Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

1

Wykład VI

• czytanie mapy
• poziomy pomiarowe
• zmienne graficzne
• znaki kartograficzne
• napisy na mapach

2011­05­31

1/37

Stopnie czytania mapy

Uwarunkowane względami psychologicznego i 

fizjologicznego procesu percepcji

• stopień widoczności
• stopień rozróżnienia
• stopnień rozpoznania

2011­05­31

2/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

2

Stopnie czytania mapy

stopień widoczności ­ przekaz takiej informacji, 

która umożliwia uzyskanie ogólnego obrazu 
rozmieszczenia pewnych faktów za pomocą 
mapy. Czytelnik odbiera jedynie 
rozmieszczenie bliżej nieokreślonych znaków 
na mapie. Może on rozróżnić jedynie części 
mapy o większym lub mniejszym zagęszczeniu 
znaków oraz odróżnić punkty, linie lub plamy

2011­05­31

3/37

Stopnie czytania mapy

stopień rozróżniania - proces odróżniania poszczególnych 

znaków na podstawie ich obrazu graficznego i znaczenia. 
Identyfikacji znaków z odpowiednim typem obiektów w 
rzeczywistości

stopień rozpoznania (identyfikacji) - całkowite zrozumienie 

treści mapy. Każdy znak jest identyfikowany z konkretnym 
obiektem w rzeczywistości, np. znak kółka nie jest czytany 
jako miasto w ogólności, lecz jako konkretne miasto. 
Odczytuje się tu również wielkość poszczególnych zjawisk i 
faktów. Identyfikacji zjawisk i faktów pomaga opis mapy, 
siatka kartograficzna i wzajemne rozmieszczenie takich 
znaków na mapie, które wcześniej zostały zidentyfikowane.

2011­05­31

4/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

3

Czytanie mapy

Każde czytanie mapy charakteryzuje się stopniem widoczności
Następne stopnie odbioru zależą przede wszystkim od:

– możliwości umysłowych czytelnika mapy
– czytelności mapy uwarunkowanej poprawnością redakcji i 

reprodukcji 

– zewnętrznych warunków, w których mapa jest czytana, jak 

odległości czytania, oświetlenia i innych.

Redaktor dzieli treść mapy na poziomy czytania (niezależne od 

stopni czytania) w celu ułatwienia czytania mapy

Odpowiedni dobór znaków na poszczególnych poziomach 

charakteryzuje kolejność odbioru poszczególnych 
elementów mapy, zależna od wagi optycznej znaków

Znaki są bardziej czytelne, gdy waga optyczna znaku jest 

przeniesiona na jego peryferie (łatwiej zapamiętuje się coś, 
co znajduje się na początku lub na końcu niż w środku)

2011­05­31

5/37

Czytanie mapy

Czynniki ułatwiające rozpoznanie znaków:

• znaki najprostsze są najlepiej rozróżnialne,
• rozróżnialność znaków zwiększa się, jeśli w ich 

zarysie zachowały się elementy tego samego 
porządku widoczności,

• podstawowe cechy konfiguracji znaku nie 

powinny dominować nad rozróżniającymi je 
cechami informatywnymi,

• w znaku powinna mieścić się optymalna liczba 

rozróżniających cech informatywnych

2011­05­31

6/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

4

Poziomy pomiarowe

pomiar – przyporządkowanie obiektom liczb (miar) 

zgodnie z regułami odzwierciedlającymi relacje 
pomiędzy tymi obiektami

Koncepcja poziomów pomiarowych, wprowadzona 

przez Stanleya S. Stevensa (1906 – 1973) zastąpiła 
w kartografii tradycyjny podział zjawisk na 
jakościowe i ilościowe, gdyż pozwoliła na 
definiowanie w kategoriach matematycznych 
zbiorów obiektów przedstawionych na mapie

2011­05­31

7/37

źródło: Pasławski, 2006

Poziomy pomiarowe

Dane przedstawione na mapie mogą być wyrażone na 

trzech poziomach:

• jakościowym
• porządkowym 
• interwałowym
• ilościowym
Na każdym poziomie występują tzw. skale pomiarowe o 

różnych właściwościach

Dane z wyższego poziomu można zredukować do niższego
Danych z niższego poziomu nie można „upgrade –ować” 

do wyższego

2011­05­31

8/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

5

Poziomy pomiarowe

Dane na poziomie jakościowym – relacja różnicowania
• dwie lub więcej kategorii, według których klasyfikuje się 

obiekty

• oznaczone najczęściej nazwami, literami (rzadziej cyframi)
• możliwe relacje między obiektami – podobieństwo, różność
• brak relacji typu „mniej” lub „więcej”
• jednakowa „ważność” wszystkich kategorii
• jeden znak = jeden obiekt
• wykonalne operacje matematyczne: policzenie obiektów
• przykłady: prezentacja dróg, rzek, budynków

2011­05­31

9/37

źródło: Pasławski, 2006

Poziomy pomiarowe

Dane na poziomie porządkowym – relacja porządkowania
• każdy obiekt w danej grupie ma ściśle określoną pozycję z 

punktu widzenia danej cechy

• możliwe relacje między obiektami – rozróżnienie, 

„mniejsze” lub „większe”, mniej lub bardziej „ważne”

• brak informacji „o ile mniejsze”, „jak bardzo różne?”
• brak charakterystyk ilościowych – nie można określić 

konkretnych wartości różnic

• oznaczenia głównie literowe (rzadko cyfry)
• wykonalne operacje matematyczne: mediana, korelacja 

rangowa

• przykłady: klasyfikacja granic, punkty osnowy

2011­05­31

10/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

6

Poziomy pomiarowe

Dane na poziomie ilościowym – relacja proporcji
• należy znaleźć wskaźnik będący najlepszą charakterystyka danego 

obiektu

• każdy obiekt w danej grupie ma ściśle określoną wartość wskaźnika
• najwyższy poziom pomiarowy
• możliwe relacje między obiektami – rozróżnienie, porządkowanie, 

określenie „odległości” między nimi w aspekcie danej cechy

• oznaczenia za pomocą liczb, które wyrażają konkretne relacje 

wielkości

• wykonalne operacje matematyczne: średnia, odchylenie, korelacja, 

…

• przykłady: zagadnienia ludnościowe – liczba ludności, gęstość; 

wielkość przewozów, wielkość plonów …

2011­05­31

11/37

źródło: Pasławski, 2006

Zmienne graficzne

zmienne graficzne (zmienne wizualne; graficzne 

środki wyrazu) – środki graficzne 
wykorzystywane przez kartografów do nadawania 
mapom odpowiedniej formy graficznej w 
zależności od przeznaczenia, skali, charakteru, 
nośnika upowszechniania

1967 – Jacques Bertin: „Semiologie graphique” –

najpopularniejsza klasyfikacja środków 
graficznych umożliwiających prezentacje na 
mapie trzeciego wymiaru

2011­05­31

12/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

7

Zmienne graficzne

2011­05­31

13/37

źródło: http://www.wgsr.uw.edu.pl

Zmienne graficzne

• kształt
• orientacja
• ziarnistość
• kolor

poziom 

jakościowy

• jasność
• wielkość

poziom 

porządkowy

• jasność
• wielkość

poziom 

ilościowy

2011­05­31

14/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

8

Zmienne graficzne

• zmienna kształtu – zarys koła, kwadratu, 

trójkąta, figur symbolicznych i obrazkowych

– poziom jakościowy
– pozwala na rozróżnienie znaków o odniesieniu 

punktowym

– w przypadku linii i powierzchni – zmiana kształtu 

znaków tworzących deseń (kontur i przebieg linii 
zależy od położenia)

2011­05­31

15/37

Zmienne graficzne

• orientacja – kierunek

– poziom jakościowy
– pozwala na rozróżnienie znaków o odniesieniu 

punktowym

– zróżnicowanie kategorii
– zróżnicowanie wewnątrz kategorii (znaki mają ten 

sam kształt, ale inny kierunek) w zależności od 
charakteru lub rodzaju użytkowania

– w przypadku linii i powierzchni dotyczy zmiany 

kierunku desenia

2011­05­31

16/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

9

Zmienne graficzne

• zmienna ziarnistości – grubość elementów 

składowych desenia, wielkość punktów, 
grubość linii

– zwykle poziom jakościowy, porządkowy ???
– zróżnicowanie kategorii
– połączenie z innymi zmiennymi korzystnie wpływa 

na rozróżnialność poszczególnych stopni użytych 
skal

2011­05­31

17/37

źródło: Pasławski, 2006

Zmienne graficzne

• kolor – ton, odcień, chromatyczność, rodzaj 

barwy

– zwykle poziom jakościowy
– zróżnicowanie kategorii
– kolor nie jest jednoznaczny z barwą
– barwa chromatyczna = kolor +  jasność + 

nasycenie

– barwy achromatyczne – biel, czerń, odcienie 

szarości (różnią się tylko jasnością)

2011­05­31

18/37

źródło: Pasławski, 2006

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

10

Zmienne graficzne

• jasność – walor, jaskrawość

– wzorzec – skala szarości (biel – najwyższy walor, 

czerń – najniższy walor)

– stopień jasności powierzchni szarych opisuje się 

jako stopień zaczernienia w procentach

– stopień jasności powierzchni barwnych określa się 

przez porównanie z wzorcową skalą szarości

– poziom porządkowy
– po przypisaniu konkretnych wartości także poziom 

ilościowy

2011­05­31

19/37

Zmienne graficzne

• wielkość – powierzchnia zajmowana przez 

znak lub jego wysokość

– poziom ilościowy – najskuteczniejsza
– do danych punktowych lub powierzchniowych
– dla danych liniowych odpowiednikiem jest 

grubość linii

– poglądowe odzwierciedlenie relacji między 

obiektami (wartości rzeczywiste + względne)

– możliwa redukcja skali do poziomu porządkowego 

przez słowne określenie diagramów

2011­05­31

20/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

11

Zmienne graficzne

W praktyce kartograficznej najczęściej stosuje się kilka 

zmiennych graficznych jednocześnie (np. ziarnistość 
+ jasność)

Celem łączenia zmiennych jest wzmocnienie ich agresji 

graficznej (wagi optycznej)

Zmienne graficzne na mapach wykorzystywane są do 

konstruowania odpowiednich znaków 
kartograficznych, które służą do przekazywania 
informacji o obiektach i zjawiskach geograficznych

Każdy znak kartograficzny ma określoną formę graficzną 

i przedstawia treść przypisana w legendzie mapy

2011­05­31

21/37

źródło: Pasławski, 2006

Znaki kartograficzne

Zwykle forma graficzna znaków ma przedstawiać 

określone kategorie zjawisk lub obiektów

Formie graficznej może nie być przypisane żadne 

znaczenie (gdy celem jest jedynie rozróżnienie 
poszczególnych kategorii)

Kategorie znaków (ze względu na rozmieszczenie zjawisk):

• powierzchniowe (rozmieszczenie ciągłe i wysypowe)
• liniowe (rozmieszczenie liniowe)
• punktowe (rozmieszczenie dyskretne)

2011­05­31

22/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

12

Znaki kartograficzne

rozmieszczenie ciągłe – zjawisko występuje w 

każdym punkcie przestrzeni geograficznej 
rozpatrywanego obszaru (np. temperatura, 
ciśnienie, rzeźba powierzchni, itp.)

rozmieszczenie wysypowe (częściowo ciągłe) –

zjawisko występuje na określonym obszarze 
przestrzeni geograficznej rozpatrywanego 
obszaru (np. lasy, jeziora, itp.)

2011­05­31

23/37

Znaki kartograficzne

rozmieszczenie liniowe – dotyczy obiektów, 

których szerokości nie można przedstawić w 
danej skali (np. drogi, koleje, granice, itp.)

rozmieszczenie dyskretne – obiekty o 

określonym położeniu, które w danej skali nie 
mogą być rozpatrywane jako powierzchnie

2011­05­31

24/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

13

Znaki kartograficzne

W procesie czytania mapy istotne znaczenie ma także tzw. 

poglądowość znaku, czyli taka jego forma, aby mógł on 
być intuicyjnie rozumiany przez odbiorcę

Poglądowość znaków powinna spełniać zasady 

izomorfizmu

Izomorfizm oznacza stosunek między relacjami, z których 

jedna stanowi odwzorowanie drugiej (SJP)

Izomorfizm w odniesieniu do mapy można rozpatrywać 

na trzech poziomach:

– izomorfizm położenia (rozmieszczenia)
– izomorfizm postaci (graficzny)
– izomorfizm treści (merytoryczny)

2011­05­31

25/37

Znaki kartograficzne

Izomorfizm położenia wyraża sens rozmieszczenia 

przestrzennego, który jest rozumiany jako relacja 
pomiędzy znakami na mapie a odpowiednimi faktami, 
zjawiskami i obiektami w rzeczywistości

Odpowiedniości izomorficzne obejmują zarówno 

położenie w sensie bezwzględnym, jak i wzajemne 
relacje geometryczne między obiektami w 
rzeczywistości i na mapie

Relacje te rozumie się w sensie kierunku i odległości, 

biorąc jednakże pod uwagę zniekształcenia wynikające 
ze skali i odwzorowania mapy

2011­05­31

26/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

14

Znaki kartograficzne

Izomorfizm postaci odnosi się do samych znaków jako wyrażeń

graficznych i jest rozumiany jako izomorficzne odbicie symptomów i
cech obrazu faktów.

Oznacza to przede wszystkim dostosowanie znaku do rozmieszczenia

zjawiska

W dalszej kolejności rozróżnienia będą osiągane przez stosowanie

odpowiedniego kształtu i barwy.

Każdy przedmiot wywołuje w ludzkim umyśle szereg wrażeń

bezpośrednich i skojarzeń. Dzięki tej mnogości skojarzeń, będących
jednocześnie

cechami

przedmiotów,

można

znakom

reprezentującym te fakty nadać różną postać graficzną

Pozwala to na dobranie najwłaściwszego znaku spośród różnych

znaków graficznych będących w danej chwili do dyspozycji

2011­05­31

27/37

Znaki kartograficzne

Izomorfizm treści wyraża się w oddaniu pokrewieństw 

(podobieństw) i przeciwieństw treściowej strony zespołów 
faktów

Zasady tego rodzaju izomorfizmu są możliwe do zastosowania 

jedynie na podstawie odpowiedniej klasyfikacji zjawisk i 
faktów, gdyż prowadzi ona do uporządkowania i 
grupowania tych zjawisk i faktów albo według cech 
jakościowych, albo ilościowych.

Zjawiska i fakty przynależne do danej grupy jakościowej są na 

mapie przedstawiane znakiem o tym samym kształcie 
przewodnim 

Znaki o tej samej wielkości mogą być użyte do przedstawienia 

zjawisk i faktów danej grupy ilościowej

2011­05­31

28/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

15

Napisy na mapach

Rodzaje napisów na mapach:

• nazwy własne obiektów geograficznych
• nazwy objaśniające dotyczące cech jakościowych
• liczbowe charakterystyki obiektów
Najważniejszą funkcję spełniają nazwy geograficzne

Wielostronnym badaniem nazw geograficznych 

zajmuje się toponomastyka

2011­05­31

29/37

Napisy na mapach

Sposób opisu, rodzaj wielkość oraz barwa pisma są 

istotnymi czynnikami wpływającymi na czytelność 
i walory estetyczne map, decydujące o ich 
użyteczności

Napisy (szczególnie nazwy własne) mogą pełnić rolę 

znaku, gdy ich rozmieszczenie pokazuje 
rozciągłość opisywanych obiektów (np. pasm 
górskich, mórz, itp.)

Wielkość pisma często wskazuje na rangę lub 

rozmiar obiektu

2011­05­31

30/37

Witold Kazimierski – Kartografia
Wykład dla studentów II roku GiK
Akademia Morska w Szczecinie

2011­05­31

16

Napisy na mapach

Do definiowania cech pisma na mapach 

przyjmuje się miary stosowane w drukarstwie:

• krój pisma – wygląd i budowa, czyli jednolity 

graficznie rysunek wszystkich liter, cyfr i 
znaków

• wielkość pisma (stopień pisma) – wysokość 

litery wraz z odsadką (odstęp między 
wierszami)

2011­05­31

31/37