkcje kojarzeniowe.

• Wielu badaczy dysfunkcjom pochodzenia czołowego nadali po prostu miano dysfunkcji wykonawczych.

• Goldberg nazywany płaty czołowe płatami wykonawczymi, bądź dyrygentem orkiestry, skupiającym i kontrolującym różne wątki aktywności poznawczej.

• Również metaforycznie przyrównał płaty czołowe do szyjki butelki, przez którą przepływa zintegrowany strumień wielu informacji oraz procesów poznawczych, często zaburzonych przez chorobę mózgu.

• Uprzywilejowane i nadrzędne miejsce płatów czołowych w mózgowej architekturze funkcji wykonawczych najbardziej uwidaczniają sytuacje nowe i/lub wieloznaczne, sprostanie którym wymaga zdolności przemyślanego i swobodnego wyboru.

• Element nowości i zaskoczenia bardziej przerasta możliwości adaptacyjne osób z uszkodzeniem płatów czołowych, niż uszkodzeniem pozostałych płatów.

• Chorzy z uszkodzeniem płatów czołowych nie potrafili dostatecznie szybko zahamować ani odroczyć własnych reakcji percepcyjno - motorycznych, często je persewerowali, najgorzej radzili sobie w sytuacji nowej i konfliktowej.

• Także u ludzi zdrowych wykazano zwiększoną aktywność PFC podczas prezentacji nowych, nieznanych bodźców wzrokowych.

• Wielu autorów wykazało, że między wynikami osób wykazujących uszkodzenia płatów czołowych i tych, u których stwierdzono uszkodzenie płata skroniowego, zachodzi podwójna dysocjacja.

• Zarówno u osób cierpiących na otępienie pierwotnie zwyrodnieniowe typu czołowego, pourazowe stłuczenie płatów czołowych, jak i padaczkę pochodzenia czołowego, zaburzenia wykonawcze są bardziej nasilone od zaburzeń mnestycznych.

• David Ferriera stworzył koncepcję płatów czołowych jako systemu bardziej ogólnego hamowania, nie wyłączając reakcji motorycznych.

• Hamowanie jako proces kontrolny należy uznać za rodzaj funkcji wykonawczych.

• Ferriera uszkadzał płaty czołowe mózgu małp.

• Uszkodzenia te wywoływały nie tylko zaburzenia reakcji ruchowych, lecz szczególną degradację umysłową z typowymi objawami utraty kontroli i dekoncentracji uwagi.

• Małpy z usuniętymi płatami czołowymi traciły zainteresowanie otoczeniem, stawały się apatyczne i ospałe.

• PFC dokonuje tak fundamentalnej operacji, za jaką należy uznać sterowaną przez EF transformację elementów poznania i zawartej w nim wiedzy w konkretne czynności współtworzące działanie, podejmowane świadomie, oraz zgodnie z obranym wcześniej celem.

• Która z funkcji wykonawczych wydaje się najbardziej specyficzną i dominującą cechą PFC?

• Programowanie (planowanie) działania.

• Intelekt.

• Zdolność hamowania (wygaszania) własnych reakcji jako kontrola.

• Elastyczność poznawcza.

• Tworzenie dynamicznej reprezentacji struktury relacyjnej poszczególnych elementów wiedzy, niezbędnych do osiągnięcia jakiegoś celu.

• Integracja informacji o różnych właściwościach czasowych.

• Pennington i współpracownicy wyodrębnili dwie zasadnicze funkcje grzbietowo-bocznej PFC:

1. Wiąże się z wykonywaniem zadań bardzo obciążających pamięć operacyjna.

Takie które wymagają znacznej pojemności pamięci bezpośredniej do jednoczesnego manipulowania dużą porcją informacji.

2. Kontrola poznawcza.

Określa umiejętność wybiórczego reagowania, w tym hamowania niektórych własnych reakcji, w celu przygotowania i uruchomienia innych, bardziej odpowiadających wymaganiom sytuacji.

Osiągnięcie celu w postaci rozwiązania jakiegoś zadania, w tym większym stopniu zależy od PFC, im bardziej owo zadanie jest skomplikowane i/lub wymaga uwagi i kontroli własnych poczynań.

Schemat ! 77

• Dwa aspekty funkcjonowania PFC oraz objawów jej zniszczenia wyróżnił Łuria.

• Dokonywał analiz pomyłek ruchowych, popełnianych przez pacjentów z różnie zlokalizowanym uszkodzeniem płatów czołowych.

• Nazwał owe płaty blokiem programującym, regulującym i kontrolującym złożone formy psychiki.

• Jako najwyższe piętro w hierarchii organizacyjnej mózgu, blok ten spełnia funkcje ogólnego regulatora zachowania, nadbudowanego nad pozostałymi płatami.

• PFC hamuje bezpośrednie reakcje na uboczne bodźce, w wyniku czego możliwa jest realizacja programów i celów działania.

• PFC kształtuje również aktywne zachowanie, ukierunkowane na przyszłość.

• Płaty czołowe nie tylko przygotowują podmiot do działania, lecz również umożliwiają ocenę efektu wykonywanej czynności i kontroli jej przebiegu.

• PFC posiada więc programującą i kontrolującą funkcję.

• Dwa typy perseweracji spowodowane patologiczną bezwładnością reakcji po uszkodzeniu płatów:

1. Jest objawem zniszczenia powierzchni bocznej kory przedczołowej.

Pacjent prawidłowo wykonuje pierwsze polecenie, rysunek krzyża, jednak drugiego polecenia jakim jest rysunek koła nie potrafi wykonywać, gdyż ponowie rysuje krzyż.

2. Eferentna.

Towarzysz podkorowym uszkodzeniom płatów czołowych.

Pacjent nie zapomina zadanego programu, ale nie potrafi opanować pobudzenia ruchowego.

• Wyniki niektórych badań pokazują, że lateralizacja mózgowa funkcji wykonawczych jest zlokalizowana w półkuli lewej, werbalnej.

• Wbrew przewidywaniom Łurii ustalono, że objawem uszkodzenia również prawego płata czołowego mogą być ciężkie zaburzenia wykonawcze, obejmujące metapamięć, jak również zdolność tworzenia strategii, programowania i kontroli hamowania.

• Elkhonon Goldberg autor modelu gradientowej struktury kory półkul mózgowych, rozpatruje funkcje mózgu w układzie współrzędnych w przestrzeni, co znaczy, że fizyczny rozkład i fizyczne odległości pomiędzy okolicami korowymi, jest izomorficzny lub prawie izomorficzny z wymiarem funkcjonalnym, rozumianym jako relacje pomiędzy poznawczymi charakterystykami funkcji upośrednionych przez poszczególne okolice.

• Gradient czołowy odnosi się do m. in. do czynności ruchowych ukierunkowanych na cel.

• Wyniki badań Goldberga nad objawami uszkodzeń różnych fragmentów kory (także czołowej) dowiodły istnienia interakcji dwóch wymiarów organizacji funkcjonalnej kory czyli podziału na dwie półkule oraz przednią i tylną część kory.

• Największe problemy z przetwarzaniem i kojarzeniem danych kontekstowych w nowych sytuacjach przejawiali chorzy z uszkodzeniem prawego płata czołowego, niż innych części kory.

• Prawy płat czołowy jest niezbędny do rozwiązywania niestandardowych problemów, więc zadań angażujących wiele procesów integrowanych przez funkcje wykonawcze.

• Lewy płat zarządza bardziej funkcjami motorycznymi, a także rutynowymi czynnościami.

• Istnieje szczególna rola prawego płata czołowego w procesach wnioskowania na podstawie kontekstu słownego.

• Ustalenia Łurii i Goldberga sugerują o obupółkulowej lokalizacji funkcji wykonawczych.

• Jednak bardziej prawdopodobny wydaje się rozszczepiony wzorzec organizacji, czyli związek każdej półkuli z innym rodzajem funkcji wykonawczych.

• Programowanie ruchów opartych na instrukcji słownej w większej mierze zależy od lewej niż prawej okolicy czołowej.

• Programowanie zachowań opartych na relacjach przestrzennych znaczenia nabiera okolica czołowa po stronie prawej.

• Grafman twierdzi, iż lewa PFC, z racji bardziej analitycznego niż holistycznego sposobu przetwarzania informacji, odpowiada za koncentrację na specyficznych detalach jakiegoś konkretnego planu, prawa zaś integruje wiele danych, dzięki którym człowiek dostrzega i wybiera różne opcje postępowania oraz wytycza sobie cele bardziej ogólne i/lub odległe w czasie, czyli buduje makroplany.

• Czynność planowania koordynowana przez funkcje wykonawcze korzysta z notesu wzrokowo-przestrzennego pamięci operacyjnej .

• Planowanie jest silniej związane z notesem niż z pętlą fonologiczną.

• Pacjenci z uszkodzeniem lewego płata czołowego nie radzili sobie z wykonywaniem zadań werbalnych i niewerbalnych, a problemy pacjentów z uszkodzeniem prawego płata czołowego ograniczały się do zadań niewerbalnych.

• Istnieje przewaga, choć niecałkowita półkuli lewej nad prawą w realizacji zadań przypisywanych funkcjom wykonawczym.

• Grafman przekonuje, że PFC jest miejscem przechowywania wysoce wyspecjalizowanych jednostek wiedzy spełniających funkcję zarządzającą oraz tzw. ustrukturowanych zespołów zdarzeń SEC.

• Poszczególne zespoły zdarzeń, mieszczące się w różnych okolicach PFC, tworzą rodzaj sieci zorganizowanej według zasady specyficznej kategoryzacji.

• Dany SEC utożsamiany jako schemat, zostaje zaktualizowany wyłącznie w odpowiedzi na ściśle określony rodzaj bodźca, przy czym procesy aktywujące poszczególne schematy mogą przebiegać niezależnie względem siebie.

• SEC przypomina moduł, czyli wyspecjalizowany procesor poznawczy.

• Zdaniem Grafmana, uszkodzenie PFC powoduje rozpad SEC, co objawia się utratą nastawienia psychicznego na wykonanie dowolnego działania.

• Objawem jest zaburzenie zdolności oceny chronologii wydarzeń.

• Istnieje związek SEC i wieloczynnikowych modeli funkcji wykonawczych.

• Związek ten to ogólnie rozumiany objaw patologii czołowej mózgu czyli utrata samosterowności zachowania na różnych piętrach jego świadomej organizacji.

• Zdaniem Grafmana PFC utrzymuje w polu świadomości wiele aspektów zmieniającej się sytuacji, dokonuje integracji informacji, a następnie tworzy z nich doraźną reprezentację zadania, dzięki czemu kontroluje przebieg jego rozwiązania.

• Koncepcja Grafmana posiada pewne wady.

• Przypisane PFC funkcji pamięciowo - magazynującej opiera się na intuicyjnym toku rozumowania.

• Stanowisko Grafmana jest sprzeczne z przyjmowanym poglądem o silniejszym związku płatów czołowych z procesami kodowania i wydobywania materiału pamięciowego niż procesami jego konsolidacji oraz przechowywania, które są skierowane przez płaty skroniowe.

• Działanie powierzchni bocznej PFC ma również holistyczny aspekt o czym przekonuje John Duncan, twórca adaptacyjno-kodującego modelu funkcji PFC.

• PFC bardziej od pozostałych części płatów czołowych angażuje się w przebieg różnych, bardzo złożonych czynności poznawczych, takich jak wybór reakcji, kontrola wykonawcza, pamięć operacyjna, pamięć epizodyczna oraz rozwiązywanie problemów.

• Wszystkie te procesy regularnie aktywizują płaty czołowe według bardzo podobnego i stabilnego wzorca przestrzennego.

• Na całej powierzchni bocznej PFC przyspieszeniu ulega metabolizm i przepływ krwi, podczas gdy aktywność pozostałych powierzchni płatów czołowych pozostaje stabilna.

• Cechą charakterystyczną PFC jest zdolność natychmiastowej adaptacji do owych zmian, czyli szybkiego przeorganizowania aktywności neuronalnej i mentalnej zgodnie z aktualnym celem czy sytuacją.

• Ogólnie przyjęto istnienie sieci dynamicznych pobudzeń, których liczba bardzo duża.

• Aktywizacja sieci ma bardziej rozlany, niż zlokalizowany charakter.

• Funkcją samego neuronu ma być kodowanie wybranej informacji, jako składnika całego kontekstu wykonywanego zadania.

• Bardzo dynamiczna aktywacja sieci neuronowych w części czołowej powoduje pobudzenie innych struktur mózgu, dlatego też zasięg aktywacji szybko się zwiększa i ostatecznie wykracza poza płaty czołowe.

• Duncan i Owen w swym anatomicznym modelu dodatkowo uwzględnili przednią część kory obręczy ACC, leżącej poza powierzchnią boczną, bo na powierzchni przyśrodkowej płatów czołowych, a czynnościowo zaliczanej do układu limbicznego.

• Nad hamowaniem reakcji na różnego typu bodźce wykazano dosyć rozległe pobudzenie płatów czołowych, obejmujące m. in. powierzchnię boczną oraz przyśrodkową, w tym ACC.

• ACC na odpowiadać za wykonawczy mechanizm uwagi.

• Posner był przekonany o nadrzędnej roli ACC, jako koordynatora działania pozostałych elementów mózgowych sieci wykonawczych.

• Wykonawcza funkcja ACC ma dwie formy:

1. Uruchomienie procesów organizujących aktywność mentalną na poziomie ogniskowania uwagi, spostrzegania oraz kodowania owych spostrzeżeń w pamięć.

2. Sprawowanie kontroli nad całym systemem uwagi, zwłaszcza podczas rozwiązywania zadań prowokujących reakcje wzajemnie się wykluczające, czyli hamujące.

• Czy mózgowa architektura funkcji wykonawczych ogranicza się do płatów czołowych, czy obejmuje również inne struktury?

• Istnieje związek funkcji wykonawczych z rozbudowanym systemem mózgowym, którego działanie opiera się na współpracy różnych segmentów mózgowia, nie wyłączając jąder podkorowych, kory położonej za bruzdą środkową, a nawet móżdżku.

• Tylko niektóre objawy uszkodzenia płatów czołowych można nazwać zaburzeniami wykonawczymi.

• Nie wszystkie zaburzenia wykonawcze są objawem patologii czołowej.

• Niepoprawne jest myślenie, że skoro pacjent nie radzi sobie w jakimś teście uznawanym za miarę funkcji wykonawczych, to upośledzona została sprawność płatów czołowych mózgu.

• Pomimo ich uszkodzenia pacjent uzyskuje wynik normalny lub przynajmniej lepszy od osoby z patologią mózgu omijającą płaty czołowe.

• Miller i Cohen twórcy teorii integracyjnej funkcji kory przedczołowej pisali, że rozbudowaną architekturę mózgową funkcji wykonawczych, obejmują nie tylko płaty czołowe.

• Kontrolę poznawczą uznają za najważniejsze zadanie PFC.

• W wyniku pobudzenia jej niektórych części powstaje reprezentacja zarówno celów działania, jak i środków ich osiągania.

• Dzięki wysyłanym impulsom do innych struktur mózgu, jak również otrzymywanym informacjom zwrotnym, PFC integruje działanie mózgu, a następnie konstruuje dynamiczną reprezentację celu, czyli wykonywanego zadania.

• Elementami tak zintegrowanej reprezentacji są odbierane i wysyłane bodźce oraz stany wewnętrzne podmiotu.

• PFC nie tylko wysyła, ale i odbiera pobudzenie od innych struktur.

• Owa transmisja pobudzeń się nasila, gdy bodziec skojarzony z realizowanym zadaniem jest wieloznaczny (aktywizuje więcej niż jedną reprezentację), przez co może wywołać kilka reakcji.

• Więc kontrola poznawcza stanowi wynik współpracy wielu, a nawet większości struktur mózgowych, spośród których najbardziej zasadniczą, bo nadrzędną rolę odgrywają płaty czołowe.

• Współpraca odbywa się na wielu piętrach mózgowia.

• Mechanizmy PFC korzystają jedynie z wyników przetwarzania „z góry do dołu”, a więc takiego które zachowaniu nadaje charakter intencjonalny, czyli umotywowany wewnętrznie.

• Aspekt funkcjonowania PFC nie ogranicza się do jednej modalności lub funkcji.

• Kontroli podlegają również inne procesy, na przykład reakcja motoryczna na bodziec, wydobywanie materiału z pamięci, czy emocjonalna ocena sytuacji zadaniowej.

• Wielu badaczy zgodnie przyjmuje korowo-podkorowy charakter organizacji mózgowej funkcji wykonawczych, różniąc się w ocenie ważności poszczególnych włókien w regulacji działań dowolnych.

• Stuss podkreśla współpracę PFC z ciałem migdałowatym, jako częścią większego systemu regulacji układu limbicznego.

• Dzięki temu połączeniu kształtują się fundamentalne aspekty życia psychicznego jak reaktywność afektywna, rozwój społeczno-osobowościowy oraz samoświadomość.

• Miller i współpracownicy wskazywali na związek układu limbicznego zarówno z prostszymi, odruchowymi formami zachowań, jak i tymi bardziej złożonymi, wymagającymi poznawczego opracowania.

• Najwięcej połączeń z układem limbicznym ma powierzchnia przyśrodkowa i powierzchnia podstawna PFC, mniej jej część boczna.

• Płaty czołowe z prążkowiem współtworzą złożony system wykonawczy, którego przykładem są pętle czynnościowe, zwane też pierścieniami, bądź podsystemami.

• Zdaniem Saint-Cyra prążkowie w połączeniu z gałką bladą wykonują różne operacje poznawcze bardziej w paralelny niż sekwencyjny sposób, dzięki czemu regulują, aż trzy aspekty zachowania:

1. Wiąże się z dynamicznym w swej naturze kontekstem szeroko pojętego nastawienia umysłowego, zdefiniowanego jako ukierunkowanie uwagi na wykonanie dowolnego zadania.

Prążkowie ściśle współpracując z korą czołową, zarówno umożliwia automatyzację już podjętej czynności ruchowej, jak i uczestniczy w fazie jej przygotowania.

Dokonuje wyboru reakcji i celów działania oraz ocenia zewnętrzne warunki jego potencjalnej realizacji.

Prążkowie można uznać za część pętli anatomicznej, dzięki której procesu uwagi kontrolują przebieg innych procesów poznawczych.

2. Zdolność sekwencyjnej organizacji różnego typu czynności psychicznych, spełniających ważną rolę w działaniach ruchowych, proceduralnym uczeniu się, rozwiązywaniu problemów, przetwarzaniu konstrukcji gramatycznej wypowiedzi.

3. Całokształt procesów ewaluatywnych, związanych z oceną wyników, czyli konsekwencji własnej aktywności.

• Mózgowa organizacja funkcji wykonawczych ma nie tylko wieloaspektowy, lecz również dynamiczny charakter.

• Funahashi ujmuje dynamikę jako elastyczną modulację aktywności neuronalnej na dwóch poziomach organizacji mózgowia:

1. Podłożem zmian modulacyjnych jest gęsta sieć wzajemnych interakcji neuronów w obrębie PFC.

2. Interakcja neuronów PFC oraz pozostałych struktur mózgowia, kory ciemieniowej i skroniowej oraz jąder podkorowych (prążkowia i wzgórza).

• Funkcję koordynatora wielu procesów sprzyjających elastycznemu osiągnięciu danego celu pełni mechanizm bądź system kontroli wykonawczej, umiejscowiony w płatach czołowych.

• Płaty czołowe są niezbędne do rozwiązywania niestandardowych, mało znanych, trudnych problemów.

• Mózgowa architektura funkcji wykonawczych częściowo kształtuje się pod wpływem indywidualnego doświadczenia, wykształcenia, wykonywanej pracy, treningu mentalnego w ciągu życia oraz wieku.

• W literaturze kształtują się dwa modele mózgowej organizacji funkcji wykonawczych:

1. Lokalizuje wszystkie funkcje wykonawcze w płatach czołowych, zwłaszcza na powierzchni bocznej okolicy przedczołowej.

2. Substratem anatomicznym funkcji wykonawczych jest rozbudowany system struktur i połączeń mózgowych, rozciągających się od płatów czołowych, poprzez jądra podkorowe aż do móżdżku.

Funkcje wykonawcze a inne procesy psychiczne

Związek funkcji wykonawczych z uwagą

1. Kryterium zależności łączy funkcje wykonawcze i uwagę relacją przyczynowo-skutkową.

Kierunek nie jest ściśle ustalony.

Raz przypisuje się im funkcję nadrzędną względem uwagi, a raz podrzędną.

Wspólną cechą jest przekonanie o rozłącznym charakterze pojęć.

Zwolennicy nadrzędności twierdzą, że uwaga dzięki funkcjom wykonawczym pełni funkcję selekcjonującą.

Nastawiona na działanie jednostka planując, bądź przewidując przyszłość, korzysta najpierw z funkcji wykonawczych, by odnaleźć w pamięci trwałej pewne treści, niezbędne do przygotowania programu działania, tworzącego sekwencję czynności.

Zaktualizowane zasoby pamięciowe zostają przetworzone i szczegółowo opracowane przez zasoby uwagi.

Ich przebieg zależy od funkcji wykonawczych, jako ogółu operacji mentalnych decydującym o celowym charakterze działania.

Warunkiem selektywności uwagi są procesy kontroli poznawczej, w postaci hamowania docierających bodźców i wzbudzanych przez nie reakcji i eliminowania dystraktorów.

Schemat ! 92

Zwolennicy podrzędności twierdzą, że funkcje wykonawcze nie mogą się wykształcić w izolacji.

Warunkiem nabywania przez małe dziecko zdolności kierowania uwagą jest wykształcenie się prawidłowego poczucia przywiązania do osoby znaczącej.

Dopiero później procesy uwagi pomagają opanować określone umiejętności wykonawcze, w tym sprawowanie kontroli nad wygaszaniem własnych reakcji.

1. Reaktywność i wrażliwość opiekunów dziecka.

2. Poczucie przywiązania do osoby znaczącej.

3. Elastyczność uwagi.

4. Funkcjonowanie wykonawcze.

5. Inteligencję.

Nigg twierdzi, że funkcje wykonawcze, które utożsamia ze zdolnością kontroli własnych impulsywnych reakcji, stanowią jedynie niezamierzony efekt uboczny wysiłku podjętego w celu skupienia uwagi.

Czas reakcji na nowy bodziec, który pojawia się w tym samym miejscu co poprzedni jest dłuższy i nazywany efektem specyficznego rodzaju wygaszania, czyli kontroli wykonawczej, można zaobserwować tylko wtedy, gdy zadanie wymaga uwagi selektywnej i odporności na dystrakcję.

Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi pomimo dobrych wyników uzyskiwanych w testach inteligencji, manifestują objawy dysfunkcji wykonawczych, poważnie utrudniających im rozwiązywanie codziennych problemów.

Przyczyna dysfunkcji tkwi w zaburzeniach uwagi.

2. Kryterium ogólności abstrahuje od kwestii współzależności bądź dominacji funkcji wykonawczych i uwagi.

Zwolennicy tego kryterium odrzucają założenie przyczynowo-skutkowe.

Proponują traktowanie ich jako dwóch znaczeniowo pokrewnych terminów, które różnią się poziomem ogólności.

Pierwsza z opcji włącza procesy uwagi w skład funkcji wykonawczych.

Np. kontrolującą funkcję uwagi uznano za jeden z rodzajów funkcji wykonawczych.

Druga z opcji czyni uwagę terminem bardziej pojemnym od funkcji wykonawczych.

Opcja najbardziej prawdopodobna!

Pole uwagi jest szersze od pola świadomości, z którym funkcje wykonawcze są nierozerwalnie powiązane.

Zatem możliwe jest nieświadome zwracanie uwagi na bodźce, z których istnienia nie zdajemy sobie sprawy.

Procesy nieświadomej uwagi wykraczają poza funkcje wykonawcze, powiązane ze sferą wolicjonalno-świadomościową.

Część badaczy twierdzi, że funkcje wykonawcze są specyficznym rodzajem uwagi, donoszących się do świadomych aktów działania.

Dlatego też często pojawiają się określenia jak wykonawczy mechanizm uwagi, wykonawcza funkcja uwagi, czy wykonawczy aspekt uwagi.

Graficznie postać dwóch zbiorów czyli funkcji wykonawczych i uwagi, do pewnego stopnia na siebie zachodzących z częścią wspólną czyli świadomością.

Stopień jej wykorzystania podczas działania byłby dynamiczny, ponieważ taki charakter ma związek uwagi z funkcjami wykonawczymi.

Barkley dostrzega cztery aspekty asocjacji nierozerwalnego związku funkcji wykonawczych z uwagą:

1. Pojęciowy.

Funkcje wykonawcze są specyficznym rodzajem uwagi.

Uwaga reguluje relacje pomiędzy zachowaniem, a środowiskiem.

2. Neuropsychologiczny.

Koncentracja na mózgowych systemach funkcjonalnych.

Czasowy wymiar funkcji wykonawczych stanowi o ich dużej wrażliwości i podatności na zmianę czyli responsywnością na świat.

3. Neuroanatomiczny.

Funkcje wykonawcze i uwaga mają posiadać wspólny substrat anatomiczny w postaci kory przedczołowej oraz jej licznych połączeń z pozostałymi częściami mózgu.

4. Teoretyczny.

Związek funkcji wykonawczych z pamięcią

Pamięć operacyjna

• Baddeley i Hitch zaproponowali określenie centralnego wykonawcy, czyli podsystemu, który za pośrednictwem procesów uwagi kontroluje przebieg bieżącego przetwarzania informacji w pamięci krótkotrwałej.

• Podsystem określa na czym skupiamy uwagę, koordynuje działanie dwóch pozostałych podsystemów czyli wzrokowego i werbalnego, a także nadzoruje transmisję informacji pomiędzy podsystemami.

• Jest ponadmodalny, pojemnościowo ograniczony i odpowiedzialny za wymianę danych z pamięcią długotrwałą.

• CE dokonuje alokacji zasobów umysłowych.

• CE jest znaczeniowo bliski pojęciu podzielności uwagi.

• Model Baddeley został ostro skrytykowany.

• Współcześnie przeważa podejście ujmujące pamięć operacyjną w kategoriach potrzeby łączenia pamięci z przetwarzaniem.

• Baddeley dodał potem bufor epizodyczny, który scala informacje z różnych źródeł w jedną, złożoną, wielowymiarową reprezentację lub epizod.

• Bufor posiada dostęp do wspomnień przechowywanych w LTM.

• Bufor jest procesem bardzo aktywnym, wymagającego uwagi, ściśle współpracuje z CE, który oznacza procesy uwagi, pozbawione zdolności przechowywania materiału, za to angażujące się w szerzej rozumiane od pamięci czynności poznawcze.

Schemat ! 99

• Twórcy modelu nadzorczego subsystemu uwagi SAS Norman i Shallice dokonali wielu zapożyczeń z koncepcji WM.

• SAS jest szczególnie przydatny w nowej, nieoczekiwanej, trudnej, wieloznacznej sytuacji problemowej.

• System ten dopasowuje informacje zaczerpnięte z LTM do nowo odebranych bodźców w celu przygotowania i realizacji planu rozwiązania problemu.

• Człowiek dzięki temu ocenia poprawność rozwiązania, jak również przewiduje szanse na jego powodzenie. Pomyłkowe czynności pojawiają się, gdy nawyk bądź przyzwyczajenie bierze górę nad SAS.

• SAS przełamuje rutynę, zastępując ją czynnościami o charakterze dowolnym, niezależnie od kontekstu konkretnej sytuacji.

• System okazuje się niezbędny, gdy czynności są konfliktowe z powodu rozbieżności docierających bodźców, bądź ich niespójnej reprezentacji pamięciowej.

• Defekt SAS dezorganizuje całe działanie, pozbawia człowieka umiejętności osiągania celu odległego w czasie.

• Koncepcja zakłada hierarchiczną, dwupoziomową organizację mechanizmów kontroli już wcześniej wyuczonych programów działania.

• Na wyższym poziomie mieszczą się skrypty.

• Niższy poziom obejmuje schematy myślowe i schematy działań, dzięki którym jednostka potrafi szybko usytuować dany problem w optymalnym miejscu na mapie umysłowej, utworzonej przez specyficzne subsystemu funkcjonalne.

• Selekcja rutynowych, zautomatyzowanych czynności, lub operacji myślowych odbywa się pod ścisłą kontrolą procesów uwagi.

• Można tu mówić o systemie zautomatyzowanych czynności, ponieważ poszczególne części planu są często powtarzanymi procedurami zachowań.

• System ten bywa też nazwany rozkładem jazdy czynności automatycznych.

• Element nowości pojawia się we wcześniejszej fazie, podczas wyboru tych elementów z pamięci, jak i późniejszego ich przetwarzania.

• Model SAS ma ograniczoną moc eksplanacyjną.

• Słabo podkreśla różnicujący wpływ świadomości na działanie, jak i niejednakowe tempo przebiegu poszczególnych procesów uwzględnionych w modelu.

• Potem udoskonalono model SAS czego efektem jest bardziej modułowy, wyspecjalizowany wizerunek SAS, jako zespołu równolegle przebiegających procesów uwagi, które współdziałają w celu rozwiązania złożonych, wielozadaniowych problemów.

• Nęcka wskazał na charakterystyczne cechy modelu SAS:

• Upowszechnienie podziału na czynności automatyczne i nieautomatyczne wraz z przypisywanymi im specyficznymi procesami kontroli.

• Przekonanie o istotnym znaczeniu trwałych reprezentacji pamięciowych oraz złożonych form uwagi dla regulacji działania.

• Możliwości minimalizacji negatywnych skutków interferencji treści pamięciowych.

Schemat ! 102

Pamięć długotrwała

• Pamięć robocza zawiera odrębny element wykonawczy, który nie tylko dokonuje alokacji zasobów uwagi, lecz również ułatwia współpracę z LTM.

• Ogniwem spajającym funkcje wykonawcze z LTM jest świadomość, dzięki której ich relacje przyjmują postać dwukierunkową, czyli współzależnościową, interakcyjną.

• Efektywnie uczenie się wymaga przyjęcia odpowiedniego nastawienia psychicznego, koncentracji oraz strategii wykonania.

• Miller i współpracownicy nazywają owo nastawienie intencją nauczenia się, pojmowaną jako pewien zamiar całkowicie podporządkowany woli.

• Planowany przebieg uczenia się polega na przyjęciu dwóch strategii, nazywanych Planami:

1. Strategia skonstruowania Planu przypominania.

Ułatwia orientację we wcześniejszym doświadczeniu.

2. Kieruje procesem jego nabywania.

• Człowiek na ogół posługuje się znanymi, ustalonymi już wcześniej Planami, które jedynie modyfikuje.

• Można więc mówić o powtarzalności, a nawet proceduralizacji czynności strategicznych w toku uczenia się.

• Opracowaniem bądź wyborem strategii oraz przyjmowaniem nastawienia, zajmują się funkcje wykonawcze, które mobilizują jednostką do wybiórczego, ukierunkowanego, a przede wszystkim świadomego wysiłku umysłowego bądź działania.

• Zespół amnestyczny objawia się ciężkimi zaburzeniami przyswajania treści opisowych w rodzaju bieżących wydarzeń i faktów.

• W amnezji nie obserwuje się przyrostu wyników zamierzonego uczenia się w toku kolejnych powtórzeń danego materiału.

• Dołączają się problemy wykonawcze, w postaci nieumiejętności opanowania i późniejszego wykorzystania strategii mnemotechnicznych.

• Pacjenci z amnezją, pomimo niepamięci w trakcie jawnych prób przypominania, wykazują dobrą umiejętność nieświadomego, utajonego, ukrytego kodowania materiału, który przyjmuje postać wiedzy niejawnej, milczącej.

• Dysfunkcje wykonawcze w zakresie świadomej, planowej organizacji procesu uczenia się, nie pozbawiają chorego możliwości mimowolnego przetwarzania materiału bez „poczucia znaności”, czyli poczucia „wiem i/lub znam”.

• W zespole amnestycznym występują specyficzne zaburzenia funkcji wykonawczych, które można nazwać wadliwymi strategiami pamięciowymi bądź ich brakiem, względnie ubytkiem metapamięci,

• Świadomościowy i metapamięciowy charakter objawów wydaje się wspólny dla amnezji i zaburzeń wykonawczych, a przynajmniej niektórych z nich.

• Są badacze, którzy twierdzą, że w amnezji procesy pamięci same w sobie nie są zaburzone.

• Problem polega na dotarciu informacji do świadomości.

• Inni ograniczają ten mechanizm do objawów zapominania po uszkodzeniu okolicy czołowej.

• Dysfunkcje wykonawcze dominują nad bardziej podstawowymi problemami amnestycznymi w rodzaju zaburzeń konsolidacji.

• Załamują się procesy składające się na wykonawczy aspekt pamięci, co prowadzi do zapominania.

• Burgess i współpracownicy tendencję do konfabulowania, persewerowania oraz mylenia chronologii wydarzeń nazywają zaburzeniami pamięci wykonawczej.

• Inni badacze twierdzą, że funkcje wykonawcze wpływają na przebieg i rezultat uczenia się w organizujący i wybiórczy sposób, kierując bardziej zapamiętywaniem wzrokowym, niż werbalnym.

• Zaburzenia wykonawczego czyli, strategiczno-organizującego aspektu pamięci i uczenia się prawdopodobnie nie są cechą typową tylko dla demencji i amnezji, ponieważ występują nawet u ludzi zdrowych w podeszłym wieku, jak i pacjentów z różnymi schorzeniami.

• Bunce, Bryan i współpracownicy oraz Troyer i współpracownicy doszli do wniosku, że związane z wiekiem spadek sprawności pamięciowej, w tym kodowania treści epizodycznych, jest proporcjonalny do głębokości dysfunkcji wykonawczych.

• Funkcje wykonawcze wyznaczają szybkość procesu „pamięciowego starzenia się”.

Schemat ! 107

• Planowanie, jako jeden z centralnych elementów, bądź etapów funkcji wykonawczych, wymaga przywołania z pamięci wcześniejszych doświadczeń, które w formie schematów utworzą ostateczny plan działania.

• Pamięć jest niezbędna do podjęcia i zakończenia działania.

• Przechowaniem i udostępnianiem planu w jego trwałej postaci zajmuje się specjalny system zwany pamięcią prospektywną czyli pamięć na przyszłość, pamiętanie by pamiętać, pamiętanie planu działania, odroczone zamiary.

• Termin ma łączyć w sobie funkcje wykonawcze z wiedzą deklaratywną przechowywaną w LTM, którą przemianowano na pamięć retrospektywną.

• Pamiętanie o zrobieniu czegoś w odpowiednim czasie.

• Pamiętanie o rzeczach do zrobienia w przyszłości.

• Podmiot ma wykonać jakąś czynność, gdy zajdzie pewne wydarzenie.

• Oraz pamięć wykonania czynności w określonym czasie w przyszłości.

• Epizodyczny podsystem PM przechowuje palny, które są realizowane w większym stopniu dzięki wskazówkom zewnętrznym, czyli pewnym danym.

• Czasowy podsystem ogranicza się do planów, które wymagają odniesienia do wskazówek wewnętrznych.

• W badaniach nad PM chodzi głównie o działanie świadome i celowe, a więc sterowane przez EF.

• Wyniki niektórych badań wskazują na większe pokrewieństwo funkcji wykonawczych z epizodycznym niż czasowym podsystem tej pamięci.

• PM nie może odbywać się bez funkcji wykonawczych, z którymi ściśle współdziała.

• Według Kliegela i współpracowników sprawność PM zależy zarówno od funkcji wykonawczych jak i LTM.

• Dzięki LTM wiemy, jaki wcześniej podjęliśmy zamiar.

• Dzięki procesom wykonawczym pamiętamy, w którym momencie chcemy przystąpić do jego realizacji, czyli działania.

• W strukturze PM można wyróżnić komponent:

• Prospektywno-wykonawczy.

Sterowany przez funkcje wykonawcze.

• Retrospektywno-pamięciowy.

Sterowany przez LTM.

• Sprawny mechanizm pamięci LTM jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do prawidłowego przebiegu procesów PM.

• Funkcje wykonawcze biorą udział zarówno w bieżących operacjach pamięciowych, jak i procesach decydujących trwałości naszej wiedzy, zamierzeń oraz planów na przyszłość.

• Jednak nie odpowiadają za przechowywanie informacji, lecz jedynie ich organizację, ułatwiającą późniejsze wykorzystanie.

Związek funkcji wykonawczych z intelektem

• Czynnik ogólny g przyjęty przez Supermana przekonywał o istnieniu jednolitej, mało zróżnicowanej zdolności intelektualnej.

• Wielu badaczy dostrzegało związek tak rozumianej inteligencji do cybernetycznego ujęcia funkcji wykonawczych, jako fundamentu ogólnej organizacji oraz integracji różnych procesów poznawczych.

• Niektórzy podkreślają wspólne korelaty mózgowe czynnika ogólnego g z funkcjami wykonawczymi, które lokalizują w korze przedczołowej.

• Model inteligencji ogólnej krytykują zwolennicy teorii zakładających wielość zdolności umysłowych, tworzących bardziej modułową, niż jednolitą architekturę umysłu.

• Pojęcie czynnika ogólnego g staje się coraz mniej ogólne.

• Wypierają je bardziej precyzyjne określenia, w rodzaju szybkości przetwarzania, które nie pozwalają zamiennie używać pojęcia inteligencji ogólnej i funkcji wykonawczych.

• Craik i Bialystok w skład inteligencji zaliczają nie tylko wiedzę, lecz także procesy kontroli jej wykorzystywania w celu optymalnej adaptacji do otoczenia.

• Kontrolę można uznać za składnik funkcji wykonawczych, które odpowiadają za prawidłowy przebieg procesów nabywania i konstruowania wiedzy.

• Zdaniem Borkowskiego i Burke poziom intelektualny zależy od dojrzałości funkcji wykonawczych, one stanowią podstawę umiejętności efektywnego działania czy też radzenia sobie z problemem.

• Funkcje wykonawcze są predykatorem nie tylko inteligencji, co inteligentnego zachowania.

• U osób uzdolnionych występuje większy rozwój i dojrzałość funkcji wykonawczych, niż u osób upośledzonych .

• Dzięki umiejętnościom wykonawczym człowiek szybko i trafnie przewiduje rezultat działania oraz ocenia skuteczność danej strategii postępowania, nawet bez jej przećwiczenia i sprawdzenia.

• Potrafi poradzić sobie w nowej sytuacji, skorzystać ze wskazówek ułatwiających rozwiązanie zadania oraz dostrzec jego zmianę lub konieczność wyboru nowego sposobu wykonania.

• Borkowi i Burke dostrzegają podobieństwo funkcji wykonawczych do modelu inteligencji trójwarstwowej, hierarchicznej Sternberga.

• Trzy rodzaje komponentów procesu informacyjnego, operującego umysłowymi reprezentacjami obiektów i symboli.

1. Metakomponenty.

Najbardziej złożone procesy wykonawcze, odpowiedzialne za planowanie, kontrolowanie i podejmowanie decyzji, działających dzięki wiedzy ogólnej.

2. Przesyłają informację do komponentów wykonania, które generują odpowiednią reakcję.

3. Komponenty nabywania wiedzy.

Z napływających informacji wybierają i składają cechy niezbędne do stworzenia nowej reprezentacji oraz łączą nabyte przez osobę reprezentacje z posiadanym przez nią systemem pojęciowym.

• Inteligencja rozwija się dzięki zdolnościom ukształtowanym przez działanie.

• Inteligencja jest działaniem skierowanym ku pewnym celom.

• Aspekt celowości, dowolności, planowości oraz wybiórczości zachowania najmocniej eksponują różne koncepcje funkcji wykonawczych.

• Mechanizmy funkcji wykonawczych bliższe są inteligencji płynnej (uwarunkowanej biologicznie), niż skrystalizowanej.

• Badacze ograniczają debatę do myślenia problemowego, zwanego też zdolnością rozwiązywania problemów, bądź rozumowaniem.

• Zdolność ta jest najbardziej złożona ze wszystkich funkcji intelektualnych.

• Dewey myślenie problemowe rozumie jako przezwyciężanie przeszkód, głównie dzięki doświadczeniu i stosowaniu utrwalonych umiejętności w nowych i trudnych sytuacjach.

• Rozwiązanie problemu jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, która prowadzi do wzbogacania wiedzy podmiotu.

• W procesie myślenia człowiek formułuje nowe hipotezy o rzeczywistości, konstruuje i obmyśla plany działania.

• Dewey wszelkie rezultaty myślenia produktywnego nazywał pomysłami rozwiązania, uznając proces ich wytwarzania za kluczową fazę myślenia.

• Współcześnie pomysły te określa się nie tylko mianem planów, lecz również strategii.

• Sternberg nadał procesowi rozwiązywania problemów cykliczną strukturę.

• Proces myślenia przechodzi przez fazy, których kolejność jest dość zmienna.

• Człowiek rozumuje elastycznie.

• Cykl obejmuje 7 faz, których sekwencyjny porządek bardzo przypominają interakcyjny model funkcji wykonawczych.

• Bransford i Stein stworzyli model IDEAL.

• Każdy komponent stanowi pewną wskazówkę postępowania:

1. Identyfikację ważnego problemu do rozwiązania.

2. Definiowanie szczegółowych celów składających się na ów problem.

3. Eksplorację, czyli wyszukiwanie możliwych sposobów jego rozwiązania, czyli strategii działania.

4. Antycypację, czyli przewidywanie wyników działania.

5. Lustrację owych wyników, czyli powrót do początku i ocena całości rozwiązania.

• Niemożność poradzenia sobie z problemem może być wynikiem zakłócenia dowolnej fazy.

• Miller i współpracownicy wskazali na dwie przyczyny trudności w rozwiązywaniu problemu:

1. Paradygmat przewidywania.

Nieadekwatna ocena (Obraz) sytuacji.

2. Paradygmat poszukiwania.

Liczba alternatywnych rozwiązań okazuje się niezmiernie duża, a nawet nieskończona.

Podmiot nie potrafi ich wszystkich systematycznie i wyczerpująco przetestować.

• Fiksacja funkcjonalna to niezdolność do używania przedmiotów inaczej, niż w ich typowej funkcji.

• Jest nazywana zespołem nadmiernej zależności od otoczenia lub zachowaniem użytkownika lub zachowaniem naśladowczym.

• Obserwuje się je najczęściej u osób z masywnym uszkodzeniem płatów czołowych mózgu.

• Przyczyna to zniesienie kontroli, czyli dysfunkcje wykonawcze.

• Potwierdzeniem istnienia związku funkcji wykonawczych z myśleniem czy rozumowaniem, jest to iż, powszechnie stosowane testy zawierają jakiś problem, którego rozstrzygnięcie wymaga operacji myślowych, w tym zdolności rozwiązywania problemów oraz tworzenia pojęć.

• Koncepcje funkcji wykonawczych kładą nacisk na złożone formy myślenia, które przejawiają się głównie w działaniu, na przykład podczas rozwiązywania określonych zadań lub problemów.

Związek funkcji wykonawczych z językiem

• Za pomocą języka człowiek reguluje własne zachowanie.

• Na przykład kontroluje działanie lub przygotowuje jego program.

• W dużej mierze to zasługa udzielanych sobie cichych wskazówek, zwanych mową wewnętrzną czy też skrytą artykulacją.

• Marie w zaburzeniach mowy wewnętrznej i ogólnym obniżeniu sprawności intelektualnej upatrywał przyczyny zaburzeń językowych, określanych mianem afazji Wernickego:

• Problem w odbiorze słownym.

• Utrata kontroli nad własną ekspresją słowną, która zachowuje płynny charakter, ale posiada parafazje, zlepki słowne i neologizmy.

• Chory jest nieświadomy popełnianych błędów jak i zaburzeń rozumienia.

• Procesy leksykalno-semantyczne zaangażowane w czynność rozumienia mowy, odpowiadają również za umiejętność planowania własnych wypowiedzi.

• Jak widać istnieje wpływ języka na zdolności wykonawcze.

• Zaburzenia mowy wewnętrznej przypisano również problemom w ekspresji słownej.

• Regulacja świadomego zachowania człowieka, obejmując całość czynności programująco-kontrolnych, dokonuje się przy udziale mowy, ponieważ wiele procesów poznawczych kształtuje się i przebiega na podstawie działalności językowej.

• Język pozwala uporządkować odbierane z zewnątrz bodźce oraz nadać posiadanej wiedzy, doświadczeniom i emocjom zorganizowany i informacyjny charakter.

• Ocena sprawności językowej pozwala trafnie przewidzieć sprawność funkcji wykonawczych.

• Ale istnieje też odwrotny kierunek zależności, czyli wpływ funkcji wykonawczych na funkcje językowe.

• Takie elementy zdania, jak frazy rzeczownikowe, czasownikowe czy przyimkowe, stają się odrębnymi jednostkami w trakcie planowania i wytwarzania mowy.

• Ich struktura nie może być dowolnie zmieniana.

• Niezbędnym elementem procesu wytwarzania mowy są przerwy pojawiające się w mówieniu.

• Jednostkami samego procesu wytwarzania mowy są segmenty fonemów, cechy dystynktywne fonemów, morfemy, słowa, frazy syntaktyczne i zdania.

• Planowanie mowy jest procesem decyzyjnym, skoncentrowanym na jej dwóch aspektach:

1. Sensie przekazu.

2. Intencji jego przekazania.

• Mówca wie co powiedzieć i w jakim celu chce to uczynić.

• Perspektywa porozumiewania się ludzi, zmusza mówcę do zaplanowania wypowiedzi, tak by odbiorca zrozumiał jej intencję oraz znaczenie.

• Ważną rolę odgrywa wówczas umiejętność wyczuwania kontekstu, znaczeń przenośnych, ironii czy humoru.

• Niedostatek w tej sferze jest typowym objawem uszkodzenia prawej półkuli mózgu, wyspecjalizowanej w przetwarzaniu metajęzykowych cech komunikatu.

• Szczególnie często jest to uszkodzenie prawego płata czołowego.

• Shallice za podstawę teoretyczna przyjmuje wcześniej omówiony model uwagi SAS, obecnie zmodyfikowany i uzupełniony o nowe parametry.

• Jednym z nich są procesy językowe, które są odpowiedzialne za prawidłową organizację systemu zautomatyzowanych czynności.

• Bezpośredni dostęp do systemu mają również procesy uwagi.

• Transmisja wyników operacji językowych oraz wyników pracy systemu uwagi SAS do systemu zautomatyzowanych czynności ma świadomy i obligatoryjny charakter.

• Przetwarzanie kończy się w pamięci epizodycznej.

• Procesy uwagi jedynie okazjonalnie włączają się w przebieg operacji językowych.

• Model wyklucza oddziaływanie sfery językowej na uwagę.

• Na ogół konstrukcja składniowa wypowiedzi powstaje w mimowolny sposób, który rzadko kiedy wymaga świadomego namysłu.

• Dlatego tez pamięć i język niekiedy można traktować jako dwa różne ujęcia tej samej funkcji.

• Afazja dynamiczna zwana transkorową afazją ruchową, objawia się wybiórczymi problemami z samodzielnym tworzeniem wypowiedzi rozwiniętych.

• Zaburzeniom mowy spontanicznej nie towarzyszą zaburzenia powtarzania ani rozumienia.

• Chory w ogóle nie potrafi rozpocząć wypowiedzi lub ucieka się do nawykowych zwrotów pozbawionych istotnych treści.

• Afazja ta wynika z zaburzeń mowy wewnętrznej.

• Chory nie potrafi przekodować myśli w mowę

• Afazja ta stanowi deficyt funkcji wykonawczy, który uniemożliwia wyrażanie myśli pomimo braku bardziej podstawowych trudności artykulacyjnych.

• Alexander wymienia cztery problemy, nazywając je wykonawczymi deficytami użycia języka, które mają świadczyć o dezorganizującym wpływie dysfunkcji wykonawczych, w tym zaburzeń uwagi, na przebieg przetwarzania złożonej informacji językowej oraz jej ekspresję.

• Deficyty te obejmują:

• Wybór odpowiedzi, których w afazji dynamicznej jest zbyt mało lub się powtarzają.

• Długość wypowiedzi, które stają się fragmentaryczne oraz niekompletne.

• Nastawienie psychiczne, czyli gotowość do wypowiedzi, która jest nienaturalnie opóźniona lub treściowo niezmienna pomimo nowego wątku rozmowy.

• Powstrzymywanie wypowiedzi , które obfitują w perseweracje oraz echolalie.

• Uwagę zwraca podobieństwo zaburzeń wykonawczych do zaburzeń pisania po uszkodzeniu PFC mózgu.

• Jest to agrafia wykonawcza, która często towarzyszy afazji dynamicznej.

• Język jest traktowany jako szczególne narzędzie do układania planów działania, nie wyłączając aktywności słownej.

• Planowanie jako składnik funkcji wykonawczych stanowi niezbędny etap przygotowywania oraz rozpoczynania wypowiedzi.

• Funkcje wykonawcze stają się ogniwem pośredniczącym w procesie porozumiewania się werbalnego, lokując się między procesami językowymi oraz realizowaną wypowiedzią.

Związek funkcji wykonawczych z funkcjami wzrokowo - przestrzennymi i motorycznymi

Funkcje wzrokowe przestrzenne VSF

• Składają się z co najmniej trzech elementów:

1. Percepcyjnego.

2. Przestrzennego.

3. Konstrukcyjnego.

• Niektóre incydenty mózgowe wybiórczo zaburzają tylko jeden z nich.

• Funkcje wykonawcze ukierunkowują przebieg rozumowania podczas wykonywania czynności manualnych.

• Ich zaburzenia to apraksja konstrukcyjna.

• Jest ona szczególnym rodzajem dysfunkcji wykonawczej.

• Zazwyczaj ocenia się na podstawie wykonania zadań rysunkowych i/lub układania klocków.

• Chory z zaburzeniami funkcji wykonawczych pochodzenia czołowego podejmuje niesystematyczne, mało przemyślane próby ułożenia konstrukcji na podstawie wzoru.

• Pacjent nie potrafi przyjąć właściwego nastawienia umysłowego, zorientować się w wymogach zadania, ani opracować strategii postępowania.

• Chory rysując szybko gubi się w szczegółach, pracuje chaotycznie, w sposób nielogiczny i niezorganizowany.

• Brak ogólnej organizacji i kontroli czynności konstrukcyjnych sugeruje defekt funkcji wykonawczych.

• Przyczyną wzrostu trudności wzrokowo-przestrzennych u schyłku życia są dysfunkcje wykonawcze wywołane naturalnym osłabieniem metabolizmu płatów czołowych mózgu.

• Zaburzenia VSF i funkcji wykonawczych pojawiają się wspólnie u osób chorych na Parkinsona, oftalmoplegię oraz nadpobudliwość psychoruchową.

• Pacjenci z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi bardzo często manifestują nasilone zaburzenia funkcji wykonawczych, przy łagodnych zaburzeniach VSF.

• Zaburzenia VSF są przypisywane płatom ciemieniowym.

• Rezultaty pewnych badań przemawiały za znaczącym udziałem funkcji wykonawczych w rozwiązywaniu problemów wzrokowo-przestrzennych.

• Istnieje wielozadaniowa architektura wzrokowego systemu pamięci roboczej, zwanego też notesem wzrokowo-przestrzennym.

• W częściowo odrębny sposób przebiega zapamiętywanie danych o wyglądzie obiektu oraz zapamiętywanie danych o lokalizacji przestrzennej.

• Bodźce rzadko kiedy trafiają do notesu jedynie z powodu specyfiki wyglądu.

• Procesy pamięciowe odgrywają fundamentalną rolę w przetwarzaniu różnego rodzaju informacji, przenikając do aktywności umysłowej tylko pozornie mającej niewiele wspólnego z kompetencją językową.

Funkcje motoryczne

126/127

Praksja

• Apraksja, czyli zaburzenia praksji.

• Apraksja to takie zaburzenie ruchowe, które trudno uznać za proste następstwo elementarnych deficytów sensoryczno-motorycznych (porażenia, niedowładu, niedoczulicy, ataksji, drżenia) deterioracji umysłowej, zaburzeń rozumienia poleceń bądź rozpoznawania przedmiotów, braku motywacji.

• Załamują się tutaj wyżej zorganizowane procesy regulacyjne.

• Wieloznaczność apraksji to konsekwencja skomplikowanej natury samego ruchu.

• Łuria nacisk kładł na psychologiczne wyznaczniki ruchów dowolnych, których warunkiem rozpoczęcia jest zamiar lub zadanie ruchowe, które u człowieka tworzy pewien model pożądanej przyszłości, czyli wyobrażenie celu działania.

• Model pozostaje niezmienny, choć zestaw ruchów prowadzących do celu może być różny.

• Wykonywanie złożonych form świadomego aktu ruchowego nie byłoby możliwe bez całego systemu dynamicznych stanów.

• Istnieje przekonanie ścisłego związku pomiędzy działaniem, a ruchami dowolnymi.

• Ruch dowolny człowieka jest w gruncie rzeczy wykonywany nie przez jakiś organ, lecz przez człowieka.

• Ruch jest związany z podstawami psychicznymi, ze zrozumieniem rozwiązywanego przez ruch zadania i z pewnym stosunkiem do niego.

• Funkcje ruchowe podlegają procesom kontroli poznawczej.

• Jako element funkcji wykonawczych procesy te mają decydować o prawidłowej organizacji czasowo-przestrzennej działania.

• Ważną rolę odgrywa zdolność wygaszania konkurencyjnych tendencji i tworzenia w ich miejsce skojarzeń optymalnych dla przebiegu całego działania.

• Dzięki kontroli poszczególne nawyki zostają odpowiednio scalone i tak językowo opracowane, by możliwa była późniejsza ich interpretacja.

• Patomechanizm problemów ruchowych zwany apraksją kończyn może objąć:

1. Czynności naśladowcze polegające na znajdowaniu właściwego ułożenia kończyn zgodnie z pokazywanym przez inną osobę wzorcem.

2. Gestykulację o charakterze symbolicznym.

3. Posługiwanie się przedmiotami czyli zdolność ich właściwego i/lub precyzyjnego użycia.

• Często występuje apraksja i dysfunkcje wykonawcze.

• Apraksja ideacyjną polega na utracie, bądź zablokowaniu wyobrażeniowo-pojęciowej reprezentacji danego ruchu, w efekcie czego chory ma problemy z wykonywaniem poleceń słownych.

• Chory chcąc zapalić świeczkę, najpierw zdmuchuje zapałkę.

• Zaburzeniu ulega zdolność programowania motorycznego, nasuwająca na myśl mechanizm funkcji wykonawczych.

• Zaburzeniem jeszcze bardziej przypominającym dysfunkcje wykonawcze jest apraksja ideomotoryczna.

• Naruszony nie zostaje plan motoryczny, lecz umiejętność przełożenia planu na poszczególne części całego ruchu.

• W apraksji tej dochodzi do błędnej transformacji formuły ruchowej na mniejsze elementy wykonawcze, których właściwości sensoryczno-motoryczne przechowywane są w pamięci.

• Objawy występuję w sferze ruchów pantomimicznych.

• Słabo wypada wykonywanie umownych gestów komunikacyjnych.

• Niekiedy tendencja do używania ręki zamiast narzędzia.

• Łuria stworzył pojęcie apraksji celowego działania zwanej apraksją czołową.

• Po uszkodzeniu płatów czołowych dochodzi do utraty programowania i regulacji zachowania sekwencyjnego.

• Zamiar chorego jest nietrwały, zaś zdolność trafnej oceny własnych wyników znacznie ograniczona.

• Elementarne czynności ruchowe nie wymagają nadzoru funkcji wykonawczych, dlatego mogą ulec zaburzeniu pomimo prawidłowych mechanizmów wykonawczych.

• Ogniwem spajającym ruch i wykonanie jest złożone działanie, przy czym funkcje wykonawcze stanowią złożony system operacji mentalnych, przygotowujących podmiot do działania i monitorujących jego przebieg, podczas gdy funkcje (czynności) ruchowe (praksje) są jedynie jego składnikiem (środkiem).

• Prosta organizacja niektórych rodzajów praksji sprawia, że leżąca u ich podłożą czynność ruchowa często wykonywana jest w nawykowy sposób, bez większego wysiłku, namysłu czy kontroli.

• Tylko niektóre funkcje ruchowe mają regulacyjny i organizujący charakter typowy dla funkcji wykonawczych.

• Na ogół czynność ruchowa jest wykonywana dopiero w końcowej fazie operacji mentalnych, przygotowujących podmiot do działania.

• Głównym przejawem tego działania, nie zawsze jest skomplikowany akt ruchowy, lecz rozwiązanie złożonego problemu mentalnego, często bez udziału kończyn.

---