Dworzanin polski

Księga I Autor wyjaśnia, iż dla ogólnego pożytku przełożył dzieło

Balcera Kastigliona na język polski, zmieniając je nieco, by było bardziej

przystępne. Spotkanie u zacnego księdza Maciejowskiego, który

pochwala „gry rozumowe”, a nie karty. Każdy z zebranych proponuje

grę „rozmowną” – są to różnego rodzaju zagadki, np. jaka przyczyna

gniewu panny jest najmilsza. W ten sposób pan Kryski proponuje grę w

stworzenie portretu idealnego dworzanina. Wywiązuje się dyskusja, jaki

powinien być doskonały dworzanin. Zebrani wymieniają liczne cechy:

szlacheckie pochodzenie, prawość, patriotyzm, męstwo, odwagę,

wykształcenie, wdzięczny wygląd. Ponadto dworzanin powinien umieć

walczyć różnymi rodzajami broni, dobrze tańczyć, nie „jakoby kij

połknął”, pięknie się wysławiać, bez obcych naleciałości i szanować

białogłowy. Księga II We wstępie autor rozważa, dlaczego ludzie starzy

zawsze narzekają na obecne czasy, krytykując niemal wszystko:

obyczaje, modę, politykę. Dochodzi do wniosku iż: (...) lata precz

bieżąc, biorą s sobą wiele człowieczego dobrego i odejmują siłę, a z

nienagła gubią żywość i ciepło przyrodzone z wilgotnością, za którym

ginieniem człowiek sie mieni, żyły, muszkuły, członki słabieją, przez

które duch nasz rospostrza swoje władzą (…). Dalsza część rozmowy

na temat idealnego Dworzanina. Tym razem zgromadzone persony

dyskutują na temat: jak Dworzanin powinien się zachowywać, „jakim

kształtem (...) godności swej użyć ma”. Poszczególne osoby

wypowiadają swoje zdanie. Powinien on ich zdaniem: żyć godnie i

roztropnie; być zawsze taki sam, niezależnie od okoliczności, to

znaczy: prawy, szczery, uczciwy; wystrzegać się „wydwarzania”; umieć

zachować się w towarzystwie, m.in. tańczyć, konwersować, znać dobre

maniery; śpiewać, ale tylko proszony, bez narzucania się. Starsi muszą

zachowywać się stosownie do wieku, im taniec czy śpiew nie przestoją.

Powinni być stateczni, dawać rady i służyć doświadczeniem. Następuje

wypowiedź pana Myszkowskiego, w której stwierdza on, że Dworzanin

powinien być oddany swemu panu, zachowywać się wobec niego

uczciwie i godnie, ale nie posuwać się do pochlebstw. Rozmowa

schodzi na temat ubioru, który nie powinien się wyróżniać, przyjaźni,

którą trzeba pielęgnować i gier, które powinny umysł ćwiczyć. Na końcu

dyskusja dotyczy poczucia humoru i roli śmiechu. Przy tej okazji autor

przytacza szereg zabawnych anegdot. Księga III Rozmówcy zebrani u

księdza Maciejowskiego tworzą portret idealnej damy. I tak białogłowa

powinna być: delikatna, „aby w staniu, w chodzie, w mowie, i cokolwiek

pocznie nie było znać w niej nic mężczyńskiego”, urodziwa „abowiem

wiele tej niedostaje, która sie niegładką urodzi”. Wiele cech jest

wspólnych dla niej i dla dworzanina: szlachetne urodzenie, dobre

maniery, wiedza, dowcip, uczciwość, przywiązanie do pani, miłe

usposobienie. Zebrani rozprawiają na temat natury kobiecej. Dyskusja

schodzi na temat różnic między mężczyznami i kobietami, jedni

twierdzą, że mężczyźni z urodzenia przewyższają białogłowy, ale nie

wszyscy się z tym zgadzają. Księga IV Rozmowa dotyczy celu, do

jakiego Dworzanin winien dążyć. Pan Wapowski stwierdza, że

najważniejsze jest zdobycie zaufania i szacunku swego pana, by mu

tym lepiej służyć i do cnoty przywodzić. Następnie zaś wyjaśnia, jakie

cechy są pożądane w czasie pokoju, a jakie podczas wojny. Po

stworzeniu obrazu idealnego Dworzanina i idealnej Damy przyszedł

czas na scharakteryzowanie idealnego władcy, który powinien być:

sprawiedliwy, miłować ojczyznę i poddanych, przestrzegać praw i dążyć

do pokoju. Na koniec czwartego dnia panowie rozmawiają o miłości i tu

chyba najtrudniej im dojść do zgody.