ANDRAGOGIKA

TEMAT: OŚWIATA DOROSŁYCH W LATACH 1945-1970

- 1 -

Oświata dorosłych – system społeczny, którego celem jest zapewnienie młodzieży

pracującej i dorosłym wykształcenia ogólnego, zawodowego, zaspokojenie ich potrzeb
kulturalnych oraz kształtowanie osobowości. Cele i zadania oświaty dorosłych ulegały i
ulegają ciągłej ewolucji. Wszelka bowiem praca oświatowa jest odpowiedzią na potrzeby i
aspiracje intelektualne społeczeństwa i przekształca się wraz ze zmianami społecznymi.
Potrzeby oświatowe dorosłego społeczeństwa są też rezultatem przemian i osiągnięć
szkolnictwa powszechnego oraz postępu w upowszechnianiu oświaty i kultury.
Zasadnicza ewolucja celów, zadań i funkcji oświaty dorosłych nastąpiła po drugiej wojnie
ś

wiatowej w Polsce Ludowej. Oświata dorosłych stała się częścią systemu oświatowego i

elementem polityki rozwoju społeczno – ekonomicznego i kulturalnego. Prawo do
oświaty zostało przyznane każdemu obywatelowi, niezależnie od wieku, płci, sytuacji
materialnej i pochodzenia społecznego. Na plan pierwszy wysunęły się ideologiczne zadania
pracy oświatowej.
Projekt przebudowy ustroju szkolnego w Polsce po drugiej wojnie światowej został
opracowany przez Ministerstwo Oświaty Rządu Tymczasowego i przedłożony Krajowej
Radzie Narodowej 4 maja 1945r. Jednym z wielu punktów było upowszechnienie oświaty
pozaszkolnej wśród młodzieży i dorosłych. Oświata miała być bezpłatna, powszechna i
obowiązkowa. Celem zaś oświaty dorosłych było przygotowanie wykształconej kadry
potrzebnej dla gospodarki narodowej, którą należało szybko wykształcić. Stąd też w latach
1945-1948 przeprowadzono pierwszą reformę szkolną, której celem była odbudowa
szkolnictwa i oświaty oraz przebudowa systemu organizacyjnego i programowego
edukacji społeczeństwa dorastającego i dorosłego. W tym okresie starano się eliminować
skutki opóźnień oświatowych okresu międzywojennego i następstw okupacji,

przygotowywano kadry do przemian ustrojowych. Bezpośrednio po wyzwoleniu często
samorzutnie powstały szkoły i placówki oświaty pozaszkolnej. Uruchamiano
ś

wietlice, uniwersytety ludowe oraz kursy dla dorosłych oraz przerośniętej młodzieży,

umożliwiające w krótkim czasie ukończenie szkoły powszechnej i średniej. Miało to na celu
wyrównanie warunków startu życiowego młodzieży głównie robotniczej i chłopskiej.

- 2 -

Młodzi chłopi i robotnicy stanowili bowiem w tym czasie około 75% absolwentów szkół i
kursów dla dorosłych z zakresu szkoły powszechnej i około 50% absolwentów średnich
szkół dla dorosłych. Praca oświatowa toczyła się wówczas dwoma głównymi nurtami:
ludowym i robotniczym. Czego przejawem było rozpoczęcie działalności w kwietniu 1945r.
przez Ludowy Instytut Oświaty i Kultury (LIOK), który powstał w warunkach konspiracji,
podczas okupacji z połączenia kilku przedwojennych instytucji oświatowych m.in. Instytutu
Oświaty Dorosłych, Instytutu Teatrów Ludowych i Instytutu Oświaty i Kultury. Prace
Instytutu po wyzwoleniu obejmowały m.in. poradnictwo, doskonalenie metodyczne i
działalność wydawniczą. Instytut udzielał pomocy z zakresu pracy oświatowej i
kulturalnej z dorosłymi oraz wydawał liczne publikacje i czasopisma fachowe, m.in.
miesięcznik ,, Oświata i Kultura ,, oraz ,, Praca Oświatowa ,,. Ludowy
Instytut Oświaty i Kultury swoje poczynania wzorował na okresie przedwojennym i
inspirował wielorakie działania w zakresie : kształcenia dorosłych, książki i czytelnictwa,
teatrów, muzyki i wydawnictw. Instytut nie był formalnie związany z żadną partią
polityczną co w późniejszym czasie zaważyło na jego działalności. Równocześnie działało
Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych Rzeczpospolitej Polskiej (TUL), które powstało w
sierpniu 1945r. jako organizacja społeczna mająca na celu zakładanie i rozwijanie
uniwersytetów ludowych. TUL również prowadziło swoją działalność wzorując się na
okresie przedwojennym stawiając sobie cele: a) wychowanie człowieka
uspołecznionego i twórczego, o głębokiej moralności i wysokim poczuciu godności ludzkiej,
b) wiązanie wartości społecznych i moralnych życia osobistego w rodzinie, gromadzie z
zagadnieniami współżycia w skali ogólnonarodowej i ogólnoludzkiej ,
c) wydobywanie i rozwijanie wszystkich wartości kultury chłopskiej, które będą przeobrażać i
wzbogacać kulturę narodową. Ideologicznie zaś TUL składał się z trzech elementów:
chrześcijańskiego, narodowego i ludowego. Poglądy zaś były głoszone na łamach
kwartalnika „Siewba” z którymi ostrą walkę prowadził radykalny ruch ludowy i
marksistowski.

- 3 -

Ruch robotniczy był reprezentowany przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, który
miał zaspokajać potrzeby ludzi pracy na oświatę i kulturę, rozwijając działalność w celu
przygotowania klasy robotniczej do nowej roli w państwie ludowym, przez wyrównanie
zaniedbań oświatowych, kształtowanie naukowego poglądu na świat, rozwijanie szkolenia i
doskonalenia zawodowego w różnych formach oraz upowszechnienie wartości kulturalnych.
Działacze uważali, że TUR musi przekonywać ludzi wiedzą i faktami, tłumaczyć i uzasadniać

przyczyny wstąpienia Polski na drogę socjalistyczną, ukazywać wizje i perspektywy jej
rozwoju, budzić patriotyzm i nawoływać do twórczej pracy. TUR prowadził różnorodną
działalność kulturalno-oświatową. Organizował wieczorowe i korespondencyjne szkoły i
kursy dla dorosłych na poziomie podstawowym i średnim, politechniki robotnicze, szkoły
pracy społecznej, uniwersytety powszechne, zakładano robotnicze domy kultury i świetlice,
wydawano publikacje popularnonaukowe, organizowano kursy repolonizacyjne, biblioteki i
utworzono dwa teatry zawodowe. TUR wydawał wiele czasopism wśród których wyróżniał
się miesięcznik ,,Wiedza i życie”. Lecz najważniejszą sprawą w tym okresie jaka stanęła
przed oświatą dla dorosłych było zlikwidowanie analfabetyzmu pierwotnego i wtórnego.
Uniemożliwiał on włączenie znacznej części ludności do świadomego życia obywatelskiego,
utrudniał pracę zawodową i korzystanie z dóbr kultury. W pierwszych powojennych latach
(1945-1948) mimo obiektywnych trudności okres ten można nazwać czasem odbudowy i
podstawowej rekonstrukcji systemu oświaty dorosłych.
Od 1949 r. nastąpił wyraźny zwrot w polityce oświatowej i kulturalnej państwa, który trwał
do 1956r. Dotychczasowy zróżnicowany i pluralistyczny kształt życia oświatowego
stopniowo, ale konsekwentnie przejmowało państwo, opierając je na zasadach centralizmu i
uniforyzmu

.

Programy

w

szkołach

dla

dorosłych

zaczęto

upolityczniać.

Wielu doświadczonych, dobrze przygotowanych nauczycieli pod zarzutem tradycjonalizmu i
ideologicznej obcości zwolniono. Państwu i upolitycznionym związkom zawodowym
podporządkowano pozaszkolne placówki oświaty dla dorosłych wyznaczając im głównie
funkcje agitacyjno- propagandowe.

- 4 -

Wielu z pracowników oświaty zwolniono traktując ich jako ,,niepewnych ideologicznie” a
przyjęto niewykwalifikowanych aktywistów partyjnych. Ogromny wpływ na kształtowanie
oświaty w tym okresie miała sytuacja polityczna. Zjednoczenie partii politycznych miało
wpływ na połączenie dwóch towarzystw Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych
i Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych w jedno Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego
i Ludowego ( TURiL ), które również po roku działalności uległo likwidacji. W tym czasie
rozpoczęło się stopniowe likwidowanie Uniwersytetów Ludowych, które traktowano jako
relikt przeszłości, nieprzydatny w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych.
Zaprzestano wydawania wielu czasopism oświatowych m.in. ,, Oświata i Kultura” i ,,Praca
Oświatowa”. Był to czas, w którym zaprzestały działać uniwersytety powszechne i szkoły
pracy społecznej i koła samokształceniowe. W roku 1950 zlikwidowano TURiL i utworzono
nową organizację oświatową – Towarzystwo Wiedzy Powszechnej (TWP ), które miało
przyczynić się do wzmożenia wysiłku społecznego w urzeczywistnieniu planu 6-letniego. Do
zadań TWP należało organizowanie działalności oświatowo - kulturalnej, popularyzacja
nauki, sztuki i techniki, oraz szerzenie racjonalnych poglądów i moralności świeckiej.
Zadania te realizowano za pośrednictwem oddziałów wojewódzkich, które prowadziły
uniwersytety powszechne, studia oświatowe, kluby wiedzy i myśli, kluby teatralne. Była to
typowa działalność centralnie planowana i kierowana. Do osiągnięć pozaszkolnej pracy
oświatowej w omawianym okresie była walka z analfabetyzmem i półanalfabetyzmem.
Liczono, że osób w wieku produkcyjnym jest około 2 milionów. Tak znaczne rozmiary
analfabetyzmu skłoniły władze i organizacje pozaszkolne do traktowania tego problemu jako
sprawy pierwszoplanowej i najpilniejszej. Początkowo zamierzano zlikwidować analfabetyzm
do końca planu 6-letniego tj. do 1955r. lecz po uchwaleniu w kwietniu 1949r. ustawy ,, O
likwidacji analfabetyzmu” zaczęto akcję przyśpieszać. Ustawa nakładała na całą ludność w

wieku od 14 do 50 lat nie umiejącą czytać i pisać obowiązek przyswajania podstawowych
umiejętności. Do końca 1951r. nauczono czytać i pisać prawie 1mln.20 tys. osób dorosłych.
Na tej podstawie oceniono, że analfabetyzm jako zjawisko masowe został zlikwidowany.

- 5 -

Ten okres ( 1949-1956 ) można zdefiniować jako okres centralizacji oświaty dorosłych i
praktycznej likwidacji społecznego ruchu oświatowego dorosłych. Przesilenie i zmiany
polityczne w 1956r. rozpoczęły w oświacie dorosłych zmiany, które miały na celu
przywrócenie instytucjom oświaty dorosłych większą swobodę działalności zmiany te trwały
od roku 1957 do 1961. Zaczęły się odradzać oddolne inicjatywy oświatowe i
eksperymentatorstwo. Awans zawodowy uzależniono od wykształcenia i zapewniono
odpowiednie warunki pracownikom pragnącym podnieść poziom swego wykształcenia.
Oświata dorosłych zaczęła w większej mierze zaspokajać różnorodne potrzeby społeczeństwa
i stała się bardziej dostępna dla środowiska wiejskiego i małomiasteczkowego. Mankamentem
było, że tylko jedynie na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych prowadzono studia o specjalności – oświata dorosłych, co sprawiło że
było brak wykształconej kadry pracowników oświaty dorosłych. Do najpopularniejszych form
oświaty dorosłych w tym czasie należały szkolenia wewnątrzzakładowe, prowadzone przez
zakłady pracy lub zlecane instytucjom i organizacjom w tym kierunku wyspecjalizowanym.
Pracownicy w drodze samokształcenia i kształcenia kierowanego uzupełniali swoje
kwalifikacje lub przygotowywali się do egzaminów na tytuł robotnika wykwalifikowanego,
mistrza, mistrza dyplomowanego uzyskiwali uprawnieni budowlane, energetyczne,
geologiczne itp.. Do organizatorów oświaty dla dorosłych zaliczano m.in. Zakłady
Doskonalenia Zawodowego, Spółdzielnie Pracy „Oświata”, Lingwista, Towarzystwo Wiedzy
Powszechnej będące organizatorem uniwersytetów powszechnych. Należy jednak podkreślić,
ze ilościowej odbudowie oświaty dorosłych nie w pełni towarzyszyła odbudowa jakościowa
w zakresie programów i organizacji.
Ten okres określić można jako czas odrodzenia i odnowy społecznego ruchu w oświacie
dorosłych.

- 6 -

Następnym przełomowym okresem w oświacie dla dorosłych były lata 1962 – 1970. Pojawiły
się nowe formy oświaty dorosłych takie jak podstawowe i średnie studia zawodowe, technika
dla przodujących robotników, oraz centra kształcenia ustawicznego. Na kursy zawodowe dla
dorosłych uczęszczała rekordowa ilość uczestników – 980 tys. do szkół korespondencyjnych
i eksternistycznych – 450 tys., tytuły kwalifikacyjne uzyskało – 85,5 tys.. Ogółem z oświaty
dla dorosłych pod koniec 1970r. korzystało 4615 tys. osób. Ta liczba osób objęta oświatą nie
zmienia faktu, że realizacja planów oświatowych dla dorosłych nie do końca spełniła swe
zadanie. Odczuły to rejony o mniejszym stopniu uprzemysłowienia i o słabszej bazie

produkcyjno – ekonomicznej. Fakt, że zaczęto wprowadzać w tym czasie odpłatność za
różnorodne formy kształcenia i doskonalenia dorosłych oraz pozbawienie większości
szkół dla pracujących odrębności i samodzielności organizacyjnej, co w dużym stopniu
spowodowało utratę wyspecjalizowanej kadry, przyczyniło się do obniżenia autorytetu
wykształcenia i upowszechnienia oświaty w całym społeczeństwie. Jednak biorąc pod uwagę
wcześniejsze okresy oświaty dorosłych te lata określić można jako najbardziej dynamicznym
okresem rozbudowy oświaty dorosłych.
Mając na uwadze powyższe można stwierdzić, że w latach 1945-1970 oświata dla dorosłych
ogólnie spełniła swoje zadanie. Zlikwidowano w społeczeństwie analfabetyzm, umożliwiono
szerokim rzeszom społeczeństwa dostęp do kształcenia się, bez podziału na wieś i miasto.
Dano możliwości szerokiego rozwoju kultury i własnych zainteresowań. Trzeba zauważyć
jednak, że wszystkie te poczynania były ściśle powiązane i kierowane przez władze
polityczne, co w znacznym stopniu spowodowało upolitycznienie tych wszystkich funkcji
oświaty dorosłych. Lata po drugiej wojnie światowej w oświacie dla dorosłych na świecie
można podzielić na kilka etapów.

- 7 -

Pierwszym było przezwyciężenie skutków drugiej wojny światowej. Próbowano to osiągnąć
poprzez współpracę intelektualną i współdziałanie między krajami rozwiniętymi i
rozwijającymi się. Podjęto współpracę w ramach organizacji międzynarodowych, a przede
wszystkim w ramach UNESCO ( Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty,
Nauki i Kultury ), która jest jedną z wielu organizacji ONZ z siedzibą w Paryżu założoną w
1946r. Działania UNESCO obejmują m.in. całą sferę oświaty dorosłych i mają na celu
popieranie ogólnego rozwoju oświaty dorosłych. Jedną z form działalności tej organizacji są
międzynarodowe konferencje organizowane od roku 1949.

Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w 1949r. w

duńskim uniwersytecie Elsinore, ze względu na to, że Dania uważana jest za kolebkę oświaty
dorosłych. W konferencji brało udział 25 krajów. Osiągnięciem było określenie pojęcia
oświaty dorosłych - ,,że jest związana z dalszym poszkolnym kształceniem i organizowaniem
uczestnictwa w życiu kulturalnym”. W odniesieniu do niektórych państw głównym
priorytetem miała być edukacja dorosłych w zakresie kształcenia podstawowego oraz
ogólnego i zawodowego, podczas gdy w innych państwach trwa walka z analfabetyzmem.
Zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską oświata dorosłych była traktowana jako działalność
prywatna, ochotnicza lub społeczna.

Druga Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w 1960r. w

Montrealu. Tematem konferencji była ,, Oświata dorosłych w zmieniającym się układzie
stosunków światowych”. Był to czas wrogości między państwami o przeciwstawnych
systemach społeczno-ekonomicznych zwany ,, zimną wojną”. W konferencji brało udział
51 państw w tym 4 państwa Europy Wschodniej ( ZSRR, Czechosłowacja, Rumunia i Węgry
). Tematyka obrad dotyczyła zagadnień związanych z celami i funkcjami oświaty dorosłych i
nowoczesnym jej pojmowaniem. Stwierdzono, że oświata dorosłych znacznie wykracza poza

kształcenie zawodowe i ogólnokształcące. Obejmuje ona wszystkie zorganizowane działania
służące podnoszeniu poziomu wiedzy ludzi dorosłych. Dużym osiągnięciem konferencji było
przedstawienie koncepcji kształcenia ustawicznego, jako procesu edukacyjnego obejmującego
całe życie człowieka. Istotą kształcenia ustawicznego miało być nabycie umiejętności
samodzielnego uczenia się.

- 8 -

Trzecia Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w Tokio w

1972r. Brało w niej udział 85 państw, wraz z Polską. Konferencja ukazała, że od czasu
spotkania w Montrealu prawie w każdym kraju dokonał się dynamiczny rozwój oświaty
dorosłych pod względem uczestników i różnorodności form. Zasadniczym tematem obrad
konferencji była problematyka oświaty dorosłych w kontekście kształcenia ustawicznego.
Podstawowymi zadaniami jakie sobie konferencja postawiła było:
-

określenie trendów rozwojowych oświaty dorosłych w ostatnim dziesięcioleciu

-

rozważanie roli i funkcji oświaty dorosłych w kontekście kształcenia ustawicznego

-

analiza strategii rozwoju edukacji w odniesieniu do kształcenia dorosłych.

Konferencja odbywała się w czasie odprężenia w stosunkach międzynarodowych, co miało
zasadniczy wpływ na postanowienia i uzgodnienia konferencji.







LITERATURA:

CHOWANNA – CZASOPISMO PEDAGOGICZNE 1986r.
WPROWADZENIE DO PEDAGOGIKI DOROSŁYCH – W-wa 1992r.
ENCYKLOPEDIA OŚWIATY I KULTURY DOROSŁYCH
ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA – Warszawa 1993r.
HISTORIA WYCHOWANIA WIEK XX+1 – Warszawa 1980r.
NOWY SŁOWNIK PEDAGOGICZNY – Wincenty Okoń – W-wa 1996r.
DYDAKTYKA SZKOŁY WYśSZEJ – Nr 1 1989r. - czasopismo wydawane przez Instytut
Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego