Makroekonomia

1

III. Budżet państwa i polityka fiskalna. System bankowy i polityka pieniężna

1. Polityka fiskalna i jej instrumenty

Polityka fiskalna prowadzona jest przez państwo za pomocą instrumentów, które

wpływają na wielkość, strukturę i saldo budżetu państwa. Polityka fiskalna ma

charakter ekspansywny wówczas, gdy wykorzystuje instrumenty w taki sposób, aby

prowadzić do wzrostu globalnego popytu na towary i produkcji towarów. Z kolei,

restrykcyjna polityka fiskalna polega na takiej zmianie instrumentów, które spowodują

spadek zagregowanego popytu na towary. Instrumentami polityki fiskalnej są wpływy

z podatków (T) oraz wydatki rządowe (G).

Analiza wpływu instrumentów polityki fiskalnej na wpływ zagregowanego popytu i

produkcję przeprowadzona zostanie na gruncie modelu Keynesa. Dla uproszczenia

analiz przyjęte zostanie założenie, że gospodarka jest gospodarką zamkniętą z

udziałem państwa. Jednak analogiczne wnioski z przeprowadzonych tutaj analiz płyną

również dla gospodarki otwartej.

Założenia funkcjonowania gospodarki zamkniętej z udziałem państwa są następujące.

Gospodarka jest zorientowana popytowo, to jest w warunkach niepełnego

wykorzystania mocy wytwórczych o wielkości produkcji (Y) decyduje wartość

zagregowanego popytu:

p

AP

Y 

(1)

Na zagregowany popyt składa się popyt konsumpcyjny (C), inwestycyjny (I) oraz

rządowy (G):

G

C

I

AP

p







(2)

Inwestycje i wydatki rządowe są autonomiczne:

a

I

I 

(3)

a

G

G 

(4)

Funkcja konsumpcji opisana jest wzorem:

Makroekonomia

2

d

sk

a

Y

k

C

C





(5)

gdzie Y

d

to dochód do dyspozycji, czyli dochód pomniejszony o podatki

T

Y

Y

d





.

Funkcja podatków ma w ogólnym przypadku następującą postać:

tY

T

T

a





(6)

przy czym Ta>0 to podatki autonomiczne, a





1

,

0

t 

to stopa opodatkowania, czyli

część dochodów, która jest przekazywana do budżetu państwa w formie podatków.

Wyznaczając na podstawie wzorów 1–6 wielkość dochodu narodowego zapewniającego

równowagę modelu Keynesa otrzymuje się:





t

1

k

1

T

k

G

C

I

Y

sk

a

sk

a

a

a













(7)

Polityka fiskalna może polegać na zmianie wydatków rządowych. Aby określić wpływ

zamiany wydatków rządowych na dochód narodowy, należy obliczyć mnożnik

wydatków budżetowych. Mnożnik ten jest postaci:





t

1

k

1

1

G

Y

m

sk

a

G

a













(8)

Przyjmując, że





1

,

0

k

sk



i





1

,

0

t 

mnożnik wydatków rządowych (8) jest dodatni.

Jeśli na przykład gospodarstwa domowe będą przeznaczały 80% swojego

dodatkowego dochodu do dyspozycji na wydatki konsumpcyjne, czyli k

sk

=0,8 i będą

przekazywały do budżetu państwa 25% swoich dochodów do budżetu państwa, czyli

t=0,25, wówczas mnożnik wydatków budżetowych będzie wynosił





5

,

2

25

,

0

1

8

,

0

1

1

m

a

G









. Oznacza to, iż jeśli państwo zwiększy wydatki budżetowe

o jednostkę, to dochód równowadze w tym przypadku wzrośnie o 2,5 jednostki

pieniężnej. Należy pamiętać, iż zmniejszenie wydatków budżetowych będzie

prowadziło do zmniejszenia dochodu w równowadze. A zatem, jeśli państwo zwiększy

wydatki budżetowe, to prowadzi ekspansywną politykę fiskalną (dochód narodowy

rośnie), natomiast zmniejszając wydatki budżetowe prowadzi restrykcyjną politykę

fiskalną (dochód narodowy maleje) (Krajewska, 2005: 325–327).

Makroekonomia

3

W dalszej części kursu przedstawiona zostanie sytuacja, w której produkcja jest na

poziomie produkcji potencjalnej (produkcji przy pełnym wykorzystaniu czynników

produkcji). Okaże się wówczas, iż ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do nasilenia

procesów inflacyjnych.

Drugim analizowanym instrumentem polityki fiskalnej są wpływy do budżetu państwa

z tytułu podatków. Państwo regulując wysokość podatków autonomicznych (T

a

), bądź

stopy opodatkowania (t) wpływa na wielkość dochodu w równowadze. Zmiany

dochodu w równowadze opisanego wzorem (7) wynikające ze zmian podatków

autonomicznych pokazuje mnożnik podatków autonomicznych postaci:





t

1

k

1

k

T

Y

m

sk

sk

a

T

a















(9)

Jeśli przyjmie się tak jak poprzednio, że gospodarstwa domowe będą przeznaczały

80% swojego dodatkowego dochodu do dyspozycji na wydatki konsumpcyjne, czyli

k

sk

=0,8 i będą przekazywały do budżetu państwa 25% swoich dochodów, to





2

25

,

0

1

8

,

0

1

8

,

0

m

a

T













. Zatem, w tym przypadku wzrost obciążeń podatkowych z

tytułu podatków autonomicznych o jednostkę spowoduje spadek dochodu w

równowadze o 2 jednostki pieniężne.

Jak już wcześniej wspomniano, instrumentem polityki fiskalnej od strony przychodów

budżetowych jest również stopa opodatkowania t. Zakładając, że stopa podatkowa

zmienia się z t

0

do t

1

i obliczając mnożnik stopy podatkowej otrzymuje się:





0

1

sk

sk

0

t

Y

t

1

k

1

k

t

Y

m

















(10)

gdzie Y

0

to dochód w równowadze przed zmianą stopy podatkowej (tj. przy stopie

podatkowej t

0

).

Zatem, zmianę dochodu w równowadze wywołaną zmianą stopy opodatkowania można

zapisać jako

t

m

Y

t







. Nie ma w tym przypadku sensu analiza zmiany stopy

opodatkowania o jednostkę, gdyż stopa ta jest z przedziału spełnia warunek 0<t<0. W

przypadku stopy podatkowej rozważa się zmiany o 1 punkt procentowy, tj. na

przykład z 20% do 21% (lub w innym ujęciu z 0,20 do 0,21). Jeśli na przykład

mnożnik stopy podatkowej jest równy m

t

=–1500, oznacza to, że wzrost stopy

Makroekonomia

4

podatkowej o 1 punkt procentowy spowoduje spadek dochodu narodowego w

równowadze o 1500/100=15.

Mnożniki obciążeń podatkowych (wzory 9 i 10) są ujemne, zatem kierunek wpływu

zmian T

a

lub t na Y jest przeciwny. Innymi słowy, wzrost (spadek) T

a

, bądź t prowadzić

będzie do spadku (wzrostu) Y. Wynika to z faktu, iż wzrost podatków powoduje

zmniejszenie dochodów do dyspozycji (Y

d

) gospodarstw domowych, co z kolei

ogranicza środki przeznaczone na konsumpcję. Spadek popytu konsumpcyjnego

spowoduje spadek zagregowanego popytu w gospodarce i spadek produkcji, co

przełoży się z kolei na wtórny spadek dochodów do dyspozycji, konsumpcji i

zagregowanego popytu. Mechanizm będzie powtarzał się aż do momentu osiągnięcia

nowego punktu równowagi.

Podniesienie obciążeń podatkowych (czy to z tytułu wzrostu podatków

autonomicznych, czy z tytułu wzrostu stopy opodatkowania) jest elementem

restrykcyjnej polityki fiskalnej. Z kolei obniżenie podatków wpłynie na wzrost dochodu

narodowego w równowadze, co prowadzi do wniosku że takie działanie jest wynikiem

ekspansji fiskalnej (Kwiatkowski, 2005: 272–277).

Makroekonomia

5

2. Deficyt budżetowy i dług publiczny. Mnożnik zrównoważonego budżetu

Jeśli wydatki budżetowe (G) są równe dochodom budżetowym (załóżmy, że głównym

źródłem dochodów budżetu państwa są dochody z podatków T), wówczas budżet jest

zrównoważony. Jeśli natomiast G > T, to występuje nadwyżka budżetowa, natomiast

gdy T < G, mamy do czynienia z deficytem budżetowym. Rysunek 1 ilustruje ww.

zależności przy formułach wydatków budżetowych i podatków analogicznych do tych z

modelu Keynesa. Aby budżet był zrównoważony, to poziom produkcji gwarantujący te

równowagę powinien być równy

t

T

G

Y

a

a





.

Rys. 1. Nadwyżka budżetowa i deficyt budżetowy

Źródło: Alberciak, 2005, s. 178

Deficyt budżetowy wpływa na dług publiczny. Dług publiczny na początku następnego

roku można obliczyć zgodnie z formułą:

t

t

t

t

t

1

t

T

RD

F

G

D

D













(11)

gdzie subskrypt t oznacza czas, D to dug publiczny, F to płatności transferowe

państwa, R to stopa procentowa, a RD to odsetki od długu, pozostałe oznaczenia są

analogiczne do wcześniej używanych.

Można zauważyć, że

t

t

t

t

T

RD

F

G







pokazuje wielkość nierównowagi budżetowej.

Jeśli wyrażenie to jest dodatnie wówczas jest równe wielkości deficytu, w przeciwnym

przypadku jest to wielkość nadwyżki budżetowej. Zatem, dług publiczny na początku

G, T

t

T

G

Y

a

a





0

Y

T=T

a

+tY

G=G

a

T

a

G

a

nadwyżka

deficyt

Makroekonomia

6

przeszłego okresu jest równy długowi publicznemu w poprzednim okresie

powiększonemu o wielkość deficytu budżetowego w poprzednim okresie

(pomniejszonemu o wielkość nadwyżki budżetowej w poprzednim okresie) (Papell,

2000: 58–59)

Można analizować sytuację, w której wydatki budżetowe zmienią się o taką samą

wielkość jak wpływy do budżetu. Zakładając, że podatki są jedynym źródłem

finansowania budżetu i mają autonomiczny charakter, tj. T=T

a

i zmienią się o ∆T

a

, a

wydatki budżetowe zmienią się o ∆G

a

=∆T

a

, rozpatrzmy jak zmieni się pod wpływem

tych zmian wielkość dochodu narodowego zapewniająca równowagę. Jeśli nastąpi

jednoczesna zmiana wydatków budżetowych i podatków, to dochód narodowy zmieni

się w sposób mnożnikowy, a efekty mnożnikowe zmian podatków i wydatków

budżetowych sumują się, tj.:

a

G

a

T

G

m

T

m

Y

a

a















(12)

Biorąc pod uwagę wielkość mnożników dla ww. założeń można przekształcić wzór (12)

do następującej postaci:

a

sk

a

sk

sk

G

k

1

1

T

k

1

k

Y





















(13)

Zakładając, że państwo zwiększy wydatki z takim samym stopniu, w jakim wzrosną

wpływy do budżetu z tytułu podatków, czyli gdy ∆G

a

=∆T

a

, to wzór (13) można

przekształcić do następującej postaci:

a

sk

a

sk

sk

T

k

1

1

T

k

1

k

Y





















(14)

Po kilku przekształceniach (m.in. wyłączeniu ∆T

a

przed nawias, sprowadzeniu do

wspólnego mianownika ułamków w nawiasie) otrzymuje się

a

T

1

Y









. Zatem,

mnożnik wynosi 1 i jest określany jako mnożnik zrównoważonego budżetu.

Mnożnik zrównoważonego budżetu informuje nas o tym, iż jeśli państwo zwiększy swoje

wydatki o taką samą wielkość o jaką wzrosną wpływy do budżetu państwa z tytułu

podatków, to dochód w stanie równowagi w gospodarce Keynesa wzrośnie wielkość o jaką

zostały zwiększone wydatki (lub wpływy do budżetu z tytułu podatków).

Makroekonomia

7

3. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza. Polityka pieniężna i jej instrumenty

Popyt na pieniądz to zapotrzebowanie na pieniądz zgłaszane przez wszystkie

podmioty. Na popyt na pieniądz składa się popyt transakcyjny (zależący dodatnio od

dochodów) na pieniądz oraz popyt spekulacyjny na pieniądz (zależący ujemnie od

stopy procentowej). Zapisując to formalnie mamy:





P

hR

kY

L





(14)

gdzie L to popyt na pieniądz w ujęciu nominalnym, k i h to większe od zera

współczynniki wrażliwości popytu na pieniądz na zmiany dochodu i stopy procentowe,

R to stopa procentowa a P to poziom cen (Hall, Taylor, 2000: 123–127).

Podaży pieniądza to ilość pieniądza w obiegu. Polityka pieniężna jest prowadzona

przez bank centralny i opiera się na kontrolowaniu przez bank centralny podaży

pieniądza. Bank centralny oddziałuje na pieniądz w wąskim znaczeniu (gotówkę i

depozyty w bankach płatne na żądanie) oraz pieniądz w szerokim znaczeniu (tj.

pieniądz uwzględniający również pieniądz bezgotówkowy papiery wartościowe).

Do instrumentów polityki pieniężnej zalicza się stopę rezerw obowiązkowych (wzrost

tej stopy to spadek podaży pieniądza), stopę redyskontową (wzrost tej stopy to

spadek podaży pieniądza) oraz operacje otwartego rynku (sprzedaż papierów

wartościowych to ściąganie pieniądza z rynku czyli spadek ilości pieniądza w obiegu).

Jeśli bank centralny wykorzystuje w taki sposób instrumenty, aby zwiększać podaż

pieniądza, to prowadzi politykę ekspansywną, z kolei działania zmierzające do

zmniejszenia podaży pieniądza określone są mianem polityki restrykcyjnej.

4. Kreacja pieniądza przez banki a podaż pieniądza

Podaż pieniądza (M) rozumiana jest jako suma gotówki w obiegu (M

g

) oraz wkładów

płatnych na żądanie, czyli depozytów typu á vista (M

d

). Z kolei baza monetarna zwana

również pieniądzem „wielkiej mocy” to gotówka w obiegu oraz rezerwy gotówkowe

systemu bankowego(M

r

). Na rezerwy gotówkowe z kolei składają się rezerwy

obowiązkowe (M

ro

) oraz rezerwy dobrowolne (M

rd

).

Makroekonomia

8

Jeśli bank centralny zwiększy bazę monetarną (baza monetarna określana jest jako

pieniądz „wielkiej mocy”), wówczas nastąpi zwielokrotniony wzrost podaży pieniądza.

Wynika to formuły mnożnika pieniężnego (m

m

). Mnożnik ten jest dany wzorem:

rd

ro

g

d

g

r

g

d

g

m

m

M

M

M

M

M

M

M

M

M

B

M

m

















(15)

Jeśli licznik i mianownik prawej strony równania (15) podzieli się przez sumę wkładów

płatnych na żądanie, tj. M

d

, otrzymuje się:

rd

ro

m

m

d

rd

d

ro

d

g

d

d

d

g

m

m

z

z

u

1

u

M

M

M

M

M

M

M

M

M

M

B

M

m



















(16)

d

g

m

M

M

u



jest stopą ubytku gotówki z systemu bankowego i jest poza kontrolą banku

centralnego, gdyż zależy od preferencji ludności co do podziału pieniądza między

gotówkę i depozyty. Zatem, stopa ta zależy przede wszystkim od cech

instytucjonalnych gospodarki, a zwłaszcza od zwyczajów dotyczących regulowania

zobowiązań i oszczędzania. Na ogół ww. preferencje nie zmieniają się krótkim okresie,

stąd można przyjąć, iż stopa u

m

jest stała.

d

ro

ro

M

M

z



jest stopą rezerw obowiązkowych, która znajduje się całkowicie pod kontrolą

banku centralnego. Zwiększenie tej stopy zmniejsza możliwości kreacji pieniądza i

zmniejsza jego podaż.

d

rd

rd

M

M

z



jest stopą rezerw dobrowolnych banków komercyjnych. Banki utrzymują

dobrowolne (nadwyżkowe) rezerwy jako dodatkowe zabezpieczenie przed na wypadek

nieoczekiwanego wzrostu popytu na gotówkę zgłoszonego przez ludność. Stopa rezerw

dobrowolnych zależy de facto od stopy procentowej. Zależność ta wynika z faktu, iż bank

komercyjny jest przedsiębiorstwem (dość zresztą specyficznym), które podobnie jak inne

przedsiębiorstwa jest nastawione na maksymalizację zysku. Utrzymanie rezerw

dobrowolnych wiąże się z kosztem utraconych możliwości wyznaczonych przez stopę

procentową i związanych z trzymaniem pieniądza nie w formie rezerwy obowiązkowej,

Makroekonomia

9

lecz w formie lokaty. Stąd też wzrost stopy procentowej powoduje wzrost kosztu

utraconych możliwości i spadek rezerw dobrowolnych (Krajewska, 2005: 359–360).

Ilość pieniądza na rynku zależy od stopy rezerw obowiązkowych, a ta z kolei wpływa

na współczynnik kreacji depozytów przez system bankowy. Jeśli założy się, iż banki

nie utrzymują rezerw dobrowolnych, a uzyskane w tych bankach kredyty całkowicie

przekształcane są w depozyty i składane są w innych bankach, wówczas stopa ubytku

gotówki jest równa zeru. Zatem, mnożnik kreacji pieniądza m

m

w tej sytuacji będzie

równy mnożnikowi kreacji depozytów k

dp

. Mnożnik kreacji depozytów przez cały

system bankowy w tym przypadku dany jest wzorem:

ro

dp

z

1

k



(17)

i pokazuje ile razy zwiększy się suma depozytów bankowych pod wpływem pojawienia

się w systemie bankowym depozytu pierwotnego (Krajewska, 2005: 358).

Bibliografia

Alberciak P. (2005): Budżet państwa. Polityka fiskalna, [w:] Podstawy ekonomii.

Ćwiczenia i zadania, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, s. 168–179.

Hall R. E., Taylor J. B. (2000): Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, s. 111–132.

Krajewska A. (2005): Budżet państwa. Polityka fiskalna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.)

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 310–338.

Krajewska A. (2005): Pieniądz. Polityka monetarna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R.

Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 339–362.

Kwiatkowski E. (2005): Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa,

[w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, s. 246–279.