1

III Konferencja Psychologów Klinicznych

„Problemy prawne w pracy psychologa klinicznego” - Kraków, 18.06.2010r.

Odpowiedzialność

zawodowa psychologa



Józef Krzysztof Gierowski

Katedra Psychiatrii UJ Collegium Medicum oraz

Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie

Pojęcie odpowiedzialności



W języku polskim odnosi się nie tylko do różnych gałęzi

prawa ale także do moralności



Odpowiedzialność to:



I.

konieczność ponoszenia konsekwencji swojego

lub czyjegoś postępowania, zachowania, wynikająca z

przekonania wewnętrznego lub nakazu prawnego;

świadomość tej odpowiedzialności;



II. bycie odpowiedzialnym w znaczeniu:

1.

postępujący tak, by nie wywołać złych, przykrych

dla kogoś skutków; rzetelny, rozsądny, gotowy

ponieść konsekwencje swoich czynów;

2.

mający jakieś zadanie, obowiązek (najczęściej

strzeżenia kogoś, czegoś, czuwanie nad kimś, czymś
itp) i rozliczany z jego wykonania

Rodzaje odpowiedzialności



Odpowiedzialność moralna



Odpowiedzialność etyczna



Poczucie odpowiedzialności



Odpowiedzialność prawna:

- karna
- cywilna
- dyscyplinarna
- administracyjna

Odpowiedzialność prawna



Obowiązek ponoszenia przewidzianych

przez przepisy prawa konsekwencji
zachowania

się własnej lub innych osób



Odpowiedzialność karna: dotyczy

sprawcy czynu społecznie
niebezpiecznego, zabronionego pod
groźbą kary, zawinionego, umyślnego (są
wyjątki)

Odpowiedzialność karna



Przykłady:

-

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

(np. art. 157 kk

„rozstrój zdrowia”)

-

Przestępstwa przeciwko wiarygodności

dokumentów

(np. art. 271 kk „poświadczenie nieprawdy”)

- Naruszenie tajemnicy (

np. art. 266 kk)

- Nieuzyskanie zgody pacjenta

(art.189 kk, Ustawa o

ochronie zdrowia psychicznego)

- Wykroczenia: wykonywanie zawodu psychologa bez

uprawnień,

( np. art. 61 Ustawy o zawodzie psychologa)

Odpowiedzialność cywilna



Ujemne konsekwencje ponoszone przez podmioty

prawa w związku z zaistnieniem zdarzeń negatywnie
ocenianych przez prawo

(możliwość zastosowania przymusu

państwowego w postaci egzekucji majątkowej)



Ze względu na źródło powstania odpowiedzialności

wyróżnia się :

1. odpowiedzialność kontraktową

(z tytułu niewykonania

zobowiązania)

2.

deliktową

(za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym)

Ze względu na zasadę ponoszenia odpowiedzialności

rozróżnia się:

1.

odpowiedzialność na zasadzie winy

2. odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
3. odpowiedzialność na zasadzie słuszności

2

III Konferencja Psychologów Klinicznych

„Problemy prawne w pracy psychologa klinicznego” - Kraków, 18.06.2010r.

Odpowiedzialność dyscyplinarna



Zespół przepisów prawnych normujących

kwestie odpowiedzialności za czyny

naruszające obowiązki służbowe i rodzaje
kar za te czyny oraz zasady i tryb

postępowania w przypadku stwierdzenia
naruszenia

obowiązków służbowych



Odpowiedzialność dyscyplinarna odnosi się do

odpowiedzialności pracowników i osób

wykonujących określony zawód

(odpowiedzialność zawodowa).

Powinność

-

odpowiedzialność

moralna



Nakaz, obowiązek, konieczność natury moralnej.



Etyka jako filozoficzno-normatywna teoria ma za
przedmiot

„powinność moralną” ludzkiego działania.



Jest problemem co stanowi

normę moralności, która

wyznacza moralny sens powinności działania i moralny

sens jego wartości.



Działanie pod wpływem „powinności moralnej”

wyraża afirmację należną komuś lub czemuś z relacji

przysługującej wartości, w przypadku osoby godności.

Odpowiedzialność

w różnych psychologicznych koncepcjach człowieka

(Najda 2008)



Podejście psychoanalityczne:

podejmuje problem

odpowiedzialności moralnej: wolną wolę zastępuje superego i lęk moralny



Podejście behawioralne:

nie ma miejsca na pytanie o

wolność, odpowiedzialność i godność człowieka



Podejście psychologów humanistycznych:

wolność, godność i odpowiedzialność to naturalna kondycja człowieka



Podejście poznawcze:

człowiek jest istotą autonomiczną i

zdolną do przyjęcia odpowiedzialności za własne życie



Podejście postmodernistyczne:

moralność

osobowości postmodernistycznej nie narzuca obowiązku wierności

poprzednim „wcieleniom”



Podejście psychologii pozytywnej:

stałość

przekonań moralnych

Czy można się objeść bez ustawowych
uregulowań statutu zawodowego
psychologa klinicznego?



Konieczne bo:



zawód psychologa jest zawodem zaufania
publicznego,



szeroki bardzo jest zakres spraw

, w których

orzeczenie psychologa decyduje o losach
ludzi

(ponad 40 aktów prawnych uzależniających decyzje

personalne od orzeczenia psychologicznego)



Bez ustawy

brak jest możliwości pociągania

do odpowiedzialności dyscyplinarnej

psychologów naruszających obowiązki
zawodowe i zasady etyki

Zawód zaufania publicznego



Istota zawodu: ingerowanie w

wewnętrzny świat klienta, możliwość
oddziaływania na niego, wpływanie
zarówno na zachowanie jak i stan
psychiczny



Stąd zasada poufności i wynikający z

niej obowiązek zachowania tajemnicy
zawodowej.

Zawód zaufania publicznego



„Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym

psychologów” (2001) definiuje i określa kim jest psycholog,
jakie

usługi wykonuje (diagnoza, opiniowanie, orzekanie,

psychoterapia, udzielanie pomocy psychologicznej).



Psycholog w wykonywaniu usług posiada pełna autonomię i jest
zobligowany do

przestrzegania standardów usług i zasad

etycznych zawodu.



Ustawa gwarantuje

prawo do podnoszenia kwalifikacji i stażu.



Podstawowe obowiązki: uzyskiwanie świadomej zgody klienta,

akceptacji planowanych działań, zachowanie tajemnicy (patrz
kodeks etyczno-zawodowy psychologa)



Nadzór merytoryczny nad pracą zawodową psychologa
klinicznego

mają psychologowie.



Problemy z

psychoterapią

3

III Konferencja Psychologów Klinicznych

„Problemy prawne w pracy psychologa klinicznego” - Kraków, 18.06.2010r.

„Ustawa o zawodzie psychologa i
samorządzie zawodowym
psychologów” (2001)



Jawi się jako niezbędna. Reguluje bowiem w

sposób systemowy i kompleksowy

zagadnienia związane z zawodem psychologa.



Wszelkie fragmentaryczne zmiany

naruszają

systemowy charakter ustawy.



Aktualna sytuacja to bezprecedensowy przykład

braku praworządności.



Bez aktów prawnych niższego rzędu nie można

uruchomić instytucji korporacyjnych

(samorząd).

Psycholog kliniczny wobec
ustawowych regulacji odnoszących się
do ochrony praw człowieka



Akty prawne dotyczące ochrony praw

klientów psychologa klinicznego:



Konstytucja RP



Ustawa o ochronie danych osobowych



Konwencja o ochronie praw człowieka



Konwencja Praw Dziecka



Karta praw pacjenta



Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej



Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego



Kodeks karny wykonawczy



Kodeks postępowania karnego

Etyczny kontekst działalności
zawodowej psychologa w świetle
kodeksów etycznych



Psycholog kliniczny jako badacz



Psycholog kliniczny jako diagnosta



Psycholog kliniczny jako terapeuta



Psycholog kliniczny jako nauczyciel



Psycholog kliniczny jako ekspert

Psycholog kliniczny jako
badacz i diagnosta



Psycholog badacz winien wykazać się

wysokim poziomem

świadomości

metodologicznej tak aby wyniki jego
badań mogły być wykorzystane w
programach praktycznego działania
(PPD).



Szczegółowe zasady w „Kodeksie

etyczno-

zawodowym psychologa”

Psycholog kliniczny jako
badacz i diagnosta



Zalecenia

(Brzeziński, Teoplitz-Winiewska 2005):



Prowadzenie badań zgodnie z obowiązującym prawem,



Uzyskiwanie zgody

osób uczestniczących w badaniach,



Prawo do

przerwania udziału w badaniu (wycofanie się),



Informowani o celu badania,



Pełna informacja o prawdziwym przebiegu badań i jego rezultatach,



Unikanie zadawania

cierpienia, bólu, narażenia na wstyd, zakłopotanie

itp.



Unikanie badań osób pozostających w relacji zależności,



Nieczerpanie korzyści z kontaktu z badanym (np. seksualnych)



Ponoszenie pełnej odpowiedzialności za osoby współprowadzące badania,



Stosowanie

sprawdzonych i odpowiadających standardom metod

psychometrycznych,



Ochrona testu przed osobami niekompetentnymi,



Gwarantowanie

poufności wyników (tajemnica zawodowa).

Psycholog kliniczny jako

terapeuta



„Kodeks Etyczny Psychoterapeuty”

(2000),



Niesymetryczna relacja pacjent-terapeuta,



Godność, podmiotowość, autonomia pacjenta (klienta),



Niebezpieczeństwo manipulacji z uwagi specyficzny charakter
relacji,



Dynamika relacji

: kontrakt, przebieg, zakończenie psychoterapii,



Poufny charakter relacji, tajemnica,



Wyjątkowy charakter sytuacji łamania zasady tajemnicy,



Superwizja

jako pożądany standard,



Jakie

zasady łamią najczęściej psychoterapeuci amerykańscy:

- wykorzystanie seksualne.
- wykorzystanie finansowe,
- wykorzystanie danych

uzyskanych od pacjentów do publikacji.

4

III Konferencja Psychologów Klinicznych

„Problemy prawne w pracy psychologa klinicznego” - Kraków, 18.06.2010r.

Psycholog kliniczny jako
nauczyciel



Zachowanie obiektywizmu,



W nauczaniu eksponować aspekty

etyczne problemu,



Pamiętać o modelującym wymiarze

uczenia

praktycznych umiejętności,



Modelowanie

też w relacji edukacyjnej,



Unikanie

relacji „skrzyżowanych” np.

nauczyciel-terapeuta.

Psycholog kliniczny jako
ekspert



Ekspert-

osoba posiadająca specjalistyczną

wiedzę psychologiczna i świadcząca w związku

z tym różnym instytucjom specyficzne usługi
(ekspertyzy, opinie).



Ekspertyzy

ważnych zjawisk społecznych (np.

uzależnienia),



Ekspertyzy dla potrzeb wymiaru

sprawiedliwości,



Generalne zasady

– obiektywizm i

bezstronność

Psycholog kliniczny jako
ekspert



Zasady funkcjonowania eksperta

mogą

regulować odrębne przepisy (np. kodeks

postępowania karnego, Ustawa o ochronie
zdrowia psychicznego),



Tam gdzie brak odrębnych regulacji obowiązują

ogólne zasady etyczno-zawodowe (Kodeks
etyczno-

zawodowy…, Ustawa o zawodzie

psychologa…)



Brak wpływu biegłego na losy ekspertyzy i jej

późniejsze wykorzystanie,

Ekspertyza psychologiczna

–

problemy metodologiczne

-1



Dotyczy sytuacji, w których korzysta się z możliwości

zastosowania psychologii do rozstrzygania określonych

problemów w różnych etapach postępowania sądowego

w

sprawach karnych, cywilnych i rodzinnych.



Psycholog występuje tu jako biegły, a zakres jego postępowania

jest wyznaczany przez:



reprezentowaną przez niego dziedzinę wiedzy (problem

granic kompetencji



obowiązujące przepisy prawne.

Ekspertyza psychologiczna

–

problemy metodologiczne

2



Trafna, rzetelna i pozbawiona błędów opinia (ekspertyza) sądowo-
psychologiczna musi spełniać szereg warunków:



zgodność ze standardami psychologicznej diagnozy klinicznej (np.
standardy Marolwe’a i Heilbruna) i procedurami diagnostycznymi



w zależności od rodzaju i typu opinii musi uwzględniać specyfikę

problemu diagnostycznego

, tym zwłaszcza jego retrospektywny bądź

prognostyczny charakter



uwzględniać prawne pojęcia i definicje, które stanowią ramy
określające zakres i przedmiot diagnozowanych zjawisk i procesów

psychicznych



stwarzać sprzyjające warunki do interdyscyplinarnej, np.

psychiatryczno-psychologicznej

współpracy opiniodawczej i

wykonawczej.

Mieszany (hybrydowy) prawno-
psychologiczny model Marlowe’a (1995)

- 1

1.

Czy biegły posiada naukową, techniczną wiedzę przydatną do
zbadania problemu prawnego?

2.

Czy znane są podstawy teoretyczne testu oraz stałość
uzyskiwanych wyników, podatność na zniekształcenie (celowe i
niecelowe) oraz możliwość ich neutralizacji (wprowadzenie
poprawek)?

3.

Czy znane są wartości psychometryczne narzędzi (rzetelność,
standardy etc.) i przydatność w badaniach sądowych?

Zasady metodologicznej oceny wartości procedur
badawczych sformułowane w postaci siedmiu pytań
ułożonych w określonym porządku:

5

III Konferencja Psychologów Klinicznych

„Problemy prawne w pracy psychologa klinicznego” - Kraków, 18.06.2010r.

Mieszany (hybrydowy) prawno-
psychologiczny model Marlowe’a (1995)

- 2

4.

Czy są opracowane i zdefiniowane zasady gromadzenia danych
(procedur badania) i obliczania wyników?

5.

Czy uzyskane dane powielają się, czy są bezużyteczne lub
szkodliwe

(czy nie ingerują zakłócająco w przebieg procesu)?

6.

Czy uzyskane dane

nie naruszają praw jednostki (dyskryminacja,

uprzedzenia rasowe etc.)?

7.

Czy biegły prawidłowo uwzględnił wszystkie ograniczenia danych
w formułowaniu stopnia pewności wyrażonej przez siebie
opinii

(w konsekwencji wnioskowania i weryfikowania wyników)?

Jak poprawić poziom opiniowania
sądowo-psychologicznego?



Respektowanie

standardów metodologicznych obowiązujące w

psychologii sądowej.



Doskonalenie i rozwijanie zasad diagnostycznych i
opiniodawczych.



Instytucjonalizacja działań ekspertowskich i opiniodawczych,
umożliwiająca merytoryczną kontrolę biegłych i ich opinii.



Rekomendacja biegłych – inicjatywa PTP



Sytuacja nie ulegnie poprawie tak długo, jak długo wymiar
sprawiedliwości nie podejmie konkretnych działań uwzględniających
potrzebę rzetelnego i trafnego rozstrzygania problemów związanych
z wykorzystaniem psychologii w prawie karnym i cywilnym oraz
kwalifikacji i kompetencji

powoływanych w sprawach biegłych.

Wnioski



Nie ma dwóch psychologii - teoretycznej i stosowanej



Istniej jedna psychologia

, która ma różne

zastosowanie w praktyce

, również klinicznej



Stąd wspólne standardy metodologiczne i etyczne



Odpowiedzialne podejście do zawodu psychologa
wymaga prawnego (ustawowego) uregulowania jego
statusu



Bez ustawy

odpowiedzialność dyscyplinarna za

naruszenie obowiązków zawodowych i zasad etyki
jest

poważnie ograniczona