HANDEL LUDŹMI DO PRACY

HANDEL LUDŹMI DO PRACY

PRZYMUSOWEJ W POLSCE

– RAPORT Z BADAŃ

Prevention of and Fight against Crime 2009

With fi nancial support from the Prevention of and Fight against Crime Programme

European Commission – Directorate-General Justice, Freedom and Security

This project has been funded with the support from the European Commission. This

publication refl ects the views only of the author, and the Commission cannot be held

responsible for any use which may be made of the information contained therein.

HANDEL LUDŹMI DO PRACY

PRZYMUSOWEJ W POLSCE

– RAPORT Z BADAŃ

Traffi cking for Forced Labour and Labour Exploitation (FLEX)

– towards increased knowledge, cooperation and exchange

of information in Estonia, Finland and Poland.

Zbigniew Lasocik

Łukasz Wieczorek

Warszawa 2010

Prevention of and Fight against Crime 2009

With fi nancial support from the Prevention of and Fight against Crime Programme

European Commission – Directorate-General Justice, Freedom and Security

This project has been funded with the support from the European Commission. This

publication refl ects the views only of the author, and the Commission cannot be held

responsible for any use which may be made of the information contained therein.

Korekta:

Elżbieta Michniewicz

Projekt

okładki: Zespół OBHL UW

Wydawca:

Ośrodek Badań Handlu Ludźmi, IPSiR UW

Zdjęcia wykorzystane na okładce pochodzą z następujących stron internetowych:

http://www.antislavery.org/english/what_we_do/programme_and_advocacy_work/
slavery_and_what_we_buy.aspx
http://snardfarker.ning.com/profi les/blogs/forced-labour-and-rape-the-new
http://www.paraphrasea.com/
http://waitemataunite.blogspot.com/2010/11/safety-net-replaced-by-forced-labour.html
http://www.onepennysheet.com/?m=20090913
http://www.antislavery.org/english/what_we_do/programme_and_advocacy_work/child_
domestic_work.aspx
http://www.osce.org/fi les/images/hires/4/2/10469.jpg
http://www.ungift.org/ungift/en/stories/500-miles-in-chains-to-end-modern-day-slavery.
html
http://fakty.interia.pl/newsroom/news/news/zebranie-sposobem-na-zycie,1532436,3286
http://www.laborrights.org/rights-for-working-women

ISBN: 978-83-923923-5-4

Wydanie: I

Skład i łamanie:

Druk i oprawa: Zakład Grafi czny

Uniwersytetu Warszawskiego

zam. 89/2011

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP I TERMINOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. SPOŁECZNY I PRAWNY KONTEKST PRACY PRZYMUSOWEJ . . . . 15

2.1

Kontekst

społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.2 Kontekst prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2.2.1 Prawo międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.2.2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.2.3 Polskie prawo karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.2.4 Instytucje zaangażowane w eliminowanie handlu ludźmi do pracy

przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3. METODOLOGIA BADAŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.1 Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.3 Kwestie etyczne związane z badaniami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

4. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

4.1 Opis zjawiska pracy przymusowej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4.2 Sposób

działania sprawców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

4.3 Profi l ofi ary pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.4 Profi l sprawcy pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.5 Warunki pracy oraz formy wykorzystywania ludzi do pracy . . . . . . . . . . . . . 50
4.6 Sposób sprawowania kontroli nad ofi arami pracy przymusowej . . . . . . . . . . 52
4.7 Sektory gospodarki podatne na pracę przymusową i wykorzystywanie do

pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

4.8 Status prawny ofi ary pracy przymusowej w kraju docelowym . . . . . . . . . . . 57
4.9 Inne

zjawiska

związane z pracą przymusową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4.10 Wpływ kryzysu ekonomicznego na zjawisko pracy przymusowej w Polsce . 61

5. PRAWO W DZIAŁANIU, CZYLI JAK WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

I ORGANY ŚCIGANIA DEFINIUJĄ PRACĘ PRZYMUSOWĄ . . . . . . . . . . . 63

5.1 Problemy z defi nicją handlu ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
5.2 W jaki sposób sądy i prokuratury defi niowały handel ludźmi do pracy przy-

musowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Spis treści

6. KRÓTKI OPIS SYSTEMU ELIMINOWANIA HANDLU LUDŹMI DO

PRACY PRZYMUSOWEJ W POLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

6.1 Zapobieganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
6.2 Identyfi kacja ofi ar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
6.3 Ściganie przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . 76
6.4 Karanie sprawców handlu ludźmi do pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . 80
6.5 Pomoc

ofi arom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

7. JAK BADAĆ PRZYPADKI PRACY PRZYMUSOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

7.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7.2 Wywiady z ekspertami (głównie z funkcjonariuszami organów ścigania) . . . 86
7.3 Dane

ofi cjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

7.4 Analiza prasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
7.5 Analiza spraw karnych – badanie prawa w działaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
7.6 Wywiady z ofi arami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
7.7 Wywiady ze sprawcami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
7.8 Badanie opinii publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

8. PRACA PRZYMUSOWA W POLSKIEJ PRASIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

8.1 Uwagi

wstępne oraz materiał badawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle artykułów praso-

wych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

8.2.1 Zjawisko pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

8.2.2 Sprawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

8.2.3

Ofi ara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

8.3 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

9. KONKLUZJE I REKOMENDACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

ANEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Kwestionariusz do badań akt spraw karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Przewodniki do wywiadu z ekspertami zaangażowanymi w eliminowanie pracy

przymusowej i wykorzystywania do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Przewodniki do wywiadu z ofi arami pracy przymusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Przewodnik do wywiadu z ofi arami pracy przymusowej w Polsce opracowany

w Ośrodku Badań Handlu Ludźmi UW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Lista instytucji, których przedstawiciele brali udział w wywiadach . . . . . . . . . . . . 120

1. WSTĘP I TERMINOLOGIA

Prezentowana książka jest raportem z badań przeprowadzonych w ramach między-
narodowego projektu badawczego pt. Traffi cking for Forced Labour and Labour
Exploitation (FLEX) – towards increased knowledge, cooperation and exchange
of information in Estonia, Finland and Poland. Projekt był fi nansowany przez
Unię Europejską, a był realizowany przez trzy podmioty: HEUNI w Helsinkach,
Ośrodek Badań Handlu Ludźmi UW i Uniwersytet w Tartu – Estonia. Celem przed-
sięwzięcia było stworzenie modelu badań problemu pracy przymusowej w różnych
kontekstach społecznych i prawnych. Warto podkreślić, że w projekcie nie chodziło
o zgromadzenie pełnej wiedzy na temat samego zjawiska, ale o określenie pól
jego ewentualnej eksploracji naukowej. Mówiąc bardziej precyzyjnie chodziło
o rozważenie następujących kwestii: co to jest praca przymusowa?, jak badać
to zjawisko?, jak je opisywać? i jak analizować? W badaniu nastawialiśmy się
na to, żeby uzyskane informacje były jak najbardziej użyteczne poznawczo, ale
i praktycznie, np. w celu ułatwienia działań zapobiegawczych czy też tworzenia
efektywniejszego systemu opieki nad ofi arą.

Kiedy 15-20 lat temu w Europie zrobiło się głośno o handlu ludźmi

, wydawało się,

że jest to zjawisko związane z rosnącym popytem na coraz bardziej wyrafi nowane
usługi seksualne. Przede wszystkim zaś na usługi świadczone przez bardzo młode
kobiety pochodzące z innych kontekstów kulturowych, a także usługi świadczone
przez dzieci. Wiadomo było także, że ciągle aktualny będzie problem pornografi i
dziecięcej. Poza tym pojawił się problem migracji i szybkiego wzrostu przestęp-
czości zorganizowanej w Europie i na świecie

. To były te zagadnienia, które

The organisation of human traffi cking. A study of Criminal Involvement in sexual exploitation in

Sweden, Finland and Estonia. Stockholm 2008, s. 19; S. Buchowska, Czynniki sprzyjające handlowi
ludźmi, [w:] Z. Lasocik (red.), Handel ludźmi. Zapobieganie i Ściganie, Ośrodek Badań Praw Czło-
wieka Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2009, s. 332.

Traffi cking in Human Beings in South Eastern Europe, UNDP, 2003; E. Pearson, Historical Devel-

opment of Traffi cking – The Legal Framework for Anti-Traffi cking Interventions, [w:] Challenging

ogniskowały uwagę społeczności międzynarodowej, rządów, badaczy i organizacji
pozarządowych. Łatwo się o tym przekonać czytając opracowania z tamtych lat
czy analizując nazwy organizacji pomagających ofi arom. Najczęściej była mowa
o handlu kobietami i o świadczonych przez nie usługach seksualnych. Nie przy-
puszczaliśmy bowiem, że na „starym kontynencie” pojawi się jeszcze problem
pracy przymusowej. Praca przymusowa może być występować w Azji czy Afryce,
ale nigdy w Europie – zdawaliśmy się myśleć.

Tymczasem okazuje się, że problem jest obecny, a jego skala zaskakuje nas od
lat

. Problem pracy przymusowej występuje we wszystkich państwach Europy.

Oczywiście ma on różny charakter w różnych krajach, ale ze wstępnych danych
gromadzonych chociażby przez ILO wynika, że nie ma w Europie miejsc wolnych
od pracy przymusowej.

W największym skrócie można powiedzieć, że kluczowym czynnikiem prowadzą-
cym do handlu ludźmi są znaczące różnice ekonomiczne

. Biorąc pod uwagę to

skąd pochodzą ofi ary, gdzie ostatecznie trafi ają i co się z nimi dzieje po drodze,
mówimy o krajach pochodzenia, krajach docelowych i krajach tranzytowych. Kraj
pochodzenia oznacza państwo, którego ofi ara handlu ludźmi jest obywatelem lub
rezydentem i w którym najczęściej została zwerbowana. Kraj docelowy to pań-
stwo, do którego trafi a ofi ara handlu ludźmi i w którym jest wykorzystywana,
np. do pracy przymusowej. Natomiast kraj, przez którego terytorium ofi ara jest
przewożona, bądź w którym przebywa tylko czasowo, jest krajem tranzytowym.
Najczęściej jest tak, że kraje biedniejsze są miejscem pochodzenia ofi ar, a kraje
bogatsze docelowym, jednak są wyjątki. Należy do nich Polska, która jest jedno-
cześnie krajem pochodzenia, krajem docelowym i krajem tranzytowym.

Bardzo zróżnicowane są także formy pracy przymusowej w różnych krajach
Europy. Dotyczy to zarówno sektorów gospodarki, w których te zjawiska wystę-
pują, jak i form wyzysku czy specyfi ki ofi ar

. I tak, w jednych krajach problemem

jest wykorzystywanie pracowników na plantacjach owoców i warzyw, w innych
w niewielkich fabrykach i na budowach. W niektórych krajach w pracę przymu-
sową zaangażowani są głównie prywatni przedsiębiorcy, a są i takie, gdzie z pracy

Traffi cking in Persons. Theoretical Debate & Practical Approaches, Nomos 2005; R.J. Kelly,
J. Maghan, J.D. Serio, Illicit Traffi cking. A Reference Handbook, ABC CLIO 2005; M. Tchomorova,
Traffi cking in Women – Personal, Psychological and Social Problems in (Non)-United Europe, in:
Traffi cking in Women. Questions and Answers, Animus Association, La Strada Foundation 2002.

ILO Minimum Estimate of Forced Labour in the World, Geneva 2005.

S. Buchowska, Czynniki…, op. cit. passim.

Forced labour and human traffi cking. Handbook for labour inspectors. International Labour Offi ce,

Geneva 2008.

1. Wstęp i terminologia

przymusowej korzystają także przedsiębiorstwa państwowe

. Są kraje, w których

wśród ofi ar dominują wprawdzie cudzoziemcy, ale są to mieszkańcy biedniejszych
krajów Unii Europejskiej, ale są też takie, w których licznie reprezentowani są
obywatele państw pozaeuropejskich, w tym azjatyckich. Najczęściej problem pracy
przymusowej to problem dorosłych, jednak czasem ofi arami tego przestępstwa
padają dzieci. Różne są także korzenie etniczne i afi liacja organizacyjna grup
i formacji zajmujących się pracą przymusową. Czasem są to utworzone ad hoc
„konsorcja” agencji zatrudnienia i pracodawców, a czasem kontrolę nad organizo-
waniem przymusowej siły roboczej przejmują zorganizowane grupy przestępcze

Już choćby ten pobieżny przegląd zagadnień wskazuje, z jak rozległym i wielo-
aspektowym problemem mamy do czynienia. Myliłby się ten, kto myślałby, że
skoro jesteśmy świadomi wszystkich tych niuansów pracy przymusowej, to nasza
wiedza na temat tego fenomenu jest rozległa i dobrze ugruntowana. Jest dokładnie
przeciwnie. To, co już wiemy o tym problemie, to w wielu przypadkach tylko
wiedza anegdotyczna, wprawdzie przekazywana publicznie, ale niepotwierdzona
rzetelnymi badaniami. Często jest to wiedza zniekształcona lub uproszczona. To
zaś stawia przed nami pilne zadanie stworzenia systemu badania pracy przymuso-
wej, gromadzenia wiarygodnych informacji na ten temat i rzetelnego analizowania
uzyskanej wiedzy.

Nie jest to jednak zadanie łatwe. Praca przymusowa, podobnie jak handel ludźmi,
z trudem poddaje się typowym procedurom badawczym. Jest to zjawisko, które
kryje się za licznymi fasadami. Wśród nich najważniejsze to fakt, że wśród ofi ar
dominują cudzoziemcy nielegalnie przebywający w określonym kraju, którzy
bardziej niż sprawców przestępstwa obawiają się władz państwowych, po drugie,
barierą poznania jest zmowa milczenia pomiędzy sprawcami i ofi arami, bo i jedni
i drudzy, choć z różnych powodów obawiają się ujawnienia prawdy, kolejna fasada
jest następstwem psychicznych i kulturowych oporów przed przyznaniem się do
bycia ofi arą przestępstwa, a jeszcze bardziej do bycia wykorzystanym. Z doświad-
czeń La Strady wynika, że problem ten dotyczy szczególnie mężczyzn pochodzą-
cych z krajów o dominującej roli męskiej

. Wreszcie trzeba wspomnieć o tym,

że organizowanie pracy przymusowej jest dobrze zakonspirowane, a efektywność
działań policji jest redukowana przez brak sygnałów i informacji pochodzących
zarówno od ofi ar (w jakimś sensie zrozumiałe), jak i od obywateli. W wielu środo-
wiskach uznaje się, że ingerowanie w „cudze sprawy” jest niestosowne, a donosze-

Traffi cking in Persons Report. U.S. Department of State, 2010.

ILO Minimum Estimate of Forced Labour in the World, Geneva 2005.

Problem ten został poruszony w trakcie Pierwszego krajowego spotkania w sprawie eliminowania

pracy przymusowej, które odbyło się w marcu 2009 r. na Uniwersytecie Warszawskim.

1. Wstęp i terminologia

nie na policję, szczególnie kiedy sprawa dotyczy np. zatrudnienia cudzoziemców,
jest niemoralne.

Praca przymusowa nie pojawiła się nagle. To zjawisko było obecne od lat w róż-
nych zakątkach świata, ale prawdziwe zainteresowanie wzbudziło dopiero wtedy,
kiedy zaczęło dotykać Europę i Stany Zjednoczone. Interesujące jest zatem zba-
danie, w jakim kontekście społecznym i prawnym funkcjonuje praca przymusowa
w Polsce. Oczywiście nie po to żeby odpowiedzieć na wszelkie pytania o charak-
terze etiologicznym, ale po to, żeby wskazać ewentualne obszary dalszych analiz
i eksploracji badawczych i rozważyć do jakiego stopnia infrastruktura prawna
odpowiada potrzebom reagowania na zjawisko pracy przymusowej –temu zagad-
nieniu będzie poświęcony pierwszy rozdział. W drugim przedstawimy podstawowe
założenia badawcze, które legły u podstaw naszej aktywności, a także opiszemy
metodologię zrealizowanych badań, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy
międzynarodowej. Okazuje się ona konieczna, ale wcale nie taka prosta, biorąc pod
uwagę różnice społeczne, kulturowe i prawne pomiędzy państwami. W dalszej czę-
ści raportu przedstawimy wszystko to, co udało się nam ustalić o samym zjawisku
pracy przymusowej. Rzecz jasna nie pretendujemy do przedstawienia kompletnego
obrazu, bo trzeba raz jeszcze podkreślić, że nie to jest naszym celem. Chodzi raczej
o wstępną, choć poprawną metodologicznie diagnozę zjawiska, ale opracowaną
z myślą o wskazaniu ewentualnych źródeł informacji i stworzeniu efektywnego
systemu gromadzenia danych, tak statystycznych wytwarzanych przez instytucje
państwowe, jak i pozarządowe a także badawcze. Kolejny element niniejszego
opracowania to opis systemu reagowania na zjawisko pracy przymusowej. Tu
także nie chodzi o pełny opis takiego systemu, ale raczej o świadomość istnienia
określonych segmentów czy obszarów tego systemu, których wskazanie powinno
ułatwić pogłębione analizy i stworzenie skutecznych mechanizmów eliminowa-
nia pracy przymusowej z życia społecznego. W tym zakresie analizie poddamy
cztery aspekty tego zagadnienia albo cztery elementy systemu: zapobieganie pracy
przymusowej, identyfi kowanie ofi ar, ściganie i karanie sprawców oraz udzielanie
pomocy ofi arom. W ostatnim rozdziale raportu podejmiemy próbę odpowiedzi na
pytanie, jak gromadzić wiedzę na temat pracy przymusowej i jak efektywnie tę
wiedzę wykorzystywać.

Ze względu na potrzebę zagwarantowania jednoznaczności treści prezentowanych
w tym raporcie konieczne jest zdefi niowanie najważniejszych pojęć. Część zapropo-
nowanych objaśnień ma charakter defi nicji legalnych, zaczerpniętych z prawa kra-
jowego bądź międzynarodowego, podczas gdy inne defi nicje są naszego autorstwa.

Podstawowym terminem używanym w tej publikacji jest praca przymusowa.
Składa się on z dwóch słów: praca i przymus. Omówmy je po kolei. Pracę naj-

1. Wstęp i terminologia

częściej określa się jako świadomą, celową działalność człowieka zmierzającą do
wytworzenia, wyprodukowania określonych dóbr materialnych lub kulturalnych,
będących podstawą i warunkiem istnienia oraz rozwoju społeczeństwa ludzkiego

Z kolei w ujęciu prawnym, praca to działalność podejmowana w celach zarob-
kowych, która wykonywana jest w warunkach tzw. podporządkowania

. Drugie

słowo użyte w terminie praca przymusowa, czyli przymus, możemy zdefi niować
jako wywieranie wypływu czy też presji względem drugiego człowieka, wbrew
jego woli

. Przymus może być również określany jako bezprawne wywieranie

nacisku fi zycznego i/lub psychicznego na inne osoby.

Dla wyjaśnienia pojęcia praca przymusowa (czasem używane jest też określenie
praca obowiązkowa), ale z punktu widzenia prawa, trzeba odwołać się do defi nicji
zawartej w Konwencji Nr 29 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej pracy
przymusowej lub obowiązkowej

. W świetle tego dokumentu, praca przymusowa

lub obowiązkowa oznacza „… wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś
osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się
dobrowolnie”. Ponieważ jest to bardzo zwięzła defi nicja, warto doprecyzować kilka
wyrażeń w niej użytych. I tak, wszelka praca lub usługi oznacza każdy typ pracy,
zatrudnienia czy zawodu, przy czym stosunek zatrudnienia, a nawet legalność
zatrudnienia nie ma znaczenia

. Stąd za pracę przymusową uznać należy również

te czynności, które są w danym kraju nielegalne, jak np. prostytucja

, bądź też

nie zostały uregulowane w prawie pracy, np. prace domowe lub wykorzystywanie
do pracy przymusowej członków rodziny

. Wyrażenie jakakolwiek osoba odnosi

się tak do osób dorosłych, jak i dzieci. Natomiast bez znaczenia jest fakt, czy
pokrzywdzony jest obywatelem kraju, w którym został zidentyfi kowany jako ofi ara
pracy przymusowej

. Z kolei groźba jakiejkolwiek kary odnosi się nie tylko do

sankcji karnych, lecz także do rozmaitych form przymusu, a w tym groźby użycia
przemocy (groźba karalna), zatrzymania dokumentów tożsamości, pozbawienia
wolności oraz niepłacenia za wykonaną pracę

. W defi nicji mowa jest również

T. Bulenda, Przymus pracy i wykorzystywanie pracowników – aspekty etyczne i prawne, [w:] Han-

del ludźmi – zapobieganie i ściganie, (red.) Z. Lasocik, Warszawa 2006, s. 292.

Wykonywanie pracy w warunkach tzw. podporządkowania polega na świadczeniu pracy w miejscu

i czasie określonym w zawartej umowie, a także pod kierownictwem i na rzecz tego podmiotu (pra-
codawcy), który tę pracę organizuje. Por. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa 2007, s. 2.

T. Bulenda, Przymus pracy, op. cit., s. 293.

Dz. U. z 1959 r., Nr 20, poz. 122.

B. Andrees, A handbook for labour inspectors, International Labour Offi ce, Geneva 2008, s. 4.

Przy czym problem przymusowej prostytucji nie był przedmiotem badań w ramach projektu FLEX.

B. Andrees, A handbook for labour inspectors, op. cit., s. 4.

Combating forced labour: a handbook for employers and business, International Labour Organiza-

tion, Geneva 2008, s. 8.

B. Andrees, A handbook for labour inspectors, op. cit., s. 4.

1. Wstęp i terminologia

o tym, że człowiek nie zgłosił się dobrowolnie do wykonywania danej pracy lub
usługi. To sformułowanie odnosi się nie tylko do sytuacji zmuszania pracownika do
pracy, ale dotyczy również przypadku, w którym pracodawca wprowadza w błąd
pracownika co do warunków pracy, zatrudnienia czy zarobków i jednocześnie
uniemożliwia pracownikowi unieważnienie zawartej umowy i porzucenie pracy

Odwołujemy się właśnie do tej Konwencji, a także poświęcamy jej tak wiele uwagi,
ponieważ polskie prawodawstwo nie zawiera defi nicji pracy przymusowej. Jednak
na mocy postanowień art. 91 Konstytucji umowy międzynarodowe ratyfi kowane
przez Polskę stają się częścią polskiego porządku prawnego, tym samym można
uznać, że omówiona wyżej defi nicja jest także defi nicją legalną obowiązującą
w Polsce. Poza tym defi nicja zawarta w Konwencji Nr 29 MOP jest powszechnie
obowiązująca w wielu krajach

Z przeprowadzonych przez nas badań wynika, że praca przymusowa lub obowiąz-
kowa bardzo często związana jest z handlem ludźmi. Również w naszych badaniach
często mieliśmy do czynienia z przypadkami handlu ludźmi do pracy przymusowej
i dlatego też przytoczyć należy defi nicję handlu ludźmi. Choć Polska od maja 2010
r. ma własną defi nicję handlu ludźmi, to jednak w tym raporcie posługujemy się
defi nicją z tzw. Protokołu z Palermo

. W świetle tego dokumentu handel ludźmi

oznacza „… werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyj-
mowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem
innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia
władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści
dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzysta-
nia. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych
osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze
przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie
albo usunięcie organów”.

W badaniach koncentrowaliśmy się nie tylko na przypadkach handlu ludźmi do
pracy przymusowej, ale również na tych sytuacjach, w których ludzie byli znie-
walani bądź wyzyskiwani do pracy. Zdefi niowanie niewolnictwa i wyzysku ma
również to znaczenie, że sformułowania te błędnie używane są jako synonimy
pracy przymusowej. Jeśli więc chodzi o defi niowanie niewolnictwa, to kolejny raz
odwołamy się do przepisów prawa międzynarodowego, a konkretnie do Konwencji

Ibidem, s. 4.

Konwencja Nr 29 MOP dotychczas została ratyfi kowana przez 174 kraje.

Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami

i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej prze-
stępczości zorganizowanej (Dz. U. z 2005 r., Nr 18, poz. 160).

1. Wstęp i terminologia

Ligii Narodów w sprawie niewolnictwa

. Konwencja ta stanowi, że niewolnictwo

jest stanem czy położeniem jednostki względem której stosowane jest postępowanie
w całości lub w części wynikające z prawa własności

. Niewolnictwo jest więc

stanem, w którym względem człowieka stosowane jest postępowanie właściwe
dla rzeczy (prawo rzeczowe); oznacza to, że niewolnik jest przedmiotem a nie
podmiotem praw. Niewolnictwo dosyć często bywa traktowane jako wyraz równo-
znaczny z pracą przymusową. I choć różnica pomiędzy tymi zjawiskami jest dosyć
subtelna, to jednak niewolnictwo charakteryzuje się tym, że niewolnik przynależy
do swojego pana i traktowany jest jak rzecz. Natomiast ofi ara pracy przymusowej,
co prawda również może być traktowana przedmiotowo, ale w przypadku pracy
przymusowej chodzi o sam fakt zmuszania do pracy. Kwestia przynależności ofi ary
pracy przymusowej do sprawcy nie ma większego znaczenia. Z tego powodu
niewolnictwo traktowane jest jako jedna z form pracy przymusowej

Jeśli zaś chodzi o defi niowanie wyzysku, to w tym przypadku trzeba odwołać
się do polskich przepisów prawa karnego. W świetle polskiego kodeksu karnego
(art. 304 k.k.) wyzysk polega na „… wykorzystaniu przymusowego położenia innej
osoby fi zycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości
prawnej i zawarcia z nią umowy, która nakłada na nią obowiązek świadcze-
nia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym”

. Należy jednak zwrócić

uwagę, że defi nicja ta nie obejmuje wyzysku w pracy, tylko sytuacje związane
z lichwą, a nie z wykorzystywaniem rozumianym w kontekście niewolnictwa.
Zatem w rozumieniu art. 304 k.k. o wyzysku możemy mówić w sytuacji, gdy
pracodawca wiedząc o tym, że pracownik znajduje się w przymusowym położe-
niu, zawiera z nim umowę o pracę, bądź umowę cywilnoprawną, która jest dla
pracownika niekorzystna. Przy czym przymusowe położenie nie dotyczy tylko
kwestii majątkowych (materialnych), ale także sytuacji zdrowotnej, rodzinnej etc.
Zatem pracownik znajdujący się w przymusowym położeniu to również cudzozie-
miec, który wydał swoje oszczędności, aby móc pracować zagranicą. Jednak po
przybyciu do kraju docelowego pracodawca poinformował go, że za wykonywaną
pracę zapłaci mu znacznie mniej, niż wcześniej oferował. Przez wyzysk rozumiemy
również sytuację, w której pracodawca płaci swojemu pracownikowi należną
pensję, ale jest ona znacznie niższa niż przewidywała to wcześniejsza umowa,
pisemna lub ustna, pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Wyzysk to również
sytuacja, w której pracodawca płaci pracownikowi pensję niewspółmiernie niską
do tej, która należy się za wykonywanie określonej pracy.

Dz. U. z 1930 r., Nr 6, poz. 48.

Ibidem.

Zob. Traffi cking for forced labour. How to monitor the recruitment of migrant workers, Interna-

tional Labour Organization, Geneva 2006, s. 5.

Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553.

1. Wstęp i terminologia

W publikacji bardzo często pojawiają się pojęcia ofi ara i sprawca, dlatego wyja-
śnienia wymaga również to, kogo uznajemy za ofi arę, a kogo za sprawcę pracy
przymusowej. Ofi ara została przez nas zdefi niowana jako człowiek, który został
zniewolony, a przez to zmuszony do wykonywania jakiejkolwiek pracy bądź usługi,
a także człowiek, którego praca została w jakikolwiek niegodny sposób wykorzy-
stana. Za ofi arę uznawaliśmy osoby, które zostały pokrzywdzone przez sprawcę
bądź oskarżonego o przestępstwo handlu ludźmi do pracy przymusowej. Ofi arami
określaliśmy również te osoby, które korzystały z Programu wsparcia i ochrony
ofi ary/świadka handlu ludźmi, który jest realizowany przez Fundację La Strada
na zlecenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. A także te osoby, które
były określane jako ofi ary pracy przymusowej przez inne organizacje pozarządowe,
które świadczą pomoc cudzoziemskim ofi arom przestępstw.

Sprawca natomiast to człowiek, który wykorzystywał, zmuszał bądź zniewalał
ofi arę do wykonywania jakiejkolwiek pracy lub usługi, niezależnie od tego czy
został pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zmuszanie innego człowieka do
pracy (w Polsce takie przestępstwo nie istnieje). Sprawca to również osoba, która
brała udział w werbowaniu, transportowaniu, przechowywaniu lub przyjmowa-
niu ofi ary. Sprawcami są zatem osoby, które zostały skazane, bądź są oskarżone
o handel ludźmi do pracy przymusowej.

W raporcie posługujemy się również pojęciem nieuregulowana migracja (irregu-
lar migration), które, zgodnie z nomenklaturą IOM, defi niujemy jako przekracza-
nie granicy państwa i/lub przebywanie w kraju z naruszeniem przepisów prawa
krajowego lub międzynarodowego. Nieuregulowana migracja odnosi się również
do cudzoziemców, którzy legalnie przyjechali do danego państwa, ale w trakcie
pobytu ich wizy straciły ważność

Por. World migration 2008. Managing labour mobility in the evolving global economy, Interana-

tional Organization for Migration, Geneva 2008.

1. Wstęp i terminologia

2.1 Kontekst społeczny

Ze względu na specyfi kę pracy przymusowej (defi nicja wyżej) jej ofi arą najczęściej
padają cudzoziemcy. Miejscowi obywatele znacznie częściej są wykorzystywani,
źle traktowani w pracy lub stają się ofi arami innych naruszeń praw pracowni-
czych. Skoro tak jest, to przedmiotem zainteresowania każdego, kto zajmuje się
problematyką pracy przymusowej, musi być rozległy obszar zjawisk społecznych
związanych z przemieszczaniem się ludności, czyli z migracjami

W Polsce problem migrantów pojawił się dopiero po 1989 roku, tzn. po zmianach
systemowych. W okresie minionych dekad cudzoziemcy byli tak nieliczni, że
w zasadzie nie przykuwali społecznej uwagi. Nie bez znaczenia było także pocho-
dzenie etniczne przybyszów, bo do Polski trafi ali najczęściej obywatele państw
europejskich. Jedyne grupy odmienne etnicznie to studenci z krajów afrykańskich
i azjatyckich, w tym z Angoli i Wietnamu, którzy trafi li do Polski w ramach pro-
gramu wspierania młodzieży z krajów wkraczających na drogę „rozwoju socja-
listycznych form gospodarowania”. Był to program realizowany wspólnie przez
państwa Bloku Wschodniego, przy czym poszczególni członkowie tej wspólnoty
byli odpowiedzialni za wspieranie określonych krajów. W Polsce znajdowali schro-
nienie także różni uciekinierzy polityczni, którzy zyskiwali wsparcie grupy krajów
socjalistycznych. Tak było np. z dużą grupą Greków, którzy opuścili swój kraj po
zamachu junty wojskowej w 1967 roku.

Sytuacja zmieniła się dość zasadniczo na początku lat dziewięćdziesiątych. Otwar-
cie granic, złagodzenie reżymu wizowego, zbiorowa fascynacja kapitalistycznymi

O tym jak ważna jest to kwestia niech świadczy fakt, że Raport Międzynarodowej Organizacji ds.

Migracji dotyczący ruchliwości zawodowej ludzi na świecie jest opracowaniem liczącym ponad
500 stron, por. Word Migration 2008. Managing Labour Mobility in the Evolving Global Economy,
IOM 2008.

2. SPOŁECZNY I PRAWNY KONTEKST

PRACY PRZYMUSOWEJ

formami gospodarowania i wszechobecna swoboda sprawiły, że Europa Wschod-
nia przeżywała wzmożony ruch ludności we wszystkich możliwych kierunkach.
W Polsce zaczęli coraz częściej pojawiać się obywatele sąsiednich krajów, w tym
głównie Ukrainy, Rosji i Białorusi, krajów bałtyckich, w tym przede wszystkim
Litwy, a także mieszkańcy państw bałkańskich, głównie zaś Rumunii i Bułgarii.

Pierwsze reakcje społeczne na skutki ruchów migracyjnych i mobilności ekono-
micznej (handel) były w Polsce raczej negatywne

. Polacy nie byli mentalnie

przygotowani na „dzielenie się” swoim krajem z obcymi. Takie nieprzychylne
postawy były wzmacniane przez media, które przedstawiały cudzoziemców jako
przemytników i sprawców poważnych przestępstw. Z czasem jednak sytuacja
uległa zmianie i zaczęliśmy dostrzegać w cudzoziemcach także pozytywne cechy.
Przede wszystkim okazało się, że mogą być oni bardzo pomocni w wykonywa-
niu niektórych prac, a także, że mogą być czynnikiem wzbogacającym rodzimą
kulturę. W efekcie obecność migrantów była akceptowana przez społeczeństwo
i tolerowana przez państwo, które nie dysponowało zwartą strategią postępowania
z rosnącą liczbą migrantów. Co więcej, Polska przez wiele lat realizowała sto-
sunkowo liberalny reżym wizowy, który w żadnym razie nie był instrumentem
świadomego kształtowania populacji migrantów w kraju. W międzyczasie pojawiły
się dwie kolejne grupy narodowościowe, które do tej pory odgrywają kluczową
rolę na polskim rynku pracy, są to Wietnamczycy i Ormianie.

Sytuacja prawna migrantów w naszym kraju uległa zasadniczej zmianie po wejściu
Polski do systemu Schengen. Ta nowa sytuacja zmusiła także władze państwowe
do rozpoczęcia dyskusji o stworzeniu zwartej i długofalowej polityki migracyjnej,
w tym także ochrony pracy migrantów. Nadal skromna liczebność migrantów,
dominacja obywateli ościennych państw europejskich oraz brak masowych nega-
tywnych skutków pobytu cudzoziemców w Polsce sprawiły, że władze państwowe
nie traktowały sprawy jako szczególnie istotnej. To również dlatego w Polsce
brakowało swoistej instytucjonalnej wrażliwości na krzywdy, których doświadczali
obcokrajowcy. Jednym z przejawów braku zainteresowania, a może i zaniedbań
ze strony władz rządowych w tym zakresie było to, że dopiero w roku 2007
Państwowa Inspekcja Pracy została wyposażona w uprawnienia (i obowiązek)
kontrolowania legalności zatrudnienia cudzoziemców, przy czym nie dotyczy to
gospodarstw rolnych i domowych

Kolejny ważny czynnik, który należy brać pod uwagę analizując pracę cudzoziem-
ców w Polsce, to masowy odpływ siły roboczej z Polski w 2004 roku. Szacuje

Stosunek Polaków do innych narodowości, badania „Omnibus” CBOS, z 17-21 maja 1996 r.

Dz. U. z 2007 Nr 89, poz. 589.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

się, że w tym czasie od półtora do dwóch milionów ludzi wyemigrowało do pracy
w krajach europejskich (głównie anglojęzycznych). Nawet jeśli wziąć pod uwagę,
że część z nich już powróciła, to i tak ubytek siły roboczej jest znaczący i musi
być jakoś zrekompensowany. Nie ulega wątpliwości, że jedynym źródłem rąk do
pracy są cudzoziemcy.

Tak jak wszędzie, migranci w Polsce dzielą się na tych przebywających legalnie,
czyli w zgodzie z lokalnymi przepisami i na tych, którzy przebywają na terytorium
państwa z naruszeniem tych przepisów. Podobnie jest z pozwoleniem na pracę
– część z nich takie pozwolenie posiada, a część nie. Oczywiście zdecydowanie
więcej jest tych drugich, czyli tych, którzy w jakimś zakresie naruszyli przepisy
imigracyjne i pracują bez stosownego pozwolenia. Oto dwa najbardziej znamienne
przykłady: szacuje się, że w Polsce jest od 300.000 do 500.000 Ukraińców, którzy
pracują nielegalnie, natomiast liczba pozwoleń na pracę wydanych obywatelom
Ukrainy nieznacznie przekracza 3.000. Podobnie jest z obywatelami Wietnamu.
Polskie konsulaty w tym kraju wydają od 500 do 700 wiz rocznie, natomiast liczba
Wietnamczyków w Polsce jest szacowana na 50.000 – 60.000 osób.

Ta sytuacja znajduje potwierdzenie także w danych udostępnionych przez Pań-
stwową Inspekcję Pracy (PIP). W okresie ostatnich trzech lat inspektorzy tej służby
wykryli ok. 1.000 przypadków nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców bez sto-
sownego pozwolenia na pracę. Przy czym co roku liczba wykrytych przypadków
nielegalnego zatrudniania cudzoziemców wzrasta, i tak w 2007 r. inspektorzy pracy
wykryli 269 nielegalnie zatrudnionych cudzoziemców

, w 2008 r. 343 cudzo-

ziemców, a w 2009 r. wykryli już 697 cudzoziemców

. Widać zatem, że wraz

z gromadzeniem doświadczeń w tego typu działalności, z każdym rokiem rośnie
liczba zidentyfi kowanych migrantów zatrudnionych z naruszeniem obowiązujących
przepisów prawa.

Istotnym elementem charakteryzującym sytuację migrantów w Polsce jest ich
aktywność kryminalna

. W latach 2004-2009 ta przestępczość zmniejszyła się

w zasadniczy sposób. O ile w roku 2004 cudzoziemcy popełnili ok. 3.800 prze-
stępstw, to w roku 2009 już tylko 2.000. Zdecydowanie bardziej różnią się wartości
odzwierciedlające podatność wiktymologiczną tej kategorii osób. I tak, w roku

Dane dotyczą tylko drugiego półrocza 2007 r., ponieważ PIP kontrole legalności zatrudnienia

przeprowadza dopiero od połowy 2007 r. na mocy ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej
Inspekcji Pracy (Dz. U. z 2007 Nr 89, poz. 589).

Sprawozdania Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy http://www.

pip.gov.pl/html/pl/html/02050000.htm

I. Rzeplińska, Przestępczość cudzoziemców w Polsce, Warszawa 2000, Scholar, passim.

2.1 Kontekst społeczny

2004 migranci stali się ofi arami ok. 4.300 przestępstw, natomiast w 2009 roku ta
liczba zmniejszyła się do 1.300

2.2 Kontekst prawny

2.2.1 Prawo międzynarodowe

Polska jest stroną niemal wszystkich istotnych konwencji międzynarodowych doty-
czących tak niewolnictwa, jak i handlu ludźmi czy też pracy przymusowej, zarówno
na poziomie uniwersalnym jak i regionalnym (europejskim). Wśród tych aktów
prawa międzynarodowego należy wymienić: Konwencję w sprawie niewolnictwa
z 25 września 1926 r.

, która zawiera defi nicję niewolnictwa i handlu niewolni-

kami, a także przesądza (art. 5), że praca przymusowa może być stosowana tylko
w wyjątkowych sytuacjach; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Poli-
tycznych z 16 grudnia 1966 r.

, który w art. 8 ust. 3 zakazuje zmuszania ludzi do

pracy przymusowej lub obowiązkowej; Konwencję o Prawach Dziecka z 1989 r.

oraz Protokół fakultatywny do tej Konwencji w sprawie handlu dziećmi, dziecię-
cej prostytucji i dziecięcej pornografi i z 25 maja 2005 r.

, które to dokumenty

nakładają na państwa obowiązek ochrony dzieci przed wyzyskiem ekonomicznym,
a także przed wykonywaniem pracy i czynności, które mogą być szkodliwe lub
niebezpieczne dla ich rozwoju fi zycznego, umysłowego czy społecznego; wreszcie
(Europejską) Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
z 1950 r.

, w której problem pracy przymusowej został postawiony jednoznacz-

nie – art. 4 tej Konwencji zakazuje niewolnictwa i poddaństwa, ale także pracy
przymusowej i obowiązkowej.

Polska jako demokratyczne państwo prawa jest także „moralnie związana” takimi
dokumentami, jak np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku, która
zawiera zakaz niewolnictwa, bo w artykule 4. stanowi, że nikogo nie wolno czy-
nić niewolnikiem ani nakładać na niego służebności, a niewolnictwo i handel
niewolnikami są zakazane we wszystkich postaciach. Jednocześnie w tym samym
dokumencie jest przepis art. 23, w którym społeczność międzynarodowa orzekła,
że każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyboru miejsca pracy.

Por. statystyki przestępczości na stronie Komendy Głównej Policji.

Dz. U. z 1930 r. Nr 6, poz. 48.

Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.

Dz. U. z dnia 23 grudnia 1991 r., nr 120, poz. 526

Dz. U. z 2007 r. Nr 76, poz. 495.

Dz. U. z 1993 r. Nr 61 poz. 284.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

Szczególnym dokumentem, który dopiero zdobywa pozycję na europejskim rynku
regulacji prawnych, jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

. W tym

przypadku zakaz pracy przymusowej został sformułowany od strony podmiotu
świadczącego pracę. W art. 5 Karty Praw Podstawowych prawodawca europejski
stanowi bowiem, że od nikogo nie można żądać świadczenia pracy przymusowej
lub obowiązkowej. Karta potwierdza także (art. 15), że każdy człowiek ma prawo
do wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego przez siebie zawodu.

W regulacjach dotyczących pracy przymusowej szczególne miejsce przypada
Międzynarodowej Organizacji Pracy. Konwencja Nr 29 tej Organizacji z 1930 r.
dotycząca pracy przymusowej lub obowiązkowej

stanowi, że pracą przymusową

lub obowiązkową jest wszelka praca lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod
groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie
(art. 2).

Inne ważne konwencje MOP dotyczące eliminowania pracy przymusowej to: Kon-
wencja Nr 95 MOP z 1949 r. o ochronie płacy

, Konwencja Nr 105 z 25 czerwca

1957 o zniesieniu pracy przymusowej

wprowadzająca obowiązek natychmia-

stowego i całkowitego zniesienia pracy przymusowej lub obowiązkowej, a także
Konwencja Nr 182 z 17 czerwca 1999 r. dotycząca zakazu i natychmiastowych
działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci

2.2.2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Pomimo że w polskim porządku prawnym nie ma przepisów, które jednoznacznie
wprowadzałyby zakaz pracy przymusowej lub penalizowały zmuszanie do pracy,
to jednak przepisy prawa chronią pracowników przed wykorzystywaniem i złym
traktowaniem przez pracodawców. To zaś oznacza, że ofi ara wykorzystywania
bądź zmuszania do pracy nie jest zupełnie bezradna. Jej ochrona rozpoczyna się
już na poziomie najważniejszych regulacji, ponieważ Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej

stanowi, że „Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.

Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy” (art. 24 Konstytucji
RP). I choć przepis został sformułowany dosyć ogólnie, to jednak ustrojodawca
umieścił go w najważniejszej części, bo w Rozdziale I Konstytucji RP. Ta część

Dz. U. WE C 364 z 18 grudnia 2000 r.

Dz. U. z 1959 r. Nr 20, poz. 122.

Dz. U. z 1955r. Nr 38, poz. 234

Dz. U. z 1959 r. Nr 39, poz. 240.

Dz. U. z 2004 r. Nr 134, poz. 1474.

Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483.

2.2 Kontekst prawny

Konstytucji RP zawiera bowiem zasady dotyczące ustroju politycznego i społeczno
-gospodarczego naszego państwa. To z kolei oznacza, że rolą państwa jest ingero-
wanie w stosunki pomiędzy pracownikami a pracodawcami, tak aby żadna ze stron
procesu pracy nie była wykorzystana/poszkodowana przez drugą

. Przy czym ta

ochrona pracy rozumiana jest dosyć szeroko przez polskiego ustrojodawcę. Chodzi
bowiem nie tylko o ochronę interesów pracowników, ale również pracodawców,
a nawet konsumentów wyprodukowanych dóbr lub usług

. Niemniej jednak pod

szczególną ochroną znajdują się pracownicy, ponieważ to właśnie oni stanowią
zdecydowanie słabszą ekonomicznie stronę w relacji pracownik-pracodawca

Konstytucja RP gwarantuje jednak nie tylko nadzór nad warunkami wykonywa-
nia pracy (art. 24 Konstytucji RP), ale również wolność wyboru i wykonywania
zawodu oraz wyboru miejsca pracy. W świetle art. 65 ust. 1 Konstytucji RP władze
publiczne nie mogą narzucać podjęcia pracy ani decydować o wyborze zawodu
oraz miejscu jego wykonywania

. Oznacza to, że Konstytucja zakazuje pracy

przymusowej lub obowiązkowej

, choć wprost nie ma o tym mowy. Przepis ten

bowiem można powiązać z postanowieniami Konwencji Nr 29 MOP, która pracę
przymusową defi niuje jako wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby
pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie.
Co prawda Konstytucja RP dopuszcza wprowadzenie obowiązku pracy w drodze
ustawy, ale podobnie regulują tę kwestię Konwencja Nr 29 i Konwencja Nr 105
MOP. Jednak każdorazowe wprowadzenie obowiązku pracy musi być uzasad-
nione przez ustawodawcę i dotyczyć może tylko sytuacji wyjątkowych. Wyjątki
te w prawie polskim zostały jasno określone, dlatego obowiązek pracy może być
zastosowany tylko w sytuacjach: zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich
skutków

, obrony państwa

, kary pozbawienia wolności

, kary ograniczenia

wolności

lub umieszczenia w areszcie tymczasowym

. Istotne jest również to, że

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (L. Garlicki, et. al.), Wydawnictwo Sejmowe

2005, Rozdział I „Rzeczpospolita”, artykuł 24, s. 3.

B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck 2009,

s. 142.

P. Winczorek, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Liber, Warszawa

2000, s. 37.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (L. Garlicki, et. al.), Wydawnictwo Sejmowe

2005, Rozdział II „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”, artykuł 65, s. 3.

B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck 2009,

s. 337.

Dz. U. z 2002 r. Nr 66, poz. 558 z późn. zm.

Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.

Dz. U. z 1997 r. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.

Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.

Dz. U. z 1997 r. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

obowiązek pracy może zostać nałożony tylko na obywateli RP i to pod warunkiem,
że będą realizować konstytucyjne obowiązki, jak np. obrona Ojczyzny

. Zauwa-

żyć więc można, że obecne przepisy prawa chronią obywateli przed arbitralnym
wprowadzeniem pracy obowiązkowej przez władze publiczne.

Konstytucja RP zawiera również odrębny przepis, który zakazuje stałego zatrud-
niania dzieci do lat 16. Art. 65 ust. 3 stanowi, że „Stałe zatrudnianie dzieci do
lat 16 jest zakazane. Formy i charakter dopuszczalnego zatrudniania określa
ustawa”. Jednak przepis ten jest mało czytelny i może być różnie interpretowany.
Można bowiem uznać, że Konstytucja dopuszcza stałe zatrudnianie dzieci poniżej
lat 16, ale wymaga to stosownych regulacji ustawowych. Z drugiej jednak strony
przepis ten zinterpretować można tak, że Konstytucja bezwzględnie zakazuje
stałego zatrudniania dzieci, a tylko w określonych przypadkach można dopuścić
do niestałego zatrudniania dzieci do lat 16

Z przywołanych przepisów Konstytucji RP nie wynika, że praca przymusowa jest
w Polsce zakazana, mimo że zobowiązują nas do tego regulacje międzynarodowe,
których Polska jest stroną. Z drugiej jednak strony można wnioskować, że choć
w ustawie zasadniczej o zakazie pracy przymusowej nie ma mowy, to jednak
istnieją konstytucyjne podstawy do uznania wykorzystywania bądź zmuszania
ludzi do pracy za zabronione. Świadczy o tym przede wszystkim treść art. 65 ust.
1 Konstytucji RP, który zapewnia wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz
wyboru miejsca pracy. I choć w dalszej części tego przepisu jest mowa o tym, że
obowiązek pracy może zostać nałożony w drodze ustawy, to jednak chodzi tutaj
o wyjątkowe sytuacje, które zostały dokładnie sprecyzowane. To samo stanowisko
zostało wyrażone w art. 4 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ustawodawca
europejski, mimo że zakazał pracy przymusowej, to jednak dopuścił obowiązek
świadczenia pracy w określonych sytuacjach. Przy czym chodzi o te prace, których
obywatele mogą nie chcieć wykonywać, jak np. praca osób skazanych na karę
pozbawienia wolności, czy pomoc w przeciwdziałaniu klęsce żywiołowej. Dla-
tego tak rozumiany obowiązek pracy nie może być defi niowany jako naruszenie
zakazu pracy przymusowej.

Por. Por. B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H.

Beck 2009, s. 338.

Szerzej: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (L. Garlicki, et. al.), Wydawnictwo

Sejmowe 2005, Rozdział II „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”, artykuł 65, s. 8.

2.2 Kontekst prawny

2.2.3 Polskie prawo karne

Jeśli chodzi o polskie przepisy karne penalizujące handel ludźmi do pracy przymu-
sowej, to rzecz jest bardziej skomplikowana, a to za sprawą niedawnej nowelizacji
kodeksu karnego, która dotyczyła właśnie przestępstwa handlu ludźmi. W kodeksie
karnym sprzed nowelizacji, tj. sprzed dnia 7 września 2010 r., przestępstwo handlu
ludźmi opisane w art. 253 znalazło się w grupie przestępstw przeciwko porządkowi
publicznemu. Treść tego artykułu była następująca „Kto uprawia handel ludźmi,
nawet za ich zgodą podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od
lat 3”. Poza tym w kodeksie karnym istniał jeszcze przepis art. 204 § 4, który
penalizował zachowanie polegające na zwabianiu lub uprowadzaniu innej osoby
w celu uprawiania prostytucji za granicą. Za to zachowanie groziła kara od roku
do lat 10. Natomiast w Przepisach wprowadzających kodeks karny znajdował się
artykuł 8, który stanowił „Kto powoduje oddanie innej osoby w stan niewolnictwa
albo uprawia handel niewolnikami, podlega karze pozbawienia wolności na czas
nie krótszy od lat 3”.

W ten sposób do września 2010 r. w Polsce za przestępstwo handlu ludźmi można
było odpowiadać na podstawie trzech przepisów. I tak za handel ludźmi w celu
uprawiania prostytucji sprawca mógł zostać skazany z art. 253 k.k., który prze-
widywał karę nie krótszą od lat trzech, podobna sankcja groziła sprawcy, którego
czyn na mocy art. 8 przepisów wprowadzających byłby uznany za handel niewol-
nikami i wreszcie podstawą skazania mógł być art. 204 § 4 k.k., który wprowa-
dzał zagrożenie karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. To zróżnicowanie
sankcji w wymienionych przepisach budziło sporo zastrzeżeń ze strony organów
ścigania. Niezrozumiałe bowiem było, dlaczego ustawodawca łagodniej trakto-
wał sprawcę przestępstwa opisanego w art. 204 § 4 k.k., podczas gdy sprawca
czynu z art. 253 k.k. ponosił znacznie bardziej surową karę. Poza tym sprawca
czynu z 204 § 4 k.k. musiał zwabić lub uprowadzić swoją ofi arę, a więc spełnić
dodatkowe znamiona czynu. Natomiast sprawca przestępstwa z art. 253 k.k. nie
musiał spełniać dodatkowych znamion, ponieważ czyn opisany w tym artykule
mógł zostać popełniony nawet za zgodą ofi ary

Jednak najważniejsza zmiana w kodeksie karnym dotyczyła wprowadzenia defi nicji
handlu ludźmi. Dotychczasowy brak defi nicji utrudniał przedstawicielom organów
ścigania i wymiaru sprawiedliwości interpretowanie przepisów penalizujących

Por. K. Karsznicki, Analiza polskiego prawa pod kątem efektywności ścigania handlu ludźmi do

pracy przymusowej. Opracowanie sporządzone w 2008 r. na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawie-
dliwości w Warszawie.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

handel ludźmi

. W tym kontekście szczególny problem stanowiła właśnie praca

przymusowa, bowiem część spraw dotyczących handlu ludźmi do pracy przy-
musowej mogła być kwalifi kowana jako przestępstwa przeciwko prawom osób
wykonujących pracę zarobkową. Z kolei za te przestępstwa przewidziana jest
łagodniejsza sankcja karna, ponieważ w polskim prawie karnym przestępstwa
przeciwko prawom pracownika są traktowane jako występek, a nie zbrodnia,
tak jak w przypadku handlu ludźmi. Dlatego Ośrodek Badań Handlu Ludźmi
wielokrotnie zwracał uwagę na potrzebę wprowadzenia defi nicji handlu ludźmi
do kodeksu karnego.

W końcu po sześciu latach dyskusji Polski ustawodawca wprowadził legalną
defi nicję handlu ludźmi do kodeksu karnego. I choć polskie prawo karne nadal
nie zawiera przepisu penalizującego pracę przymusową, to jednak defi nicja handlu
ludźmi uznaje pracę lub usługi o charakterze przymusowym, w tym również nie-
wolnictwo, za formę handlu ludźmi. Zgodnie z wprowadzoną defi nicją „Handlem
ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie
lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem przemocy lub groźby bezprawnej, upro-
wadzenia, podstępu, wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdol-
ności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, nadużycia stosunku
zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, udzielenia
albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie spra-
wującej opiekę lub nadzór nad inną osobą; w celu jej wykorzystania, nawet za jej
zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografi i lub innych formach seksualnego
wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie,
w niewolnictwie (podkreśl. – autorzy) lub innych formach wykorzystania poniża-
jących godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów
wbrew przepisom ustawy. Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi
ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione
w pkt 1-6”.

Zauważyć więc można, że konstrukcja defi nicji handlu ludźmi zawarta w kodeksie
karnym zbliżona jest do defi nicji z Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz
karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego
Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości
zorganizowanej

, który został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów

Zob. J. Warzyszkiewicz, Opinia funkcjonariuszy ochrony porządku prawnego na temat wprowa-

dzenia defi nicji handlu ludźmi do kodeksu karnego [w:] Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie,
(red.) Z. Lasocik, Ośrodek Badań Praw Człowieka, Warszawa 2006, s. 231-235.

Dokument ten jest nazywany potocznie Protokołem z Palermo i tą nazwą będziemy się posługi-

wali w tym raporcie.

2.2 Kontekst prawny

Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 roku

. Podobnie więc jak w Protokole

z Palermo, polski ustawodawca zdecydował się na zamkniętą listę znamion cha-
rakteryzujących ten czyn, takich jak np. werbowanie czy transport ofi ar. Również
sposób popełniania przestępstwa handlu ludźmi jest katalogiem zamkniętym, obej-
mującym np. zastosowanie przemocy czy wprowadzenie w błąd. Natomiast strona
podmiotowa przestępstwa obejmuje umyślność z jednoczesnym wskazaniem celów
działania sprawcy. Celem jest więc przede wszystkim wykorzystanie człowieka.
To, w jaki sposób sprawca może go wykorzystywać, ustawodawca postanowił
zostawić jako otwartą kategorię. Wskazał jedynie, o które sytuacje chodzi szcze-
gólnie, są to m.in. prostytucja, pornografi a, wykorzystywanie seksualne, żebranie,
ale także prace lub usługi o charakterze przymusowym czy niewolnictwo. W ten
właśnie sposób ustawodawca uznał pracę przymusową i niewolnictwo za jedną
z form handlu ludźmi, a tym samym za przestępstwo.

Poza wprowadzeniem defi nicji handlu ludźmi i uznaniem pracy przymusowej za
jedną z form tego przestępstwa, ustawodawca zdefi niował również niewolnictwo.
W świetle art. 115 § 23 kodeksu karnego niewolnictwo jest „(…) stanem zależno-
ści, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności”. Defi nicja ta jest
zbliżona do użytej w genewskiej Konwencji w sprawie niewolnictwa z 25 września
1926 r.

Konwencja ta określiła niewolnictwo jako stan lub położenie człowieka,

względem którego stosowane jest postępowanie wynikające z prawa własności.

W znowelizowanym kodeksie karnym uchylone zostały przepisy art. 204 § 4 oraz
art. 253, a wprowadzono art. 189a. Obecny przepis penalizujący handel ludźmi
brzmi następująco „§ 1. Kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze pozba-
wienia wolności na czas nie krótszy od lat 3, § 2. Kto czyni przygotowania do
popełnienia przestępstwa określonego w § 1, podlega karze pozbawienia wolno-
ści od 3 miesięcy do lat 5”. Tak zredagowany przepis dotyczący handlu ludźmi
wprowadził kilka istotnych zmian w porównaniu z dotychczas obowiązującym
art. 253 k.k.

Po pierwsze przekształceniu uległa dyspozycja przepisu, gdyż wyrażenie „uprawia
handel ludźmi” zostało zastąpione przez „dopuszcza się handlu ludźmi”. Poza
tym w art. 253 k.k. było sformułowanie, że z handlem ludźmi mamy do czy-
nienia również w sytuacji, gdy ofi ara wyraziła na to zgodę. Natomiast w art.
189a nie ma informacji o zgodzie ofi ary, ponieważ przesądza o tym omówiona
wcześniej defi nicja handlu ludźmi z art. 115 § 22. Bez zmian pozostała sankcja,
ponieważ handel ludźmi nadal jest zagrożony karą pozbawienia wolności od lat 3,

Dz. U. z 2005 r., Nr 18, poz. 160.

Dz. U. z 1930 r., Nr 6, poz. 48.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

czyli jest zbrodnią. Przy czym ustawodawca spenalizował także przygotowanie
do popełnienia tego przestępstwa. Za ten czyn grozi kara pozbawienia wolności
od 3 miesięcy do lat 5.

Po drugie zmieniło się umiejscowienie przepisu dotyczącego handlu ludźmi.
Dotychczas przepis art. 253 k.k. znajdował się w grupie przestępstw przeciwko
porządkowi publicznemu (Rozdział XXXII), a art. 204 § 4 (zwabienie lub upro-
wadzenie człowieka w celu uprawiania prostytucji za granicą) był umieszczony
w grupie przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (Rozdział
XXV). Obecnie art. 253 oraz art. 204 § 4 zostały uchylone, a w ich miejsce
wprowadzony został tylko jeden przepis, a mianowicie art. 189a k.k. i został
umieszczony w Rozdziale XXIII dotyczącym przestępstw przeciwko wolności.

Zmienione również zostało brzmienie art. 8 Przepisów wprowadzających kodeks
karny. Obecny przepis został sformułowany w następujący sposób: „Kto powoduje
oddanie osoby w stan niewolnictwa lub utrzymuje ją w tym stanie albo uprawia
handel niewolnikami, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy
od lat 3”. W poprzedniej redakcji tego artykułu nie było wyrażenia „utrzymuje
ją w tym stanie (niewolnictwa – przyp. autorzy)”, zabronione było tylko oddanie
w stan niewolnictwa oraz handel niewolnikami.

Niewątpliwie nowelizacja kodeksu karnego, w części dotyczącej handlu ludźmi,
porządkuje wiele kwestii. Przede wszystkim wprowadzona do kodeku karnego
defi nicja handlu ludźmi, mimo że nie jest bez wad, to jednak określa zakres tego
przestępstwa. To z kolei pozwoli na sprawniejsze działanie organów ścigania
i wymiaru sprawiedliwości w eliminowaniu tego przestępstwa. I choć defi nicja ta
budzi sporo zastrzeżeń, zwłaszcza jeśli chodzi o rozbudowaną kazuistykę dotyczącą
znamion przestępstwa handlu ludźmi oraz sposobu jego popełnienia, to jednak
należy wstrzymać się z oceną tej defi nicji. Dopiero bowiem najbliższe lata pokażą,
czy defi nicja ta zdała egzamin. Czy wprowadzenie jej faktycznie ułatwiło pracę
organów ścigania i czy zjawisko handlu ludźmi, w tym pracy przymusowej, jest
w Polsce skutecznie zwalczane.

Nowelizacja kodeksu karnego uporządkowała jeszcze jedną kwestię, a mianowicie
problem karalności za handel ludźmi jako taki i za zwabienie bądź uprowadzanie
w celu uprawiania prostytucji za granicą. Dotychczas były to dwa odrębne czyny
zabronione, za które kodeks karny przewidywał różny wymiar kary, choć obydwa
te przepisy de facto dotyczyły handlu ludźmi.

Ponadto, poza wyżej omówionymi przepisami, polski kodeks karny penalizuje
zachowania polegające na naruszeniu praw osób wykonujących pracę zarobkową.

2.2 Kontekst prawny

Istotne są przede wszystkim przepisy dotyczące złośliwego lub uporczywego
naruszania praw pracownika (art. 218 § 1 k.k.); narażenie życia albo zdrowia
pracownika (art. 220 § 1-3 k.k.) oraz niezawiadomienie o wypadku przy pracy
lub chorobie zawodowej osoby wykonującej pracę zarobkową (art. 221 k.k.).

Art. 218 § 1 k.k. penalizuje zachowanie polegające na złośliwym lub uporczywym
naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia
społecznego. Czyn ten zagrożony jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności do lat 2. Przy czym przepis ten dotyczy tylko tych
osób, które są zatrudnione w ramach stosunku pracy, a nie w oparciu o umowy
cywilnoprawne (np. umowę zlecenie)

. Naruszenie przepisów art. 218 k.k. może

być związane np. z niewypłacaniem wynagrodzenia lub nieodprowadzaniem skła-
dek zdrowotnych na rzecz pracownika i może zostać popełnione tak przez działa-
nie, jak i zaniechanie. Podkreślić również należy, że art. 218 k.k. powiązany jest
z przepisami art. 281-283 kodeksu pracy (dalej: k.p.), które również przewidują
odpowiedzialność pracodawcy za wykroczenia przeciwko prawom pracownika.
Przy czym relacja ta polega na tym, że naruszenia przepisów art. 281-283 (które
są wykroczeniami), stają się przestępstwem z art. 218 k.k.

, jeśli zachowanie

sprawcy polega na złośliwym i uporczywym naruszaniu praw pracownika

. Dla-

tego część teoretyków prawa karnego uważa, że art. 218 § 1 k.k. stanowi swego
rodzaju „kwalifi kowany typ wykroczeń” z art. 281-283 k.p.

Z kolei art. 220 k.k. penalizuje te zachowania pracodawcy, lub innej osoby odpo-
wiedzialnej za pracę, które polegają na niezapewnieniu bezpiecznych i higienicz-
nych warunków pracy dla pracownika, a które w konsekwencji mogą prowadzić
do utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Z treści artykuł 220 k.k.
wynika więc, że przepis ten chroni nie tylko prawa pracownika jako takie, ale
także jego życie i zdrowie

. Zachowanie opisane w art. 220 k.k. podlega karze

pozbawienia wolności do lat 3. Art. 220 k.k. również można określić jako „kwa-
lifi kowany typ wykroczenia” z art. 283 § 1 k.p.

Kodeks karny. Komentarz (red. O. Górniok), Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa

2006, s. 712.

Jednak przepisy zawarte w art. 218 k.k. nie pokrywają się w pełni z tymi zawartymi w art. 281-283

k.p., bowiem przepisy kodeksu pracy zawierają szerszy katalog praw pracowniczych, które podle-
gają ochronie.

Kodeks karny. Komentarz (red. O. Górniok), Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa

2006, s. 711.

W. Radecki, Granice ingerencji prawa karnego w stosunki pracy, Prokuratura i Prawo, 6/2005, s. 13.

Kodeks karny. Komentarz (red. O. Górniok), Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa

2006, s. 717.

W. Radecki, Granice ingerencji prawa karnego w stosunki pracy, Prokuratura i Prawo, 6/2005, s. 13.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

Kolejnym przepisem kodeksu karnego, którego celem jest ochrona praw pracow-
niczych, jest art. 221 k.k. Przepis ten penalizuje zachowanie polegające na nieza-
wiadomieniu w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie
zawodowej przez osobę, na której ta odpowiedzialność ciążyła. Przepis ten chroni
zatem prawa pracownika do świadczeń, które są mu należne w związku z wypad-
kiem przy pracy bądź chorobą zawodową, ale także do bezpiecznych i higienicz-
nych warunków pracy

. Art. 221 k.k., podobnie jak art. 218 k.k. i 220 k.k., ma

również swój odpowiednik w kodeksie pracy, a mianowicie art. 283 § 2 pkt 6 k.p.

Omówiona powyżej grupa zachowań polegających na naruszeniu praw pracowni-
czych co prawda nie penalizuje pracy przymusowej, ale jednak stanowi dodatkową
formę ochrony przed wykorzystywaniem w pracy. Zwłaszcza w tych przypadkach,
które nie kwalifi kują się jako handel ludźmi. Można więc powiedzieć, że przepisy
te chronią pracownika przed wykorzystywaniem w pracy. Natomiast przed zmu-
szaniem ludzi do pracy chroni art. 189a k.k., który pracę przymusową traktuje
jako formę handlu ludźmi.

2.2.4 Instytucje zaangażowane w eliminowanie handlu ludźmi

do pracy przymusowej

W Polsce zwalczaniem handlu ludźmi do pracy przymusowej zajmuje się kilka
instytucji. Są to przede wszystkim Policja, Straż Graniczna, prokuratura i Pań-
stwowa Inspekcja Pracy. O ile rola policji, straży granicznej i prokuratury jest zro-
zumiała, bowiem podmioty te są organami ścigania, o tyle zadania inspekcji pracy
w zakresie eliminowania pracy przymusowej są dosyć szczególne. Państwowa
Inspekcja Pracy jest bowiem jedynym podmiotem w Polsce uprawnionym do prze-
prowadzania kontroli zatrudnienia, warunków pracy, przestrzegania przepisów BHP
etc. Ponadto od połowy 2007 roku kompetencje inspekcji pracy zostały rozsze-
rzone o przeprowadzanie kontroli legalności zatrudnienia cudzoziemców w Polsce.
Dotychczas kwestiami legalności zatrudniania cudzoziemców zajmowały się woje-
wódzkie urzędy pracy, samorządy powiatowe lub służby podległe wojewodom

Obecnie inspektorzy pracy realizują swoje zadania w zakresie kontroli legalno-
ści zatrudnienia cudzoziemców wspólnie z funkcjonariuszami straży granicznej.

Kodeks karny. Komentarz (red. O. Górniok), Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa

2006, s. 722.

W. Radecki, Granice ingerencji prawa karnego w stosunki pracy, Prokuratura i Prawo, 6/2005,

s. 13

Zob. Sprawozdanie Głównego Inspektora pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2009

roku http://www.pip.gov.pl/html/pl/info/doc/99030075.pdf

2.2 Kontekst prawny

W kwietniu 2008 r. zostało bowiem podpisane porozumienie Państwowej Inspekcji
Pracy ze strażą graniczną. Na mocy tego dokumentu inspektorzy pracy i funk-
cjonariusze SG nie tylko przeprowadzają wspólne kontrole legalności zatrudnie-
nia i legalności pobytu cudzoziemców, ale także wymieniają się informacjami
na temat pracy cudzoziemców w Polsce. Ponadto ideą tego porozumienia jest
podnoszenie kwalifi kacji inspektorów pracy i funkcjonariuszy straży granicznej
poprzez wymianę doświadczenia i informacji, a także organizowanie wspólnych
konferencji i kampanii informacyjnych. Dlatego zawarcie tego porozumienia było
bardzo dobrym posunięciem i z korzyścią dla obydwu tych podmiotów. Współ-
praca pomiędzy PIP i strażą graniczną wpływa na identyfi kowanie większej liczby
przypadków pracy przymusowej w Polsce.

2. Społeczny i prawny kontekst pracy przymusowej

3.1 Problemy badawcze

Jak już była o tym mowa we wstępie, celem projektu Traffi cking for Forced
Labour and Labour Exploitation (FLEX) – towards increased knowledge, coop-
eration and exchange of information in Estonia, Finland and Poland było przede
wszystkim stworzenie modelu badań problemu pracy przymusowej. Ponadto zało-
żeniem projektu było wskazanie jak wzmacniać współpracę i wymianę informacji
pomiędzy instytucjami zaangażowanymi w eliminowanie handlu ludźmi i pracy
przymusowej w tych trzech krajach. Ta część projektu była realizowana poprzez
krajowe i międzynarodowe spotkania ekspertów. Poza tym w ramach projektu
FLEX staraliśmy się opisać zjawisko pracy przymusowej w jego warstwie feno-
menologicznej, a także zbadać w jaki sposób wyspecjalizowane instytucje radzą
sobie z eliminowaniem handlu ludźmi do pracy przymusowej. O ile instytucje te
radzą sobie nienajgorzej z przypadkami handlu ludźmi w celu wykorzystywania
seksualnego, to jednak ze sprawami dotyczącymi pracy przymusowej, ale nie-
związanymi z tzw. seks-biznesem, radzą sobie raczej słabo.

W przeprowadzonych badaniach interesowało nas jeszcze kilka kwestii. Przede
wszystkim, które sektory w gospodarce są szczególnie podatne na wykorzysty-
wanie ofi ar pracy przymusowej oraz w jaki sposób sprawcy wykorzystują ofi ary,
a w tym m.in. czy grożą ofi arom, czy stosują przemoc psychiczną, czy sprawcy
stosują wobec ofi ar tzw. pracę za długi. Interesowały nas również warunki pracy
i zakwaterowania ofi ar oraz status ofi ary w kraju docelowym, a także w jaki sposób
ofi ary zostały zwerbowane/zmuszone do pracy przymusowej bądź dowiedziały się
o pracy, która w perspektywie okazała się pracą niewolniczą. Istotne było również
ustalenie, kto staje się ofi arą pracy przymusowej w Polsce oraz kto jest sprawcą
tego przestępstwa. Ponadto w badaniach zwracaliśmy uwagę na to, w jaki sposób
ofi ara pracy przymusowej została zidentyfi kowana oraz co się stało z ofi arą po
zidentyfi kowaniu, czy ofi ara otrzymała jakiekolwiek wsparcie bądź kompensatę.

3. METODOLOGIA BADAŃ

Z akt spraw karnych oraz z wywiadów z ekspertami staraliśmy się dowiedzieć
czy polskie organy ścigania podejmowały współpracę międzynarodową w trakcie
śledztwa, jeśli ofi ary były cudzoziemcami.

Analizowaliśmy również przypadki Polaków, ofi ar pracy przymusowej zagranicą.
Obecnie w Polsce toczą się dwa postępowania (jedno prokuratorskie, a drugie
sądowe), które dotyczą wykorzystywania Polaków do pracy na plantacjach we
Włoszech. Więcej informacji na temat tych spraw znajduje się w części dotyczącej
źródeł i metod wykorzystanych w badaniach.

Staraliśmy się więc tak stawiać pytania i problemy badawcze, aby na podstawie
zgromadzonego materiału zrozumieć sam fenomen tego zjawiska oraz uzyskać jak
najwięcej informacji o przypadkach pracy przymusowej w Polsce oraz o zmuszaniu
Polaków do pracy zagranicą.

3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach

Badania przeprowadzone w ramach projektu Traffi cking for Forced Labour and
Labour Exploitation (FLEX) – towards increased knowledge, cooperation and
exchange of information in Estonia, Finland and Poland zostały podzielone na
kilka etapów. W pierwszej kolejności zostały przeprowadzone wywiady z eks-
pertami zajmującymi się eliminowaniem handlu ludźmi i pracy przymusowej
w Polsce. Wywiady te były przeprowadzane w oparciu o przewodnik do wywia-
dów, który został przygotowany przez Zespół Projektu składający się z przed-
stawicieli HEUNI (Finlandia), Uniwersytetu w Tartu (Estonia) i Ośrodka Badań
Handlu Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego (Polska). Przewodnik ten składał
się z 16 pytań, dotyczących m.in. opisu przypadków pracy przymusowej, dzia-
łania sprawców, istniejących przepisów prawa, systemu pomocy ofi arom pracy
przymusowej oraz rodzaju gromadzonych danych na temat pracy przymusowej
i wykorzystywania do pracy

Przeprowadziliśmy 10 wywiadów, w których uczestniczyli przedstawiciele poli-
cji, straży granicznej, prokuratury, Państwowej Inspekcji Pracy, Ministerstwa
Pracy i Polityki Społecznej, urzędu wojewódzkiego, organizacji pozarządowych,
związków zawodowych oraz organizacji pracodawców. Eksperci, z którymi były
przeprowadzane wywiady, w swojej pracy zawodowej zajmują się problematyką
handlu ludźmi i pracy przymusowej lub ochroną praw pracowników bądź też

Przewodnik do wywiadu z ekspertami zaangażowanymi w eliminowanie pracy przymusowej i wy-

korzystywania do pracy znajduje się w Aneksie nr 2.

3. Metodologia badań

społeczną odpowiedzialnością biznesu. Ponieważ problematyką handlu ludźmi
i pracy przymusowej zajmujemy się od siedmiu lat, w analizie danych będziemy
się odwoływać także do naszej wiedzy uzyskanej przy okazji innych badań oraz
rozmów z osobami zajmującymi się różnymi aspektami eliminowania tych zjawisk
z życia społecznego.

Wszystkie wywiady zostały przeprowadzone w siedzibie instytucji lub organizacji,
w której respondent pracuje. Wywiad trwał ok. jednej godziny. Wszystkie wywiady
były spisywane i znajdują się w centrum dokumentacji Ośrodka Badań Handlu
Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego. Wywiady z ekspertami były przeprowadzane
w okresie od kwietnia do lipca 2010 r.

Druga część badań zakładała przeprowadzenie wywiadów z ofi arami pracy przy-
musowej

. Tu pojawiła się pewna trudność badawcza polegająca na doprecyzowa-

niu, kogo uważamy za ofi arę pracy przymusowej. Ta trudność była następstwem
szczególnego statusu Polski, która, jak już była o tym mowa we wstępie, jest
zarówno krajem docelowym, jak i krajem pochodzenia ofi ar pracy przymusowej.
Tym samym w naszym kraju można było mówić o dwóch grupach ofi ar. Po pierw-
sze o Polakach, których praca była przedmiotem oddziaływań kryminalnych poza
granicami kraju, a także o cudzoziemcach, którzy byli wykorzystywani w Polsce.
Jeśli chodzi o Polaków, to obecnie w Polsce, we Włoszech i w Hiszpanii toczy się
kilka procesów karnych, w których ustalana jest odpowiedzialność prawna orga-
nizatorów tzw. „obozów pracy”, w których wykorzystywanych było ponad 1.000
obywateli naszego kraju

. Podjęliśmy szereg prób nawiązania kontaktu z takimi

osobami, zarówno osobiście, jak i za pośrednictwem instytucji publicznych, jed-
nak żaden obywatel Polski, który był wykorzystywany bądź zmuszany do pracy
za granicą, nie zgodził się na udział w badaniach i rozmowę. Jeśli zaś chodzi
o ofi ary cudzoziemskie zmuszane do pracy w Polsce, to w okresie przeprowadzania
badań (maj-wrzesień 2010 r.) w Polsce nie przebywała żadna ofi ara pracy przy-
musowej. Udało się nam jednak przeprowadzić cztery wywiady z ofi arami pracy
przymusowej w Polsce. Jeden wywiad został przeprowadzony z Ukrainką, która
była wykorzystywana do pracy w gospodarstwie rolnym koło Warszawy, a trzy
pozostałe z obywatelami Bangladeszu, którzy byli zmuszani do pracy w stoczni.
Wywiady te zostały zrealizowane na przełomie stycznia i lutego 2010 r., w oparciu
o przewodnik do wywiadów przygotowany przez Zespół Ośrodka Badań Handlu
Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego

. Zdecydowaliśmy się na wcześniejsze prze-

Przewodnik do wywiadu z ofi arami pracy przymusowej znajduje się w Aneksie nr 3.

Informacje na podstawie analizy sprawy karnej sygn. akt 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie; Por.

Zwalczanie i zapobieganie handlowi ludźmi w Polsce, MSWiA, Warszawa 2007, s. 11.

Przewodnik do wywiadu opracowany przez Zespół Ośrodka Badań Handlu Ludźmi znajduje się

w Aneksie nr 4.

3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach

prowadzenie wywiadów z ofi arami, ponieważ obawialiśmy się, że po zakończeniu
postępowania przygotowawczego ofi ary te opuszczą Polskę, bądź zmienią miejsce
pobytu, a tym samym stracimy rzadką możliwość porozmawiania z ofi arami pracy
przymusowej w Polsce. Tym bardziej, że w Polsce ofi ary handlu ludźmi czy pracy
przymusowej często tuż po złożeniu zeznań opuszczają nasz kraj lub przestają
korzystać z pomocy organizacji pozarządowych i zmieniają miejsce zamieszkania.
To powoduje, że dotarcie do tych ofi ar staje się później praktycznie niemożliwe.

Wszystkie ofi ary, z którymi były przeprowadzane wywiady, znajdowały się pod
opieką organizacji pozarządowych, które zajmują się wsparciem dla ofi ar handlu
ludźmi lub przemocy w rodzinie. Natomiast w celu zapewnienia ofi arom bezpie-
czeństwa i anonimowości, wywiady były przeprowadzane w siedzibie organizacji,
w której przebywały. Termin wywiadu był ustalany z ofi arą oraz przedstawicielami
organizacji pozarządowej. Wywiady były przeprowadzane tylko z tymi ofi arami,
które wyraziły na to zgodę. Wywiad odbywał się w języku polskim lub angielskim
w oparciu o przewodnik do wywiadu.

Ponadto przeprowadziliśmy wywiad z jednym ze sprawców podejrzanych o han-
del ludźmi do pracy przymusowej (sygn. akt Ds. 49/09 Prokuratura Okręgowa
w Gorzowie Wielkopolskim). Sprawa ta dotyczy wykorzystywania Polaków do
pracy na plantacjach mandarynek w regionie Kalabrii we Włoszech. Sprawcy
(również Polacy) proponowali ofi arom dobrze płatną pracę przy zbiorze manda-
rynek we Włoszech. Na miejscu okazywało się jednak, że warunki pracy oraz
zakwaterowania są zupełnie inne od tych przedstawianych ofi arom przed wyjaz-
dem z kraju. Przeprowadzenie tego wywiadu było możliwe, ponieważ na forum
internetowym, na którym ofi ary umieszczały informacje o warunkach pracy we
Włoszech, zamieściliśmy informację, że przeprowadzamy badania na temat wyko-
rzystywania Polaków do pracy zagranicą i że chcielibyśmy porozmawiać na ten
temat. Jednak żadna z ofi ar do nas się nie odezwała. Zadzwonił do nas natomiast
sprawca, który opisał nam całą sytuację związaną z pracą Polaków we Włoszech.

Istotną częścią badań była analiza spraw karnych dotyczących przypadków handlu
ludźmi do pracy przymusowej (art. 253 kodeksu karnego

). Przeanalizowaliśmy 5

spraw karnych i są to wszystkie sprawy karne, które były dotychczas rozpatrywane
(bądź nadal są rozpatrywane) przed sądami powszechnymi w Polsce. Natomiast nie
braliśmy pod uwagę tych spraw karnych, które dotyczyły Polaków (sprawców i ofi ar)
a były prowadzone przez zagraniczne instytucje wymiaru sprawiedliwości. Jedyny

Po nowelizacji kodeksu karnego z dn. 20 maja 2010 r. przestępstwo handlu ludźmi stypizowane

zostało w art. 189a kodeksu karnego, w rozdziale XXIII, który dotyczy przestępstw przeciwko
wolności.

3. Metodologia badań

wyjątek stanowi tzw. sprawa Terra Promesa

. Przy czym sprawa ta podzielona

została na dwa niezależne postępowania sądowe. Pierwsze toczyło się przed sądem
we Włoszech, a drugie przed sądem w Polsce. Zatem część sprawców była sądzona
we Włoszech, podczas gdy pozostała grupa sądzona jest w Polsce. Dlatego w naszych
badaniach została wykorzystana tylko ta część sprawy Terra Promesa, która jest
rozpatrywana przez sąd w Polsce (sygn. akt 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie).

Niemalże każda z analizowanych spraw karnych dotyczyła wykorzystywania
w różnych sektorach gospodarczych. Pierwsza dotyczyła zmuszania obywatela
Wietnamu do pracy na bazarach w Polsce Południowo-Wschodniej (sygn. akt
III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach). Kolejna sprawa karna odnosiła się
do handlu obywatelami Ukrainy, którzy w Polsce byli zmuszani do żebrania,
mimo iż sprawcy obiecywali im, że będą świadczyć usługi pomocy domowej
lub będą zajmować się drobnym handlem (sygn. akt II K 49/07 Sąd Okręgowy
w Rzeszowie). W badaniach wykorzystane również zostały dwie sprawy karne,
które dotyczą zmuszania Polaków do pracy na plantacjach we Włoszech. Są
to jednak dwie różne sprawy. Pierwsza prowadzona jest przez Sąd Okręgowy
w Krakowie (sygn. akt 21/07) i dotyczy zmuszania blisko tysiąca ofi ar do pracy
w gospodarstwach rolnych we Włoszech w regionie Apulia. Natomiast druga
sprawa karna również dotyczy wykorzystywania Polaków do pracy we Włoszech,
ale na plantacjach mandarynek w regionie Kalabrii w 2009 r. W tym przypadku
Polacy zostali oszukani co do warunków pracy, jednak zarzuty w tej sprawie
przedstawione przez prokuraturę dotyczą handlu ludźmi. Sprawa ta nadal jest na
etapie postępowania przygotowawczego i prowadzona jest przez Prokuraturę Okrę-
gową w Gorzowie Wielkopolskim (sygn. akt VI Ds 49/09 Prokuratura Okręgowa
w Gorzowie Wielkopolskim). Badaniami objęta również została sprawa dotycząca
zmuszania 19 obywateli Bangladeszu do pracy w Stoczni Gdańskiej przy budowie
okrętów. Ofi ary wykonywały pracę nielegalnie, ponieważ posiadały pozwolenia
na pracę w przetwórstwie rybnym, a nie na pracę w stoczni. Ponadto ofi ary nie
otrzymywały wynagrodzenia i miały ograniczone prawo poruszania się bez zgody
sprawcy. Sprawa ta prowadzona jest przez Sąd Okręgowy w Gdańsku (sygn. akt
IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku).

Do analizy spraw karnych wykorzystany został kwestionariusz do badania akt sądo-
wych

, który pozwolił nam zgromadzić m.in. podstawowe informacje o sprawcach

Taki kryptonim nosiła międzynarodowa operacja policji polskiej i włoskiej, której celem było

rozbicie międzynarodowej grupy przestępczej. Grupa ta wykorzystywała obywateli Polski, Ukrainy,
Włoch i Algierii do pracy przymusowej w gospodarstwach rolnych we Włoszech w okolicach miasta
Foggia (region Apulia) w południowo-wschodniej części Włoch (sygn. akt III K 21/07 Sąd Okręgo-
wy w Krakowie).

Kwestionariusz do badań akt spraw karnych znajduje się w Aneksie nr 1.

3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach

i ofi arach, takie jak wiek, płeć, wykształcenie, sytuacja rodzinna czy uprzednia
karalność (w przypadku sprawców), a także dane na temat pracy wykonywa-
nej przez ofi ary. W tej części badań interesowało nas to, w jaki sposób ofi ary
były wykorzystywane, w którym sektorze gospodarki, jakie były warunki pracy
i zakwaterowania, czy ofi ary posiadały ubezpieczenie i umowę o pracę, a także
jaki był ich status w kraju docelowym. W Polsce ciągle poważnym problemem
jest identyfi kowanie ofi ar handlu ludźmi, a zwłaszcza ofi ar pracy przymusowej

Dlatego w badaniach tych staraliśmy się również ustalić w jaki sposób ofi ara
została zidentyfi kowana i co się następnie stało z ofi arą, czy otrzymała jakąkol-
wiek pomoc lub wsparcie.

Wszystkie sprawy karne zostały zarchiwizowane i znajdują się w centrum doku-
mentacji Ośrodka Badań Handlu Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego i tylko
członkowie Ośrodka mają dostęp do tych akt. Archiwizowane były jednak nie
całe akta, a jedynie najważniejsze fragmenty, takie jak akty oskarżenia z uzasad-
nieniem, zeznania ofi ar i innych świadków, wyjaśnienia sprawców, a także wyroki
z uzasadnieniem.

Ważnym źródłem informacji o przypadkach pracy przymusowej w Polsce i wyko-
rzystywaniu Polaków za granicą była analiza prasy. Przy czym analiza ta została
dokonana nie tylko pod kątem informacji na temat przypadków pracy przymu-
sowej w Polsce lub Polaków zmuszanych do pracy za granicą. Interesowało nas
także, w jaki sposób dziennikarze piszą o tym zjawisku, jakie kwestie poruszane
są w artykułach dotyczących pracy przymusowej. Czy w materiałach prasowych
dominowały opisy poszczególnych przypadków zmuszania do pracy, czy też
pojawiały się bardziej analityczne artykuły prasowe, opisujące zjawisko pracy
przymusowej jako pewien problem społeczny.

Analiza treści publikacji prasowych została podzielona na dwa etapy. Pierwszy
etap zakładał ocenę wszystkich artykułów prasowych, które ukazały się w polskiej
prasie w okresie od stycznia 2010 r. do czerwca 2010 r. Badaniem zostały objęte
gazety i czasopisma ogólnopolskie, jak i regionalne. Łącznie monitorowanych było
ponad 900 tytułów gazet i czasopism, które ukazują się w Polsce. Ta część ana-
lizy prasy została zlecona wyspecjalizowanej instytucji, a mianowicie Instytutowi
Monitorowania Mediów (dalej: IMM). Materiały prasowe były selekcjonowane
w ten sposób, że IMM wyszukiwał artykuły prasowe, w których pojawiały się

Zob. Z. Lasocik, J. Filipowicz, Ł. Wieczorek, Handel ludźmi do pracy przymusowej w Polsce.

Sektory w gospodarce podatne na wykorzystywanie ludzi do pracy przymusowej oraz struktura
pomocy dla ofi ar pracy przymusowej w Polsce, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytet War-
szawski, Warszawa 2010 r.

3. Metodologia badań

wyrażenia: wykorzystywanie ludzi, wykorzystywanie pracowników, wyzysk, praca
przymusowa, handel ludźmi, niewolnictwo, praca niewolnicza.

W badanym okresie ukazało się 497 artykułów, w których występowały wymie-
nione wyrażenia, przy czym 139 artykułów dotyczyło problemu pracy przymusowej
niezwiązanej z wykorzystywaniem seksualnym.

Wyselekcjonowane przez IMM materiały prasowe otrzymywaliśmy codziennie
w formie elektronicznej przez cały okres monitoringu. Natomiast na koniec każ-
dego miesiąca przygotowywaliśmy zestawienie wszystkich otrzymanych artykułów
prasowych. Kolejno dokonywaliśmy selekcji, wybierając tylko te wycinki prasowe,
które dotyczyły wykorzystywania bądź zmuszania ludzi do pracy w Polsce, a także
Polaków za granicą. Ponadto po zakończeniu każdego miesiąca z serwera IMM
generowaliśmy miesięczne podsumowanie materiałów prasowych; umożliwiał to
specjalny program komputerowy IMM. Te comiesięczne zestawienia zawierały
dane statystyczne o publikacjach prasowych, które ukazały się na przestrzeni
wybranego miesiąca. Były to przede wszystkim informacje o ogólnej liczbie
publikacji w badanym miesiącu, również w zestawieniu z ubiegłymi miesiącami,
w których był prowadzony monitoring; o gazetach, które w analizowanym okresie
opublikowały najwięcej informacji na badane tematy; o autorach, którzy w wybra-
nym miesiącu opublikowali najwięcej informacji o handlu ludźmi i pracy przy-
musowej; a także o sumie nakładu gazet, w których ukazywały się interesujące
nas informacje w kontekście badanego miesiąca.

Wszystkie te dane pozwoliły nam ocenić nie tylko treść informacji zawartych
w artykułach prasowych, ale także ilość materiałów prasowych na temat handlu
ludźmi i pracy przymusowej w danym dniu, tygodniu, miesiącu, bądź kwartale,
nawet z uwzględnieniem regionów Polski, w których najczęściej pisano o tych zja-
wiskach. Co więcej, oszacować również mogliśmy liczbę potencjalnych odbiorców
tych wiadomości. Jednak najważniejsze było to, że zgromadziliśmy kilka istot-
nych informacji na temat wykorzystywania i zmuszania ludzi do pracy w Polce,
a także reakcji systemu sprawiedliwości karnej i systemu opieki nad osobami
pokrzywdzonymi tym przestępstwem. Biorąc pod uwagę, że w Polsce brakuje
ofi cjalnych danych na temat zjawiska pracy przymusowej, informacje prasowe
stanowią istotne źródło informacji o tym problemie.

Drugi etap analizy prasy polegał na wyszukaniu archiwalnych artykułów pra-
sowych, dotyczących problematyki pracy przymusowej, niewolnictwa i handlu
ludźmi, które ukazały się w okresie od 2004 r. do końca 2009 r. w „Gazecie
Wyborczej”. Jest to niewątpliwie jeden z najbardziej opiniotwórczych i zaintere-
sowanych tą problematyką dzienników w Polsce.

3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach

Z kolei źródłem informacji o sektorach gospodarki, które mogą być podatne na
korzystanie z pracy ofi ar pracy przymusowej, były dokumenty z Państwowej
Inspekcji Pracy (PIP). Co prawda doroczne sprawozdania z działalności Państwo-
wej Inspekcji Pracy nie zawierają danych statystycznych na temat wykorzystywa-
nia bądź zmuszania ludzi do pracy, to jednak znaleźć w nich można informacje
dotyczące nielegalnego zatrudniania w Polsce, również nielegalnego zatrudniania
cudzoziemców

. Informacje te gromadzone są przez inspektorów pracy w trakcie

kontroli legalności zatrudnienia, które od 2008 r. Państwowa Inspekcja Pracy
przeprowadza wspólnie ze strażą graniczną

Jeśli chodzi o analizę danych zgromadzonych w instytucjach i organizacjach
zajmujących się eliminowaniem handlu ludźmi, pracy przymusowej czy wyko-
rzystywania do pracy, to pod uwagę wzięliśmy materiały z Państwowej Inspek-
cji Pracy, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Urzędu do Spraw
Cudzoziemców, Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji (sekcja polska),
Fundacji La Strada, związków zawodowych oraz Ośrodka Badań nad Migracjami
Uniwersytetu Warszawskiego. Były to przede wszystkim doroczne sprawozda-
nia Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy, Kra-
jowe Plany Działań przeciwko Handlowi Ludźmi opracowywane przez MSWiA,
sprawozdania z prac Zespołu do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi
Ludźmi oraz Grupy Roboczej działającej w ramach tego Zespołu. Pod uwagę były
brane również opracowania statystyczne dotyczące handlu ludźmi, pracowników
cudzoziemskich, pomocy udzielonej ofi arom handlu ludźmi. Ponadto dokonali-
śmy analizy dokumentów i opracowań na temat zjawiska handlu ludźmi do pracy
przymusowej bądź zmuszania ludzi do pracy, które zostały wydane przez wyżej
wymienione instytucje i organizacje.
W szczególności korzystaliśmy z następujących dokumentów:
1. Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji

Pracy z lat 2008, 2009, 2010.

2. Publikacje Ośrodka Badań nad Migracjami: A. Górny, I. Grabowska-Lusiń-

ska, M. Lesińska, M. Okólski, Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj
imigracji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010;
M. Kindler, J. Napierała (red.). Migracje kobiet przypadek Polski, Warszawa
2010.

Zob. Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy

w 2007 r., Warszawa 2008; Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej
Inspekcji Pracy w 2008 r., Warszawa 2009; Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności
Państwowej Inspekcji Pracy w 2009 r., Warszawa 2010. http://www.pip.gov.pl

Przy czym kontrole legalności zatrudnienia przeprowadzane są przez Państwową Inspekcję Pracy

dopiero od lipca 2007 r.

3. Metodologia badań

3. Materiały z II Krajowej Konferencji na temat Zwalczania i Zapobiegania Han-

dlowi Ludźmi, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa
2007.

4. J. Filipowicz, Z. Lasocik, Ł. Wieczorek, Handel ludźmi do pracy przymusowej

w Polsce. Sektory w gospodarce podatne na wykorzystywanie ludzi do pracy
przymusowej oraz struktura pomocy dla ofi ar pracy przymusowej w Polsce,
Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2010.

5. K. Głąbicka: Przerzut migrantów do lub przez terytorium Polski, Instytut

Studiów Społecznych UW, Warszawa 1999.

6. M. Koss, Z. Lasocik, Ł. Wieczorek, Ocena regulacji prawnych oraz działania

wymiaru sprawiedliwości w zakresie eliminowania pracy przymusowej i han-
dlu ludźmi w Polsce, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 2008.

7. Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi (2003-2004,

2005-2006, 2007-2008, 2009-2010), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
i Administracji.

8. Sprawozdania z wykonania Krajowych Programów Zwalczania i Zapobiegania

Handlowi Ludźmi (2004, 2006, 2008, 2009), Ministerstwo Spraw Wewnętrz-
nych i Administracji.

9. Raporty Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji (IOM): „Between

Demand and Supply”, „The Global Eye on Human Traffi cking”, „Gender and
Migration News”.

10. Kompas podróżny. Poradnik dla wyjeżdżających za granicę w celu podjęcia

pracy, Fundacja La Strada, Warszawa 2009.

11. Problem handlu dziećmi w Polsce i na świecie, Ministerstwo Spraw Wewnętrz-

nych i Administracji, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 2008.

12. Handel ludźmi w Polsce. Materiały do raportu, Ministerstwo Spraw Wewnętrz-

nych i Administracji, Warszawa 2007.

13. Handel ludźmi w Polsce. Materiały do raportu, Ministerstwo Spraw Wewnętrz-

nych i Administracji, Warszawa 2009.

W tej części badań analizowaliśmy statystyki i informacje dotyczące pracy przy-
musowej lub wykorzystywania, które zarejestrowane zostały przez te instytucje
i organizacje. Ponadto pod uwagę brane były również dokumenty wytworzone
przez te podmioty, które dotyczyły badanej problematyki, w tym przede wszyst-
kim doroczne sprawozdania, raporty na temat handlu ludźmi w Polsce, pracy
cudzoziemców w Polsce oraz Polaków za granicą.

3.2 Źródła i metody wykorzystane w badaniach

3.3 Kwestie etyczne związane z badaniami

Jak zawsze w badaniach tego typu pojawia się kwestia standardów etycznych.
Szczególna sytuacja ofi ary handlu ludźmi lub pracy przymusowej nakłada na
badacza obowiązek dochowania wyjątkowej staranności w zapewnieniu takiej
osobie możliwie najwyższego komfortu psychicznego. Kwestią kluczową jest
uzyskanie zgody ofi ary na rozmowę, nawet jeśli jest to rozmowa wstępna na temat
przeprowadzenia ewentualnego wywiadu. Tak dalece jak to jest tylko możliwe,
konieczne jest zachowanie anonimowości ofi ary. Oczywiście dotarcie do takiej
osoby zawsze wymaga ustalenia jej tożsamości, czy to przez organy ścigania, czy
organizację pozarządową, która udziela jej pomocy, jednak w kontakcie z bada-
czem dane ofi ary powinny być chronione. Druga istotna kwestia to trauma, przez
którą przeszła ofi ara. Zadaniem badacza jest uczynienie wszystkiego, aby ofi ara
nie musiała wracać do najgorszych wspomnień. To właśnie dlatego domagamy
się od funkcjonariuszy policji, żeby nie przesłuchiwali ofi ar po kilka razy, tylko
ograniczyli się do jednego przesłuchania. A skoro tak, to i nam badaczom nie
wolno narażać ofi ary na powrót do trudnych chwil. Zanim badacz przystąpi do
rozmowy z ofi arą, powinien zapoznać się z jej sytuacją społeczną i psychologiczną
i bardzo szczegółowo przygotować strategię rozmowy. Zalecana jest konsultacja
z lekarzem, psychologiem lub pracownikiem socjalnym opiekującym się taką
osobą. Mimo że naszym celem jest zdobycie informacji, to jednak nie może się
to odbywać kosztem samopoczucia ofi ary. W naszych badaniach przygotowaliśmy
również strategię przeprowadzania wywiadów z ofi arami. Po pierwsze kontak-
towaliśmy się z organizacjami pozarządowymi, które świadczą pomoc ofi arom
handlu ludźmi i pytaliśmy ich czy obecnie pomagają ofi arom pracy przymusowej.
Jeśli organizacja pozarządowa miała pod swoją opieką ofi ary pracy przymusowej,
to wówczas pytaliśmy przedstawicieli tych organizacji, czy istnieje możliwość
porozmawiania z tymi ludźmi. Ustalenie czy ofi ara chce z nami rozmawiać oraz
czy jej stan psychiczny pozwala na udział w badaniu, było elementem koniecznym
do przeprowadzenia wywiadu.

I wreszcie ostatnia sprawa. W rozmowach z ofi arami przestępstw, a szczególnie
takich przestępstw, jak handel ludźmi i praca przymusowa, ważne jest posługi-
wanie się właściwym językiem; chodzi przede wszystkim o właściwy poziom
komunikacji oraz unikanie słów i sformułowań, które mają ładunek negatywny,
lub które mogłyby zawierać oceny. Biorąc pod uwagę fakt, że ofi ary to najczęściej
cudzoziemcy, niezwykle ważny jest najwyższy poziom tłumaczenia i uwrażliwienie
tłumacza na szczególną sytuację ofi ary. Przy czym w przeprowadzonych przez
nas wywiadach w ramach projektu FLEX nie musieliśmy korzystać z pomocy
tłumaczy, ponieważ wszystkie ofi ary rozmawiały w języku polskim lub angielskim.

3. Metodologia badań

Nieco inne problemy występują w rozmowach z ekspertami. W tym przypadku
istotne są dwie kwestie. Po pierwsze, chodzi o zapewnienie poufności rozmowy
oraz zagwarantowanie anonimowości rozmówcy w późniejszej fazie badań. Nie
wszyscy eksperci życzą sobie, żeby ujawniać ich nazwiska i taka prośba powinna
być uwzględniona. Często nie chodzi o specyfi kę poruszanych tematów, ale raczej
o to, że wiedza eksperta jest dość ograniczona i nie jest on zainteresowany ujaw-
nieniem tego faktu. Z drugiej strony eksperci proszą o zachowanie anonimowości
w sytuacji, kiedy ich poglądy nie są zbieżne czy są wręcz odmienne od tych
prezentowanych przez liderów instytucji czy też są sprzeczne z ofi cjalną polityką
instytucji. Po drugie, pamiętając, że rozmawiamy o problemach, które rozmówcom
mogą być znane tylko w ograniczonym zakresie, istotne jest unikanie sformułowań,
które mogą zawierać elementy oceny (np. braku kompetencji), a także mogą być
sugerujące czy wreszcie mogłyby być traktowane jako wrażliwe.

Jeśli chodzi o sprawców przestępstw, to przestrzegane powinny być wszelkie
standardy wypracowane w badaniach kryminologicznych

. Rozmówca musi mieć

zapewnioną poufność udziału w badaniach oraz pełną anonimowość jako źródło
informacji. Poza tym w rozmowie należy unikać wszelkich stwierdzeń, które mogą
sugerować sprawstwo lub odpowiedzialność prawną rozmówcy, szczególnie, kiedy
jego udział w sprawie nie został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym.
W sytuacjach wątpliwych, kiedy nie mamy pewności, że doszło do handlu ludźmi
w celu pracy przymusowej, rozmowa powinna dotyczyć zagadnień związanych
z traktowaniem osoby pracującej, a nie przestępstwa handlu ludźmi jako takiego.

Często zdarza się bowiem, że przeprowadzamy wywiad z człowiekiem, który jest
podejrzany o przestępstwa związane z handlem ludźmi bądź pracą przymusową,
ale na wczesnym etapie dochodzenia czy postępowania przygotowawczego nie ma
jeszcze pewności, że jest on sprawcą tych przestępstw. I właśnie w ramach projektu
FLEX mieliśmy do czynienia z osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa han-
dlu ludźmi do pracy przymusowej. Chodzi o sprawę wykorzystywania Polaków na
plantacjach mandarynek w regionie Kalabrii we Włoszech w 2009 r. (sygn. akt VI
Ds 49/09 Prokuratura Okręgowa w Gorzowie Wielkopolskim). W takiej sytuacji
badacz powinien tak zaprojektować wywiad, aby zebrać jak najwięcej informacji
na temat relacji pomiędzy pracodawcą lub organizatorem pracy a pracownikami,
warunków pracy, wynagrodzenia etc. Natomiast zgromadzone w ten sposób dane
należy traktować jako źródło informacji do opisu społecznego kontekstu wyko-
rzystywania lub zmuszania ludzi do pracy.

R.K. Schutt, R. Bachman, Fundamentals of Research in Criminology and Criminal Justice,

Deutscher Gemeindeverlag 2008; M.G. Maxfi eld, E.R. Babbie, Research Methods for Criminal Jus-
tice and Criminology, Wadsworth Inc Fulfi llment, 2007; E. Babbie, Badania społeczne w praktyce,
Warszawa 2005, Wydawnictwo Naukowe PWN.

3.3 Kwestie etyczne związane z badaniami

4.1 Opis zjawiska pracy przymusowej w Polsce

W ramach projektu FLEX staraliśmy się zebrać jak najwięcej informacji na temat
przypadków pracy przymusowej i wykorzystywania ludzi do pracy w Polsce oraz
wykorzystywania Polaków zagranicą. Nie było to zadanie łatwe, ponieważ zja-
wisko pracy przymusowej w Polsce jest nadal słabo rozpoznane. Administracja
publiczna, a także organy ścigania, wymiar sprawiedliwości i Państwowa Inspekcja
Pracy, dopiero kilka lat temu zwróciły uwagę na problem handlu ludźmi do pracy
przymusowej

. Wcześniej podmioty te koncentrowały się przede wszystkim na

zjawisku handlu ludźmi w celu wykorzystywania seksualnego. Dopiero w 2007 r.
administracja publiczna zauważyła problem handlu ludźmi do pracy przymusowej.
Natomiast w 2008 r. inspekcja pracy i Straż Graniczna zainicjowały praktykę
prowadzenia wspólnych kontroli dotyczących legalności pobytu i zatrudnienia
w Polsce. To, że dyskusja na temat zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi do
pracy przymusowej dopiero się rozpoczęła sprawia, że polskie organy porządku
publicznego jeszcze nie najlepiej radzą sobie z eliminowaniem tego zjawiska.
Powodem tego stanu rzeczy są trzy kwestie, a mianowicie problemy w identy-
fi kowaniu ofi ar pracy przymusowej w Polsce, niska społeczna świadomość tego
problemu, a także problemy organizacyjne w instytucjach

, które są – lub być

powinny – zaangażowane w eliminowanie pracy przymusowej.

Problemy w identyfi kowaniu przypadków pracy przymusowej przekładają się
bezpośrednio na małą liczbę wykrytych spraw. Do tej pory polskie organy ściga-

Ośrodek Badań Handlu Ludźmi już w 2004 roku apelował do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

i Administracji, żeby przeciwdziałanie pracy przymusowej zostało dopisane do Krajowego Programu
Zwalczania i Zapobiegania Handlu Ludźmi. Jednak MSWiA dopiero w 2007 r. zaczęło mówić o pro-
blemie handlu ludźmi do pracy przymusowej.

Tymi instytucjami są przede wszystkim Państwowa Inspekcja Pracy, Policja, Straż Graniczna

i prokuratura.

4. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ

nia i wymiaru sprawiedliwości odnotowały kilka przypadków handlu ludźmi do
pracy przymusowej, z tego siedem spraw było, lub nadal jest, rozpatrywanych
przez polski wymiar sprawiedliwości.

Zatem spraw dotyczących pracy przymusowej jest niewiele, podczas gdy samych
tylko przestępstw naruszenia praw pracowniczych (art. 218 k.k.) jest w Polsce
rocznie ok. dwóch tysięcy

. Natomiast ogólna liczba popełnianych przestępstw

przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową (art. 218-221 k.k.) wynosi
rocznie ok. trzech tysięcy

. Skoro więc co roku organy ścigania odnotowują kilka

tysięcy spraw dotyczących naruszenia praw pracowniczych, to domniemywać
można, że przypadków zmuszania do pracy jest w Polsce znacznie więcej. Jednak
liczba wykrytych przypadków pracy przymusowej w Polsce w dużej mierze zależy
od świadomości funkcjonariuszy organów ścigania i inspekcji pracy. Dlatego
tak ważne jest wyposażenie funkcjonariuszy organów ścigania i inspekcji pracy
w „narzędzia” do walki z tym szczególnym przestępstwem. Jednym z tych narzędzi
mogą być wskaźniki dotyczące handlu ludźmi opracowane przez Międzynarodową
Organizację Pracy

. Wskaźniki te mogą być bardzo pomoce w rozpoznawaniu

przypadków handlu ludźmi, pracy przymusowej i wykorzystywania do pracy.

Po drugie pamiętać należy, że Polska jest krajem pochodzenia i krajem tranzy-
towym, ale także krajem docelowym dla ofi ar handlu ludźmi, a co więcej nasza
wschodnia granica stanowi zewnętrzną granicę Unii Europejskiej. To naturalne, że
do Polski przybywają liczni migranci, którzy chcą tu pozostać albo szukać swojej
szansy w innych państwach europejskich. I to oni są grupą szczególnie podatną
na stanie się ofi arami pracy przymusowej, co potwierdzają liczne badania, w tym
te przeprowadzone przez nas

. Z naszych obserwacji, z analizy artykułów pra-

sowych oraz informacji z Fundacji La Strada wynika jednak, że o ile dotychczas
najczęściej wykorzystywani byli obywatele państw byłego Związku Radzieckiego,
to w ostatnich latach ofi arami wykorzystywania bądź zmuszania do pracy stają się
obywatele państw azjatyckich

. Zatem Polska jest nadal krajem docelowym dla

Por. http://www.Policja.pl/portal/pol/26/522/Naruszenie_praw_pracownika_art_218.html

Por. http://www.Policja.pl/portal.php?serwis=pol&dzial=26

Cf. http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---declaration/documents/publication/

wcms_105023.pdf

J. Filipowicz, Z. Lasocik, Ł. Wieczorek, Handel ludźmi do pracy przymusowej w Polsce. Sektory

w gospodarce podatne na wykorzystywanie ludzi do pracy przymusowej oraz struktura pomocy dla
ofi ar pracy przymusowej w Polsce, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytet Warszawski, War-
szawa 2010.

T. Kiryan, M.N.J. van der Linden, Traffi cking of migrant workers from Ukraine: Issues of labour

and sexual exploitation, ILO, Geneva 2005; Traffi cking in Persons Report 2009, US Department of
State, s. 242; W Polsce trwa wyzysk tysięcy niewolników. Chińczyk jest tani i je raz dziennie,
„Dziennik”, 14.08.2008.

4.1 Opis zjawiska pracy przymusowej w Polsce

ofi ar handlu ludźmi i pracy przymusowej, z tą różnicą, że już nie tylko dla ofi ar
z Europy Wschodniej, ale coraz częściej również z Azji. Oczywistą przyczyną
zwiększającego się odsetka cudzoziemców z Azji w Polsce jest przynależność
naszego kraju do Unii Europejskiej i strefy Schengen oraz względna łatwość
otrzymania polskiej wizy w porównaniu do innych państw UE, a zwłaszcza państw
Europy Zachodniej.

W świetle zgromadzonego materiału badawczego można sformułować twierdze-
nie, że z punktu widzenia fenomenologii zjawisko handlu ludźmi do pracy przy-
musowej w Polsce jest stosunkowo różnorodne. Dotyczy to w równym stopniu
rodzaju pracy, do wykonywania której ofi ary były zmuszane, jak i charakterystyki
sprawców oraz wykorzystywanych ofi ar. I tak analizowane sprawy karne dotyczyły
pracy w handlu, a głównie na bazarach, żebrania na ulicach miast, pracy na plan-
tacjach rolnych, a także pracy w stoczni. Do listy przypadków handlu ludźmi do
pracy przymusowej należy jeszcze dodać sprawę Azerów zmuszanych do pracy
w nielegalnej fabryce tytoniu

, a także sprawę zmuszania bezrobotnych Polaków

do zakładania kont bankowych w Niemczech, wykorzystywanych następnie do
wyłudzania kredytów na tych kontach

. W pierwszym przypadku zorganizowana

grupa przestępcza z Polski zwerbowała trzech inżynierów, obywateli Azerbej-
dżanu, którzy mieli uruchomić linię produkcyjną papierosów w fabryce tytoniu.
Przy czym ofi ary miały wizy turystyczne do Włoch. Przylecieli natomiast do
Wiednia i stamtąd zostali przewiezieni do Polski, do jednego z miast w zachod-
niej części kraju. Podczas pracy w fabryce ofi ary nie mogły opuszczać miejsca
pracy, nawet żywność była przynoszona przez sprawców. Ofi ary nie otrzymały
żadnych pieniędzy za wykonaną pracę. Sprawa wyszła na jaw po kontroli straży
granicznej w fabryce. Przy czym prokuratura aresztowała Azerów pod zarzutem
działania w zorganizowanej grupie przestępczej. Początkowo Azerowie przyznali
się do winy i dobrowolnie poddali się karze. Dopiero dzięki interwencji Biura
OBWE w Warszawie (ODHIR) ofi ary otrzymały pomoc prawną i odwołały swoje
dotychczasowe zeznania, twierdząc, że nie są sprawcami a ofi arami. Postępowanie
sądowe w tej sprawie nadal jest w toku. W drugiej sprawie grupa przestępcza
werbowała bezrobotnych z północno-zachodniej części Polski do pracy w Niem-
czech, obiecując dobrze płatną pracę. Jednak na miejscu Polacy dowiadywali się,
że nie ma dla nich pracy. Jednocześnie sprawcy zmuszali Polaków do zakłada-
nia kont w niemieckich bankach i dokonywania zakupów, głównie sprzętu RTV,
z wykorzystaniem limitów kredytowych na kartach debetowych bądź kartach

Zob. M. Szumer, Pracowali jak niewolnicy. Teraz trafi ą do więzienia?, „Metro” Warszawa,

05.03.2010.

Zob. Daniel M. woli milczeć, „Gazeta Wyborcza” Szczecin, 06.03.2010; L. Wójcik, 7 lat za han-

del ludźmi, „Kurier Szczeciński”, 18.03.2010; A. Zadworny, 7 lat za handel ludźmi, „Gazeta Wybor-
cza” Szczecin, 18.03.2010; M. Prakitny, Skazany za niewolnictwo, „Głos Szczeciński”, 18.03.2010.

4. Analiza wyników badań

kredytowych

. Po wykorzystaniu przyznanego limitu sprawcy dzielili się zaku-

pionym towarem, a ofi ary były puszczane wolno.

Ten krótki przegląd przypadków w zasadzie nie potwierdza postawionej wcześniej
tezy, że najbardziej narażone sektory gospodarki to budownictwo, rolnictwo czy
pomoc domowa, bo nie dotyczyła ich żadna z przedstawionych spraw. Warto
przypomnieć, że na te sektory wskazywali eksperci, z którymi przeprowadzali-
śmy wywiady, a także autorzy niektórych artykułów prasowych, które poddali-
śmy analizie. Nie znaczy to jednak, że te sektory nie są zagrożone, przeciwnie,
można zasadnie wnosić, że faktycznie są, jednak nie możemy tego potwierdzić
na podstawie wiedzy empirycznej zgromadzonej w badaniach akt spraw karnych.
To zaś pozwala nam zwrócić uwagę na fakt, że tak długo, jak długo posiadane
przez nas informacje nie zostaną zweryfi kowane w sposób obiektywny, wszystkie
nasze twierdzenia o pracy przymusowej mają charakter anegdotyczny

. W tym

sensie badania, które przeprowadziliśmy, można traktować jako poligon doświad-
czalny dla przyszłych badaczy problematyki pracy przymusowej, takie zresztą
było założenie relacjonowanego projektu badawczego. Druga uwaga jest nieco
innej natury. Na podstawie przedstawionych historii zasadnie można twierdzić,
że zjawisko pracy przymusowej może występować niemal w każdej branży czy
każdej sferze aktywności ludzkiej

4.2 Sposób działania sprawców

O ile formy pracy przymusowej nieustannie ulegają przeobrażeniu, o tyle nie-
zmienny jest sposób działania (modus operandi) sprawców. We wszystkich ana-
lizowanych sprawach karnych ofi ary zostały oszukane co do warunków pracy.
Przedstawiane przez sprawców oferty pracy nigdy nie były spełniane. Ofi ary były
oszukiwane jeśli chodzi o charakter pracy, np. obywatele Bangladeszu mieli praco-
wać przy fi letowaniu ryb, podczas gdy na miejscu okazało się, że będą pracować
w stoczni przy szlifowaniu kadłubów statków. Jednak najbardziej wyrafi nowanych
metod wprowadzania w błąd na temat warunków pracy używała ukraińsko-moł-
dowska zorganizowana grupa przestępcza, która sprowadzała i wykorzystywała

Informacje zgromadzone na podstawie analizy artykułów prasowych. Zob. Daniel M. woli milczeć,

„Gazeta Wyborcza” Szczecin, 06.03.2010; L. Wójcik, 7 lat za handel ludźmi, „Kurier Szczeciński”,
18.03.2010; A. Zadworny, 7 lat za handel ludźmi, „Gazeta Wyborcza” Szczecin, 18.03.2010; M.
Prakitny, Skazany za niewolnictwo, „Głos Szczeciński”, 18.03.2010.

Rzecz jasna pomijamy wiedzę zgromadzoną na podstawie relacji ofi ar pracy przymusowej, bo jest

to zupełnie inne źródło informacji.

Jakiś czas temu głośna była sprawa wykorzystywania cudzoziemskich sportowców w lokalnych

klubach sportowych w Polsce.

4.2 Sposób działania sprawców

obywateli Ukrainy do żebrania na ulicach polskich miast

. Ofi arom tłumaczyła

bowiem, że będą pracować na bazarach lub jako pomoc domowa, przy czym zazna-
czali jednocześnie, żeby do Polski przyjeżdżali razem z dziećmi, bo to ułatwi im
przekroczenie granicy ukraińsko-polskiej. Sprawcy nie brali udziału w przewożeniu
ofi ar przez granicę, a jedynie dowozili ich do granicy państwa i następnie kazali
im samodzielnie przekraczać granicę na podstawie wizy turystycznej. Natomiast po
stronie polskiej czekał na ofi ary samochód, który zawoził je do miasta, w którym
rezydowała grupa przestępcza.

Zdaniem eksperta z policji, sposób werbowania ofi ar przez sprawców w wielu
sprawach wygląda tak samo. Pośrednicy werbują ofi ary, oferując im interesującą
pracę i dobre zarobki. Następnie przerzucają zwerbowaną ofi arę przez granicę.
Najczęściej pośrednicy (werbownicy) są obywatelami tego samego kraju, co werbo-
wana ofi ara. Pośrednicy są bardzo dobrze zorganizowani, wiedzą jak należy mani-
pulować werbowanymi ludźmi i jak skutecznie wprowadzać je w błąd. Natomiast
nie znają się na procedurach zatrudniania obcokrajowców w kraju docelowym.
Dobrym przykładem jest sprawa obywateli Bangladeszu, zmuszanych do pracy
w stoczni. Ofi ary zostały zwerbowane przez sprawcę i jego znajomego, który
pomagał w werbowaniu ofi ar. Obydwaj, podobnie jak ofi ary, byli obywatelami
Bangladeszu. Do pracy w Polsce werbowali głównie ludzi słabo wykształconych,
z biednych rodzin. Doskonale bowiem wiedzieli, w jaki sposób mają nimi manipu-
lować, aby ludzie ci zechcieli wyjechać do pracy za granicę. Werbowanym ludziom
obiecywali oczywiście dobrze płatną pracę. Sprawca zorganizował zwerbowanym
ludziom potrzebne dokumenty, jak również podróż do Polski, a także towarzyszył
im w trakcie podróży z Bangladeszu do Polski. Natomiast na lotnisku w Polsce
wszyscy zostali odebrani przez wspólniczkę sprawcy.

Z analizy spraw karnych wynika, że ofi ary były również wprowadzane w błąd,
jeśli chodzi o wynagrodzenie, wyżywienie i warunki zakwaterowania. Ofi ary po
przybyciu na miejsce dowiadywały się, że muszą płacić za wyżywienie i zakwa-
terowanie, mimo iż wcześniej obiecywano im, że koszty te ponosić będzie praco-
dawca. Zmuszani do pracy obywatele Bangladeszu musieli zapłacić za mieszkanie
za trzy miesiące z góry, mimo że mieszkali u sprawcy, a poza tym mieszkali
niecałe dwa miesiące. W tzw. sprawie Terra Promesa, zmuszania Polaków do
pracy we Włoszech w rejonie Bari i Fogii, ofi ary również były obarczane kosz-
tami zakwaterowania. Jednak koszty te oraz inne świadczenia jak np. opłata za
znalezienie pracy, były tak wysokie, że ofi ary nie były w stanie zarobić na te
opłaty. W przypadku zmuszania Polaków do pracy na plantacji mandarynek we
Włoszech, w rejonie Kalabrii, ofi ary również musiały płacić za zakwaterowanie

Sygn. akt II K 49/07 Sąd Okręgowy w Rzeszowie.

4. Analiza wyników badań

120 euro miesięcznie. Przy czym pomieszczenia były brudne, zagrzybione i nie
było w nich ciepłej wody ani ogrzewania, mimo że ofi ary pracowały w listopadzie.
Poza tym ludzie ci nie mogli używać elektrycznych urządzeń, poza czajnikami na
wodę. W przeciwnym razie groziła im kara fi nansowa 20 euro za dzień.

Również obiecane wynagrodzenie w rzeczywistości nigdy nie było wypłacane,
jeśli ofi ary w ogóle otrzymywały jakąkolwiek pensję. W wielu bowiem przypad-
kach

ofi ary nie otrzymywały żadnych pieniędzy za pracę. Natomiast wyjaśnienia

sprawców, dlaczego ofi ary nie dostają przyrzeczonych pieniędzy, zawsze były
niemal identyczne. Najczęściej brak pensji sprawcy tłumaczyli tym, że ponieśli
koszty związane ze sprowadzeniem ich do kraju i znalezieniem im pracy. Zazna-
czając jednocześnie, że jak tylko ofi ary odpracują swój dług, to będą otrzymywać
należne wynagrodzenie. Jednak w żadnej z analizowanych spraw sytuacja ta nie
następowała. Nawet jeśli ofi ary już odpracowały znaczną część swojego „długu”,
to sprawcy tłumaczyli, że kolejny raz musieli ponieść koszty związane z ich poby-
tem w Polsce w związku z czym muszą jeszcze więcej popracować, aby w końcu
otrzymywać pensję. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku obywateli Ukrainy
zmuszanych do żebrania

. W przypadku Wietnamczyka zmuszanego do pracy na

bazarach w Polsce było podobnie. Gdy zapytał „pracodawcę” jak długo jeszcze
będzie odpracowywał koszty związane z jego przyjazdem z Wietnamu do Polski,
ten wyjaśnił mu, że około 4-5 lat. Mimo iż ofi ara większą część kosztów podróży
zapłaciła sama. Niewypłacanie pensji ofi arom, bądź wypłacanie niewielkiej tylko
części, dotyczyło wszystkich przypadków pracy przymusowej w Polsce, jak i Pola-
ków wykorzystywanych zagranicą

4.3 Profi l ofi ary pracy przymusowej

Z przeprowadzonych badań wynika, że ofi arami pracy przymusowej w Polsce
stają się najczęściej ludzie młodzi i w średnim wieku, tak kobiety jak i mężczyźni.
Sporadycznie ofi arami są małoletni. Analiza spraw karnych dotyczących handlu
ludźmi do pracy przymusowej dowodzi, że ofi ary to przede wszystkim ludzie
w wieku od 18 lat do 60 lat. Trudno jest więc jednoznacznie określić, która grupa
wiekowa i płeć dominuje wśród ofi ar pracy przymusowej. Wiek i płeć ofi ar są
bowiem zależne raczej od charakteru wykonywanej pracy. I tak w przypadku
żebrania (II K 49/07 Sąd Okręgowy w Rzeszowie) dominowały raczej młode

Sygn. akt. III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach; sygn. akt III K 21/07 Sąd Okręgowy w Kra-

kowie; sygn. akt II K 49/07 Sąd Okręgowy w Rzeszowie.

Sygn. akt II K 49/07 Sąd Okręgowy w Rzeszowie.

Sygn. akt III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach.

4.3 Profi l ofi ary pracy przymusowej

kobiety z dziećmi, podczas gdy w sprawach dotyczących wykorzystywania Pola-
ków do pracy na plantacjach rolnych we Włoszech (III K 21/07 Sąd Okręgowy
w Krakowie i VI Ds 49/09 Prokuratura Okręgowa w Gorzowie Wielkopolskim)
ofi arami byli ludzie w wieku od 18 do 60 lat (dominowali mężczyźni). Z drugiej
jednak strony, w sprawie obywateli Bangladeszu (IV K 141/10 Sąd Okręgowy
w Gdańsku) zmuszanych do pracy w Stoczni Gdańskiej, wśród ofi ar byli tylko
mężczyźni i to raczej młodzi. Średnia wieku w tej grupie wyniosła 29 lat, a najstar-
sza ofi ara miała 38 lat. Zauważyć więc można, że wiek i płeć nie mają znaczenia
jeśli chodzi o ofi ary pracy przymusowej, ale nie dotyczy to ofi ar wykorzystywania
seksualnego

Ze zgromadzonego materiału (tj. sprawy karne, wywiady z ekspertami, materiały
prasowe, materiały z instytucji zaangażowanych w eliminowanie handlu ludźmi)
wynika, że ofi arami pracy przymusowej bądź wykorzystywania do pracy w Pol-
sce stają się obcokrajowcy. Mamy ciągle za mało danych, żeby odpowiedzialnie
twierdzić, które narodowości dominują wśród ofi ar. Zauważyć jednak można, że
są to przede wszystkim obywatele państw Europy Wschodniej (głównie Ukrainy)
i Azji (m.in. Bangladeszu i Wietnamu).

Na podstawie kilku spraw karnych i bardzo skąpych informacji z instytucji zaan-
gażowanych w eliminowanie handlu ludźmi i pracy przymusowej, trudno jest
wyciągać daleko idące wnioski, jednak zauważyć można tendencje w migracji
zarobkowej do Polski. Polska jest atrakcyjnym krajem dla obywateli ubogich
państw, zwłaszcza tych które bezpośrednio graniczą z Polską. Z informacji Urzędu
do Spraw Cudzoziemców wynika, że już od wielu lat istotny procent osób migru-
jących do Polski w celach zarobkowych stanowią obywatele Ukrainy, Rosji i Bia-
łorusi

. Dla obywateli tych państw Polska jest nie tyle bogatszym sąsiadem,

u którego można znaleźć zatrudnienie, ile przede wszystkim jest „przepustką” do
innych (zamożniejszych) krajów Unii Europejskiej. Z racji przynależności Polski
do tzw. Strefy Schengen, wjazd cudzoziemca do Polski powoduje, że bez więk-
szych trudności może on poruszać się po niemalże całym terenie Unii Europejskiej.

Polska staje się również atrakcyjnym krajem dla migrantów zarobkowych z Azji,
a w tym przede wszystkim z Wietnamu, Filipin, Indii, Chin czy Korei Południowej

Dosyć często cudzoziemcy z tych krajów stają się ofi arami, jeśli nie pracy przymu-
sowej, to wykorzystywania w pracy bądź wprowadzenia w błąd co do warunków

W przypadku wykorzystywania seksualnego najczęściej mamy do czynienia z młodymi kobietami.

Zob. statystyki Urzędu do Spraw Cudzoziemców http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.

html por. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1286

Zob. http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html

4. Analiza wyników badań

pracy czy charakteru zatrudnienia. W polskiej prasie już od kilku lat (zwłasz-
cza od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej), pojawiają się dosyć
systematycznie artykuły na temat wykorzystywania do pracy cudzoziemców

100

Jak już była o tym mowa, również Polacy stają się ofi arami pracy przymuso-
wej w Europie, co zresztą znajduje odzwierciedlenie w dwóch sprawach karnych
dotyczących zmuszania Polaków do pracy na plantacjach we Włoszech

101

. Mimo

że sprawy te dotyczą Polaków, czyli obywateli UE, wykorzystywanych w innym
państwie UE, to można zauważyć pewne podobieństwo do ofi ar cudzoziemskich
zmuszanych do pracy w Polsce. W obydwu tych przypadkach mamy bowiem do
czynienia z ludźmi, którzy są raczej słabo wykształceni, bezrobotni i bezradni
społecznie. Podobnie jak wśród cudzoziemców, tak i wśród Polaków zdarzały
się osoby z wyższym wykształceniem, bądź studenci, ale były to pojedyncze
przypadki. Najbardziej zróżnicowaną grupą pod względem wykształcenia byli
obywatele Bangladeszu zmuszani do pracy w stoczni. Część z nich w ogóle nie
ukończyła żadnej szkoły, pozostali mieli wykształcenie podstawowe lub zawodowe,
natomiast kilka osób legitymowało się wykształceniem wyższym. Był też jeden
student. Niemniej jednak dominowali ludzie z wykształceniem podstawowym
i zawodowym, tylko kilka osób miało wykształcenie średnie. Zdarzały się jednak
przypadki ofi ar bardzo dobrze wykształconych. W sprawie obywateli Azerbejdżanu
zmuszanych do pracy w nielegalnie działającej fabryce tytoniu, wszystkie ofi ary
miały wykształcenie wyższe techniczne, byli inżynierami. Z kolei Filipinki, wyko-
rzystywane do pracy w pieczarkarni, były raczej dobrze wykształcone i większość
z nich dobrze znała język angielski.

Tym, co łączy cudzoziemskie ofi ary pracy przymusowej w Polsce z Polakami-ofi a-
rami pracy przymusowej za granicą, jest również sytuacja rodzinna. Po pierwsze,
obydwie grupy ofi ar (cudzoziemcy w Polsce i Polacy za granicą) rekrutowały się
z małych miejscowości i wiosek oraz z biednych rodzin. Stąd wyjazd do pracy
za granicę był dla ofi ar jedyną szansą na utrzymanie rodziny. W tym celu ofi ary
niejednokrotnie się zapożyczały, bądź jak w przypadku ofi ar cudzoziemskich
(zwłaszcza ofi ar z Bangladeszu) sprzedawały cały swój dotychczasowy majątek,
przede wszystkim ziemię i cenne rzeczy (np. biżuterię).

Obydwie grupy ofi ar łączy jeszcze jedna cecha, a mianowicie nieznajomość języka
kraju, w którym przebywały. W zdecydowanej większości cudzoziemskie ofi ary

100

W okresie od stycznia do lipca 2010 r. ukazało się łącznie 139 artykułów dotyczących problema-

tyki pracy przymusowej, z tego dwadzieścia artykułów dotyczyło cudzoziemców wykorzystywanych
bądź zmuszanych do pracy w Polsce.

101

Zob. III K 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie oraz VI Ds 49/09 Prokuratura Okręgowa w Gorzo-

wie Wielkopolskim.

4.3 Profi l ofi ary pracy przymusowej

pracy przymusowej w Polsce nie znały języka polskiego. Tylko nieliczne ofi ary
znały kilka zwrotów w języku polskim

102

. Podobnie było w przypadku Polaków

zmuszanych do pracy na plantacjach we Włoszech, bowiem większość z nich
nie znała języka włoskiego. Tylko kilka osób (na ponad tysiąc ofi ar) znało kilka
zwrotów po włosku.

4.4 Profi l sprawcy pracy przymusowej

W badaniach zwróciliśmy uwagę także na sprawcę. Dążyliśmy bowiem do ustalenia
profi lu sprawcy przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej. Przy czym
profi l ten został sporządzony w oparciu o pięć spraw karnych, które w chwili
przeprowadzania badań były jedynymi sprawami karnymi dotyczącymi handlu
ludźmi do pracy przymusowej. W analizowanych przypadkach było łącznie 38
sprawców przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej. Dlatego informacje
zawarte w tym punkcie mają jedynie charakter orientacyjny.

Już podczas wstępnej analizy zebranego materiału zauważyliśmy, że sprawcy
pracy przymusowej, co do zasady, są tej samej narodowości co ich ofi ary (sygn.
akt. III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach, sygn. akt. II K 49/07 Sąd Okrę-
gowy w Rzeszowie, sygn. akt. IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku). Choć
zdarza się jednocześnie, że sprawcy korzystają z pomocy obywateli kraju, do któ-
rego werbują ofi ary handlu ludźmi. Sytuacja taka miała miejsce np. w przypadku
polskiej grupy przestępczej, która werbowała Polaków do pracy na plantacjach
we Włoszech (sygn. akt 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie) tzw. sprawa Terra
Promesa. W tej sprawie Polacy-sprawcy korzystali z lokalnych przestępców, ale
także cudzoziemców z Ukrainy i Algierii

103

. To, że sprawcy i ofi ary są tej samej

narodowości, jest zupełnie zrozumiałe w sytuacji, gdy chodzi o organizowanie
procederu wykorzystywania ludzi do pracy, ponieważ sprawcy doskonale wiedzą,
które osoby można oszukać co do warunków pracy i gdzie tych potencjalnych
ofi ar należy szukać. Nie bez znaczenia jest również fakt braku barier językowych
pomiędzy sprawcami a ofi arami.

Jeśli zaś chodzi o wiek sprawców, to z badań wynika, że sprawcy to ludzie w wieku
od 23 do 62 lat, średnia wieku to 36 lat. Zauważyć więc można, że wiek sprawcy
w przypadku przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej nie ma znacze-

102

Dotyczy to przede wszystkim Ukrainek zmuszanych do żebrania na ulicach polskich miast. Jednak

ich znajomość języka polskiego związana była przede wszystkim z wykonywaną „pracą”, czyli że-
braniem od przechodniów pieniędzy.

103

Zob. Zwalczanie i zapobieganie handlowi ludźmi w Polsce, MSWiA, Warszawa 2007, s. 11.

4. Analiza wyników badań

nia, podczas gdy przestępstwa pospolite czy kryminalne najczęściej popełniane
są przez ludzi młodych w wieku od 17 do 29 lat

104

Istotnym ustaleniem jest również płeć sprawców. Spośród 38 sprawców 27 osób
to byli mężczyźni, a 11 osób stanowiły kobiety. I choć dominują mężczyźni, to
jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że odsetek kobiet-sprawczyń handlu ludźmi
do pracy przymusowej jest większy aniżeli odsetek kobiet-sprawczyń przestępstw
kryminalnych czy pospolitych, który w Polsce wynosi ok. 10%

105

Jeśli chodzi o wykształcenie, to zdecydowana większość sprawców miała wykształ-
cenie średnie (17 osób) lub zawodowe (12 osób), tylko trzy osoby miały wykształ-
cenie podstawowe. Natomiast wykształcenie wyższe miało sześciu sprawców.
W grupie osób z wykształceniem wyższym byli: nauczyciel z liceum ogólnokształ-
cącego, kilku magistrów ekonomii, absolwent zarządzania oraz jeden inżynier.
Z tego zestawienia wynika, że przestępstwo handlu ludźmi do pracy przymusowej
jest w dużej mierze popełniane przez osoby z wykształceniem średnim i wyższym
(łącznie 23 osoby, czyli ok. 60% sprawców), rzadziej zaś przez osoby z wykształ-
ceniem podstawowym i zawodowym (15 osób, ok. 40% sprawców). Natomiast
przestępstwa kryminalne i pospolite popełniane są w dużej mierze przez osoby
z wykształceniem podstawowym bądź zawodowym

106

. Ta różnica nie wydaje się

być niczym zaskakującym, ponieważ przestępstwo handlu ludźmi oraz wykorzysty-
wanie cudzej pracy to najczęściej czyny związane z działaniem zorganizowanych
grup przestępczych oraz z przekraczaniem granic. To zaś wymaga nieco więcej
obycia w kontaktach z ludźmi czy elementarnej znajomości języków obcych,
a do takich zadań organizacje przestępcze delegują ludzi najlepiej przygotowa-
nych. Z kolei z badań na temat przestępczości przygranicznej wynika, że sprawcy
takich przestępstw, tzn. głównie polegających na naruszaniu przepisów dotyczących
obrotu towarami, także są zasadniczo lepiej wykształceni od sprawców typowych
przestępstw kryminalnych popełnianych w „normalnych okolicznościach”

107

W badaniach staraliśmy się ustalić, czy sprawcy pracy przymusowej byli wcześniej
karani, a jeśli tak to za jakie przestępstwa. Z przeanalizowanych spraw karnych
wynika, że zdecydowana większość sprawców nie była wcześniej karana. Tylko
w przypadku tzw. sprawy Terra Promesa siedem osób (spośród dwudziestu trzech
oskarżonych) było karanych. W grupie uprzednio karanych było pięciu mężczyzn

104

Atlas przestępczości w Polsce 4, A. Siemaszko (red.), Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 57.

105

Ibidem, s. 56 i s. 89.

106

Por. T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego,

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 161-162.

107

K. Laskowska, Kryminologiczne aspekty przestępczości granicznej, AK t. XXVI, Warszawa 2004,

a także: I. Rzeplińska, Przestępczość cudzoziemców w Polsce, Wyd. Scholar, Warszawa 2000.

4.4 Profi l sprawcy pracy przymusowej

i dwie kobiety. Jeden mężczyzna był wcześniej karany za wypadek drogowy,
natomiast pozostała część sprawców przede wszystkim za oszustwa związane
z organizowaniem pracy za granicą, w tym jedna osoba była karana za przemyt
cudzoziemców. Z informacji tych wynika, że część sprawców miała już „doświad-
czenie” w wykorzystywaniu ludzi do pracy za granicą poprzez wprowadzenie ich
w błąd co do warunków pracy i płacy. Co więcej, jeden ze sprawców, zanim dołą-
czył do zorganizowanej grupy przestępczej zajmującej się zmuszaniem Polaków
do pracy we Włoszech, zajmował się przemytem obywateli Ukrainy do Polski.

4.5 Warunki pracy oraz formy wykorzystywania ludzi do pracy

Z przeanalizowanych spraw karnych wynika, że ofi ary były wykorzystywane
do różnych prac. Najczęściej były zmuszane do zbierania warzyw lub owoców
na plantacjach rolnych. Dotyczy to tak cudzoziemców w Polsce, jak i Polaków
zmuszanych do pracy zagranicą. Poza tym ofi ary były wykorzystywane do pracy
na bazarach, w stoczni i jako pomoc domowa. Był również przypadek wykorzy-
stywania dwóch obywateli Azerbejdżanu do pracy w nielegalnej wytwórni tytoniu
w Polsce. Ofi ary były wykorzystywane od kilku do kilkunastu miesięcy.

Warunki pracy nigdy nie zgadzały się z tym, co wcześniej zapowiadali sprawcy,
bądź pomagający im pośrednicy. Zdarzało się, że ofi ary nie tylko nie zarabiały
pieniędzy, które były im obiecywane na etapie rekrutacji, ale także nie wykonywały
przyrzeczonej pracy. Dla przykładu, obywatele Ukrainy zmuszani do żebrania
w Polsce, mieli pracować na bazarach lub jako gosposie domowe, natomiast oby-
watelom Bangladeszu obiecywano zatrudnienie przy fi letowaniu ryb, podczas gdy
w Polsce okazało się, że będą pracować w stoczni i szlifować kadłuby statków.

Ofi ary nigdy nie zarabiały obiecanych pieniędzy, jeśli w ogóle otrzymywały
jakiekolwiek wynagrodzenie. W sprawie zmuszania obywateli Bangladeszu do
pracy w stoczni, ofi ary nie otrzymały żadnej pensji, poza drobnymi kwotami
na wyżywienie czy zakup kurtki zimowej. Natomiast kiedy w Bangladeszu
sprawca wspólnie z pośrednikiem werbował ludzi do pracy w Polsce, mówił im,
że będą zarabiali 800 USD miesięcznie. Gdy ofi ary po przepracowaniu pierw-
szego miesiąca zaczęły upominać się o pieniądze, sprawca poinformował je, że
fi rma, która ich zatrudnia wypłaci im pieniądze, ale dopiero po dwóch miesiącach
pracy. Z kolei po dwóch miesiącach stocznia zerwała kontrakt z Bengalczykami,
ponieważ nie mieli pozwolenia na pracę w stoczni, tylko w przetwórstwie ryb-
nym. Jednak sprawca poinformował ofi ary, że fi rma zerwała współpracę, gdyż
nie była zadowolona z ich pracy, a należnej pensji nie otrzymują, ponieważ ich
koszt pobytu w Polsce jest bardzo duży i zarobione przez nich dotychczas pie-

4. Analiza wyników badań

niądze zostały przeznaczone na rachunki, czynsz i wyżywienie. Jednocześnie
sprawca kazał podpisać ofi arom dokument, że otrzymali wynagrodzenie, choć
żadnej pensji nie dostali. Przy czym sprawca obawiając się, że nie uzyska pod-
pisów ofi ar, zagroził im, że jeśli nie podpiszą tych dokumentów, to zabierze
im paszporty. Tylko dwie ofi ary nie podpisały tych dokumentów i następnego
dnia uciekły.

Tylko Polacy, ofi ary pracy przymusowej na plantacjach cytrusów we Włoszech
w rejonie Kalabrii, otrzymywali ok. 10 euro na miesiąc, pozostała część zarobio-
nych pieniędzy była konfi skowana przez sprawców i miała być z czasem wypła-
cona. Jednak sprawcy, co do zasady, nie wypłacali ofi arom żadnych pieniędzy.
Jedynie niewielka grupa osób otrzymała część pieniędzy w chwili powrotu do
kraju, ale prawdopodobnie tylko dlatego, że sprawą zainteresował się Konsulat RP
w Rzymie. Z kolei ofi ary z obozów pracy w rejonie Bari i Fogii zarabiały 1 euro
na dzień pracy, z tą jednak różnicą, że gdy ofi ary np. chorowały i nie mogły pra-
cować, musiały płacić sprawcom 20 euro kary. W obydwu tych sprawach ofi ary
musiały płacić za nocleg i wyżywienie, przy czym koszty zakwaterowania były
tak wygórowane, a zarobki zaniżane, że ofi ary nie były w stanie odpracować
zaciągniętego długu, nawet jeśli pracowały kilka miesięcy.

Pozostałe ofi ary, tj. Wietnamczyk i obywatele Ukrainy zmuszani do żebrania, nie
otrzymywali żadnego wynagrodzenia. Natomiast Ukrainka wykorzystywana do
pracy w gospodarstwie rolnym i jako pomoc domowa początkowo otrzymywała
pensję, jednak gdy tylko zamieszkała u sprawcy, ten przestał jej płacić, mimo iż
ofi ara prosiła o pieniądze tłumacząc, że na Ukrainie ma dziecko i rodziców na
utrzymaniu. Gdy ofi ara zaczęła coraz częściej nalegać na wypłacenie jakichkol-
wiek pieniędzy, sprawca zamknął ją w garażu, a gdy przyszła zima, umieścił ją
na poddaszu domu i zabronił jej wychodzić.

Jeśli chodzi o czas pracy, to w większości przypadków ofi ary pracowały więcej
niż 8 godzin dziennie, część ofi ar była zmuszana do pracy nawet po 15 godzin
dziennie. Większość ofi ar pracowała 5-6 dni w tygodniu, przy czym Ukraińcy
zmuszani do żebrania na terenie Polski przez ukraińsko-mołdowską zorganizo-
waną grupę przestępczą pracowali 7 dni w tygodniu po 12 godzin dziennie i to
bez względu na porę roku. W tym ostatnim przypadku ofi ary musiały użebrać
co najmniej 200 PLN (ok. 50 euro) dziennie, co jak na warunki polskie nie jest
małą kwotą. Niemniej jednak część ofi ar była w stanie „zarabiać” nawet po 800
PLN (ok. 200 euro) dziennie, przy czym zarobienie odpowiednio większej kwoty
w jeden dzień nie oznaczało wcale, że w następnych dniach ofi ara nie musi żebrać,
bądź może przynosić sprawcom mniej pieniędzy. Nie oznaczało to również, że
ofi ara szybciej spłaci dług względem sprawców. Ponadto ofi ary nie zabierały dla

4.5 Warunki pracy oraz formy wykorzystywania ludzi do pracy

siebie wyżebranych pieniędzy, ponieważ były systematycznie sprawdzane czy
nie ukrywają gdzieś pieniędzy oraz były przeszukiwane przez sprawców, gdy
wracały do miejsca zakwaterowania. W przypadku, gdy sprawcy zauważyli, że
jedna z kobiet ukrywa część pieniędzy, została ona przez nich pobita.

4.6 Sposób sprawowania kontroli nad ofi arami pracy przymusowej

Z istoty pracy przymusowej wynika, że sprawcy przestępstwa handlu ludźmi dążą
do przejęcia kontroli nad ofi arami. Przeprowadzone badania potwierdzają tę pra-
widłowość, a katalog stosowanych środków kontroli obejmuje zarówno przemoc
psychiczną, występującą w różnych formach, jak i przemoc fi zyczną.

Klasyczną metodą sprawowania kontroli były groźby i obelgi. Ponieważ większość
ofi ar miała nieuregulowany status pobytu w Polsce, sprawcy grozili im, że doniosą
na nich do organów ścigania, że przebywają w Polsce nielegalnie. W przypadku
obywateli Ukrainy zmuszanych do żebrania, sprawcy zastraszali ich mówiąc, że
na Ukrainie mają przekupionych policjantów i w chwili gdy zostaną deportowani
z Polski, to również na Ukrainie czeka ich odpowiedzialność karna za nielegalną
pracę w Polsce. Ponadto sprawcy bili i poniżali te ofi ary oraz grozili, że mogą
zabić ich, bądź członków ich rodzin.

W przypadku ofi ar z Bangladeszu sprawca groził jednej z ofi ar, że jeśli złapie go
Policja, to zostanie zamknięty w więzieniu. Sprawca doskonale wiedział, jakich
ma używać metod, aby zastraszyć ofi ary, ponieważ sam był obywatelem Bangla-
deszu. Groźba interwencji policji okazała się skutecznym instrumentem oddzia-
ływania na współrodaków, ponieważ defi niowali oni swoją sytuację w oparciu
o doświadczenia kraju rodzinnego, w którym Policja jest skorumpowana i brutalna,
a społeczeństwo boi się jakiegokolwiek kontaktu z tą formacją. Sprawca zdawał
sobie z tego sprawę i to wykorzystywał, np. gdy jedna z ofi ar uciekła od niego,
sprawca zadzwonił do siostry ofi ary, do Bangladeszu, i powiedział żeby przekazała
bratu, że ma natychmiast wracać, ponieważ grozi mu niebezpieczeństwo, gdyż
polska Policja może go zabić. W innym przypadku sprawca szantażował ofi arę
mówiąc, że ojciec jego partnerki pracuje w polskim rządzie i że jeśli ucieknie, to
unieważnią mu wizę i będzie miał w Polsce problemy

108

Przemoc fi zyczna, poza sprawą zmuszania do żebrania, była stosowana wzglę-
dem Polaków wykorzystywanych w obozach pracy we Włoszech w tzw. sprawie

108

Informacje na podstawie akt sprawy sygn. akt IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku, a także

w oparciu o wywiad z sędzią prowadzącym tę sprawę.

4. Analiza wyników badań

Terra Promesa

109

. Sprawcy brutalnie traktowali ofi ary, nie tylko pozbawiając je

wolności, ale także bijąc czy zmuszając do przyjmowania środków odurzających.
Natomiast jedna z ofi ar (kobieta) została zgwałcona i okaleczona przez spraw-
ców (wytatuowali jej ciało). Poza tym sprawcy przewidzieli szereg kar dla ofi ar
za niepodporządkowywanie się ich poleceniom. Jedną z kar przewidzianych za
niesubordynację było umieszczenie w klatce z agresywnym bykiem. Przy czym
klatka z bykiem była umieszczona na podwórku w ten sposób, żeby pozostałe ofi ary
widziały, jaka kara grozi za nieposłuszeństwo. W jednym przypadku mężczyzna,
który został umieszczony w klatce z bykiem, zmarł na zawał serca.

Ponadto w tzw. sprawie Terra Promesa sprawcy utrzymywali również kontakt
z funkcjonariuszami lokalnej policji. To z kolei powodowało, że ofi ary bały się
uciekać z obozu pracy. Jedna z ofi ar zeznała, że ludzie nie uciekali, ponieważ oba-
wiali się, że zostaną natychmiast złapani i że za próbę ucieczki spotka ich surowa
kara. Natomiast włoscy policjanci wiedzieli (i widzieli) Polaków zmuszanych do
pracy, jednak nie podejmowali żadnej interwencji. Zresztą z tej przyczyny póź-
niejsze śledztwo prowadzone było przez specjalną jednostkę karabinierów (ROS)
z Rzymu, a nie przez lokalną policję.

Poza przemocą i groźbami sprawcy posługiwali się również innymi formami
kontroli. Jedną z nich było ograniczanie ofi arom możliwości opuszczania miejsca
pracy i/lub miejsca zakwaterowania. Niemal we wszystkich sprawach, z wyjąt-
kiem sprawy Wietnamczyka zmuszanego do pracy na bazarach

110

i Bengalczy-

ków wykorzystywanych w stoczni

111

, ofi ary nie mogły bez zezwolenia opuszczać

miejsca pracy i były pilnowane. Sprawowanie kontroli nad pracą ofi ar odbywało
się w różny sposób. W przypadku tzw. sprawy Terra Promesa

112

ofi ary były pil-

nowane przez uzbrojonych w broń palną strażników. Ponadto do pilnowania ofi ar
strażnicy używali również psów. Natomiast w sprawie zmuszania Ukraińców do
żebrania ofi ary były kontrolowane przez grupę przestępczą. Były sprawdzane,
czy znajdują się w wyznaczonym przez sprawców miejscu i czy wykonują swoją
„pracę”. Gdy jedna z ofi ar uciekła sprawcom i wróciła do swojego kraju (Moł-
dowy), to sprawcy szybko ją odnaleźli i przywieźli z powrotem do Polski, żeby
dalej dla nich żebrała. Sprawcy groźbami zmusili tę ofi arę do powrotu do Polski,
tłumacząc, że ma nadal dług do odpracowania. Natomiast dopiero gdy sprawcy
zaczynali ufać ofi erze, to wysyłali ją żebrać do innego miasta w Polsce, w którym
mieszkała i pracowała samodzielnie. Jednak ofi ara musiała codziennie meldować

109

III K 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie.

110

III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach.

111

IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku.

112

III K 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie.

4.6 Sposób sprawowania kontroli nad ofi arami pracy przymusowej

o zarobionych pieniądzach i wysyłać je do sprawców, głównie za pośrednictwem
przesyłki kurierskiej lub poprzez przekazy pieniężne, bądź sprawcy sami przy-
jeżdżali po zarobione (wyżebrane) pieniądze. Przy czym jeśli ofi ara była oddele-
gowana do innego miasta, to w zastaw musiała zostawić np. metrykę urodzenia
dziecka. W jednym przypadku ofi ara została zmuszona do pozostawienia sprawcom
swojego najmłodszego dziecka (w wieku 3 lat), które było zmuszane do żebrania
z kobietą, która nie miała dziecka.

Dodatkową formą kontroli było konfi skowanie dokumentów ofi ar handlu ludźmi do
pracy przymusowej. Prawie we wszystkich przeanalizowanych sprawach karnych
sprawcy zabierali ofi arom dokumenty tożsamości, dowody osobiste lub paszporty.
Przy czym sprawcy, wiedząc prawdopodobnie o ewentualnej odpowiedzialności
za zabieranie dokumentów, odbierali ofi arom tylko jeden dokument, np. dowód
osobisty, a pozostawiali paszport. Tak było w przypadku Polaków zmuszanych do
pracy na plantacji cytrusów we Włoszech w rejonie Kalabrii

113

. Natomiast w tzw.

sprawie Terra Promesa sprawcy rekwirowali ofi arom telefony komórkowe. Przy
czym w tym przypadku chodziło raczej o uniemożliwienie kontaktu z rodziną,
bądź wezwania pomocy. W sprawie obywateli Bangladeszu zmuszanych do pracy
w stoczni sprawcy początkowo nie konfi skowali ofi arom dokumentów, jednak
w momencie, gdy ofi ary przestały pracować w stoczni (pracodawca zerwał z nimi
umowy o pracę, ponieważ nie posiadali pozwolenia na pracę w stoczni, a jedynie
w przetwórstwie rybnym), sprawcy żądali od ofi ar dokumentów, argumentując, że
potrzebują ich do załatwienia spraw w urzędzie imigracyjnym. W sprawie Wiet-
namczyka zmuszanego do pracy na bazarach sprawcy już na etapie transportu do
Polski zabrali mu paszport. W Polsce w zamian otrzymał podrobione wietnamskie
prawo jazdy, które w późniejszym okresie było powodem zatrzymania ofi ary przez
straż graniczną w wyniku rutynowej kontroli legalności pobytu. Z kolei w sprawie
Ukraińców zmuszanych do żebrania sprawcy konfi skowali ofi arom dokumenty
tożsamości, pozostawiając im jednak karty czasowego pobytu na terenie Polski.
W przypadku jednej z kobiet, która przyjechała do Polski razem ze swoimi mało-
letnimi dziećmi, sprawcy skonfi skowali metryki urodzenia dzieci. To, że sprawcy
nie zabierali dowodów osobistych czy paszportów ofi ar, wynikało z rodzaju „pracy”
wykonywanej przez ofi ary, bowiem żebrzący ludzie są narażeni na kontrolę ze
strony organów porządku prawnego.

Z przeanalizowanych spraw i z wywiadów z ofi arami wynika, że jednym ze spo-
sobów sprawowania kontroli nad ofi arami jest także zakwaterowywanie ofi ar
w miejscu wykonywania pracy, bądź w pomieszczeniach należących do sprawców.
Ofi ary, które zostały zakwaterowane w miejscu należącym do sprawcy (sprawców),

113

VI Ds. 49/09 Prokuratura Okręgowa w Gorzowie Wielkopolskim.

4. Analiza wyników badań

to Polacy zmuszani do pracy we Włoszech, obywatele Bangladeszu wykorzysty-
wani do pracy w stoczni, Wietnamczyk zmuszany do pracy na bazarach w Polsce
oraz Ukrainka wykorzystywana do pracy w rolnictwie i jako pomoc domowa na
wsi w okolicach Warszawy. W tym ostatnim przypadku ofi ara została umieszczona
w garażu należącym do sprawcy, mimo iż była w ciąży ze sprawcą

114

. Dopiero

gdy przyszła zima, sprawca zdecydował się umieścić Ukrainkę na poddaszu domu
i przebywała tam, nawet już po urodzeniu dziecka, aż do chwili zabrania jej przez
policję. Dodatkowo sprawca bił kobietę, gdy była w ciąży i po urodzeniu dziecka,
przez co kobieta straciła pokarm i nie mogła karmić dziecka

115

Z przedstawionych powyżej informacji wynika, że sposób sprawowania kontroli
może przybierać różne formy. Od bardzo wyrafi nowanych metod, takich jak np.
konfi skowanie dokumentów czy zakwaterowywanie w pomieszczeniach należących
do sprawców, po bardzo brutalne, jak bicie, gwałty czy zmuszanie do przyjmo-
wania środków odurzających.

Jednak bardzo często zdarza się, że sprawcy stosują kilka metod kontroli względem
ofi ar. Najczęściej sprawcy grożą ofi arom pobiciem lub skrzywdzeniem ich rodzin,
a jednocześnie zakwaterowują ofi ary w swoich domach bądź innych pomiesz-
czeniach, które mogą kontrolować o każdej porze dnia i nocy. Rzadko natomiast
dochodzi do stosowania przemocy fi zycznej, gdy się jednak pojawia, to z reguły
jest bardzo brutalna.

4.7 Sektory gospodarki podatne na pracę przymusową

i wykorzystywanie do pracy

Na podstawie zgromadzonych danych trudno jest jednoznacznie wskazać sektory
polskiej gospodarki, które są szczególnie podatne na wykorzystywanie ludzi do
pracy przymusowej. Z analizy wszystkich spraw karnych, które dotychczas były
prowadzone przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, wynika, że
do pracy przymusowej najczęściej dochodzi w rolnictwie, handlu i w przemyśle
stoczniowym. Natomiast jedna sprawa karna dotyczyła wykorzystywania ludzi do
żebrania na ulicach polskich miast, choć ofi arom obiecywano pracę na bazarach
lub jako tzw. pomoc domowa.

Z kolei eksperci, z którymi przeprowadzaliśmy wywiady, twierdzili, że han-
del ludźmi do pracy przymusowej dotyczy przede wszystkim takich sektorów

114

Ciąża nie była efektem gwałtu.

115

Informacje uzyskane na podstawie wywiadu z ofi arą.

4.7 Sektory gospodarki podatne na pracę przymusową...

gospodarki, jak rolnictwo, budownictwo, przetwórstwo rolno-spożywcze i pomoc
domowa

116

. Kilku ekspertów wskazywało, że z ich informacji wynika, że do pracy

przymusowej dochodzi również w tzw. szarej strefi e, czyli nielegalnie działających
fabrykach, ale także w małych warsztatach i zakładach przemysłowych

117

. Przed-

stawiciel jednego z największych związków zawodowych w Polsce tłumaczył,
że najwięcej przypadków dotyczących wykorzystywania do pracy odnotowują
w rolnictwie, budownictwie oraz w przemyśle tekstylnym. Związek zawodowy nie
ma natomiast żadnych informacji na temat sytuacji pracowników świadczących
usługi pomocy domowej, choć zakłada, że i w tym „sektorze” dochodzi do wyko-
rzystywania bądź zmuszania ludzi do pracy. Jedynie przedstawiciel resortu pracy
i polityki społecznej nie był w stanie powiedzieć, w których sektorach dochodzi
do wykorzystywania. Wiedział jedynie, że dotychczas były to domy publiczne,
obecnie jednak resort pracy nie posiada informacji na temat wykorzystywania
bądź zmuszania ludzi do pracy. Przedstawiciel jednego z wojewódzkich urzędów
pracy nie był w stanie podać żadnych informacji na temat sektorów gospodarki,
które podatne są na wykorzystywanie ofi ar pracy przymusowej.

Natomiast z informacji prasowych oraz z rozmów z ekspertami zaangażowanymi
w eliminowanie handlu ludźmi bądź przeciwdziałanie naruszaniu praw pracowni-
czych wynika, że małe gospodarstwa rolne oraz małe fabryki i warsztaty stanowią
istotny problem jeśli chodzi o wykorzystywanie lub zmuszanie do pracy. Tylko
w 2009 roku polskie organy ścigania i inspekcji pracy odnotowały trzy przypadki
wykorzystywania do pracy cudzoziemskich pracowników przez drobnych przed-
siębiorców. Dwa przypadki dotyczyły pracy przy hodowli pieczarek

118

, a jeden

nielegalnego zatrudniania oraz wprowadzenia w błąd na temat warunków pracy
w wytwórni papierosów

119

. Ostatni przypadek odnosi się właśnie do pracy w nie-

legalnie działającej fabryce

120

Z informacji zgromadzonych przez Państwową Inspekcję Pracy wynika, że do
nielegalnego zatrudniania

121

polskich pracowników najczęściej dochodziło w sek-

torach usług hotelarskich i gastronomicznych. Poza tym dominowało również
budownictwo, przetwórstwo przemysłowe, rolnictwo i łowiectwo oraz handel

116

Są to opinie przedstawicieli prokuratury, inspekcji pracy, organizacji pozarządowej, resortu spraw

wewnętrznych, a także organizacji pracodawców.

117

Opinia przedstawiciela policji oraz funkcjonariusza straży granicznej.

118

B. Majewska, Niewolnicza praca w pieczarkarni, „Polska Gazeta Krakowska”, 20.01.2010 r.;

J. Włodarczyk, Filipinki nadal są bez pracy, „Słowo Podlasia”, 02.02.2010 r.; M. Miłosz, Tajowie
w Polsce: praca za grosze, potem deportacja, „Rzeczpospolita”, 10.03.2010 r.

119

M. Szumer, Pracowali jak niewolnicy. Teraz trafi ą do więzienia? „Metro” Warszawa, 05.03.2010 r.

120

Sygnatura akt V Ds. 38/09 Prokuratura Apelacyjna w Białymstoku.

121

Nielegalne zatrudnianie najczęściej polegało na niezawieraniu umowy o pracę i warunków jej

wykonywania (na piśmie), a także na nie zgłaszaniu pracownika do ubezpieczenia społecznego.

4. Analiza wyników badań

i naprawy. Natomiast cudzoziemcy najczęściej zatrudniani są w przetwórstwie
przemysłowym (np. do wyrobu tytoniu, czy produkcji artykułów spożywczych),
hotelach i restauracjach, budownictwie oraz rolnictwie

122

Mimo że sektory gospodarki podatne na wykorzystywanie bądź zmuszanie ludzi
do pracy nadal nie są dobrze rozpoznane, to jednak z naszych badań wynika,
że szczególną uwagę zwrócić należy na rolnictwo, budownictwo, handel oraz
pomoc domową. Ponadto inspekcja pracy oraz organy ścigania powinny w swoich
kontrolach w szczególności uwzględniać małe fabryki i warsztaty, zwłaszcza te
zatrudniające cudzoziemców.

4.8 Status prawny ofi ary pracy przymusowej w kraju docelowym

W badaniach staraliśmy się również ustalić status prawny ofi ar w Polsce. Jest
to istotne zwłaszcza dla organów ścigania i inspekcji pracy, bowiem to właśnie
pracownicy tych instytucji dokonują identyfi kacji ofi ar.

Ze zgromadzonego materiału wynika, że większość ofi ar pracy przymusowej
przebywała w Polsce nielegalnie. Ofi ary pochodzące z Ukrainy przyjeżdżały do
Polski na podstawie wiz turystycznych, jednak po trzech miesiącach wizy te traciły
ważność i od tego momentu pobyt ofi ar w Polsce był nieuregulowany. Również
Polacy zmuszani do pracy na plantacjach we Włoszech, wykonywali tę z naru-
szeniem przepisów prawa, mimo iż jako obywatele Unii Europejskiej przebywali
tam legalnie. Inaczej było w przypadku pracowników z Bangladeszu. Ludzie ci
posiadali polskie wizy oraz pozwolenie na pracę w przetwórstwie rybnym w Pol-
sce, a skoro pracowali w stoczni przy budowie okrętów, to wykonywali tę pracę
z naruszeniem przepisów prawa. Obywatele Filipin i Tajlandii, wykorzystywani
do pracy w pieczarkarniach, przyjechali do Polski legalnie i posiadali pozwolenie
na pracę. Jedynie Tajowie nie byli zatrudnieni u tego pracodawcy, na którego
mieli wystawione pozwolenia na pracę. Zauważyć jednak można, że legalność
pobytu wcale nie przesądza o tym, że nie mamy do czynienia z ofi arami pracy
przymusowej.

Kolejną kwestią jest brak ubezpieczenia i umów o pracę. Ze wszystkich przeana-
lizowanych spraw karnych wynika, że ofi ary nie miały ubezpieczenia. Natomiast
umowy o pracę, jeśli w ogóle zostały zawarte z ofi arami, to były fałszywe, bądź
były to umowy cywilnoprawne, które uniemożliwiają pracownikowi dochodzenie

122

Zob. doroczne sprawozdania Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji

Pracy http://www.pip.gov.pl

4.8 Status prawny ofi ary pracy przymusowej w kraju docelowym

swoich praw dotyczących np. wynagrodzenia czy czasu pracy. Zdaniem eksperta
z inspekcji pracy, jeśli pracodawca w ogóle zawiera jakąkolwiek umowę z pra-
cownikiem, to często nie płaci wszystkich składników wynagrodzenia, w tym
przede wszystkim ubezpieczenia.

W sprawie obywateli Bangladeszu, zmuszanych do pracy w stoczni, sprawca pod-
pisał z ofi arami dwie umowy. Pierwsza, podpisana jeszcze w Bangladeszu, zawie-
rała postanowienia, że Bengalczycy zostaną zatrudnieni przez spółkę należącą do
sprawcy, która zapewni im wyżywienie i zakwaterowanie, a także poniesie koszty
transportu pracowników z Bangladeszu do Polski i po wygaśnięciu umowy, rów-
nież z Polski do Bangladeszu. Umowa ta została sporządzona w języku polskim,
bengalskim i angielskim. Na podstawie tej umowy Pomorski Urząd Wojewódzki
w Gdańsku wystawił pracownikom z Bangladeszu pozwolenie na pracę, natomiast
Ambasada RP w New Delhi w Indiach

123

wydała pracownikom z Bangladeszu

wizy uprawniające do pobytu i pracy w Polsce. Gdy bengalscy pracownicy dotarli
do Polski, sprawca poinformował ich, że warunki pracy uległy zmianie. Nie będą
pracować przy fi letowaniu ryb, tylko przy budowie statków w stoczni. Jednocze-
śnie sprawca poinformował ofi ary, że ze względu na zmienione warunki zatrud-
nienia muszą podpisać nową umowę. Umowy te dotyczyły pracy na stanowisku
robotnika fi zycznego, mimo iż obywatele Bangladeszu nie posiadali pozwolenia
na wykonywanie innej pracy. Jednocześnie w umowach tych sprawca wycofał
się z zapewnienia pracownikom utrzymania i zakwaterowania na terenie Polski,
jak również pokrycia kosztów przejazdu pracowników do Polski i z powrotem
do Bangladeszu. Co więcej, umowa ta została sporządzona tylko w języku pol-
skim i angielskim. Przy czym ofi ary nie znały żadnego z tych dwóch języków,
co więcej część ofi ar w ogóle nie umiała czytać i pisać. Zauważyć więc można
zasadniczą różnicę pomiędzy umową podpisaną w Bangladeszu a nową umową
zawartą w Polsce. Poza tym inne dokumenty, które sprawca kazał podpisywać
ofi arom, jak np. oświadczenie, że otrzymali wynagrodzenie, którego nigdy nie
dostali, były sporządzone

tylko w języku polskim.

4.9 Inne zjawiska związane z pracą przymusową

W Polsce było dotychczas tylko kilka przypadków handlu ludźmi do pracy przy-
musowej. Jednak już na podstawie tych kilku spraw karnych zauważyliśmy, że
od dwóch lat mamy do czynienia z nowym zjawiskiem. Chodzi mianowicie
o tzw. leasing pracowniczy. Leasing pracowniczy polega na tym, że pracownicy

123

Ambasada RP w New Delhi w Indiach jest również urzędem właściwym dla wydawania polskich

wiz obywatelom Ludowej Republiki Bangladeszu.

4. Analiza wyników badań

zatrudniani są przez agencję pracy tymczasowej, a następnie są wynajmowani do
pracy na rzecz innych podmiotów gospodarczych. Pracownicy ci zatrudniani są
nie w oparciu o umowę o pracę, ale na podstawie ustawy o pracy tymczasowej

124

Natomiast pracodawca, na rzecz którego świadczona jest praca, określany jest
mianem pracodawcy-użytkownika.

Celem tej formy zatrudnienia jest dostarczenie pracodawcy ludzi posiadających
odpowiednie umiejętności czy kwalifi kacje do wykonywania danej pracy. To
pozwala pracodawcy na ograniczenie kosztów pracowniczych związanych m.in.
ze szkoleniem pracowników. Poza tym przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzial-
ności za obsługę administracyjno-kadrową, jak np. wypłata pensji, czy opłacenie
ubezpieczenia. Wszystkie te czynności wykonuje agencja pracy tymczasowej, która
„wynajmuje” pracownika. Rolą pracodawcy jest jedynie przekazanie wynagrodze-
nia pracownika leasingodawcy. Wynajem pracowników pozwala więc fi rmom na
oszczędności w zdobyciu pracowników, jednak źle rozumiany i wykorzystywany
leasing pracowniczy może prowadzić do wielu nadużyć względem praw pracow-
niczych, w tym również do pracy przymusowej. Jednym z tych nadużyć może być
stosowanie niedozwolonych prawem potrąceń z pensji pracownika przez agencję
pracy tymczasowej, bądź w ogóle nieprzekazywanie wynagrodzenia. Pamiętać
bowiem należy, że wynagrodzenie nie jest przekazywane bezpośrednio pracowni-
kowi, tylko agencji pracy tymczasowej, która następnie ma obowiązek przekazać
je pracownikowi. Jednak fi rma, która wynajmuje pracownika, może nie posiadać
informacji o tym, czy pracownik otrzymuje wynagrodzenie i w jakiej wysokości.

Zdaniem ekspertów, z którymi rozmawialiśmy, do Polski coraz częściej przyjeż-
dżają obywatele państw azjatyckich na podstawie tzw. leasingu pracowniczego.
Straż Graniczna odnotowała przypadek kobiety z Chin, która została sprowadzona
do Polski poprzez polską agencję pracy tymczasowej prowadzoną przez Chiń-
czyka. Ofi ara posiadała wizę pracowniczą i zgodę na pracę; miała zarabiać ok.
700 USD miesięcznie. Pracodawca miał zapewnić tej kobiecie zakwaterowanie
i posiłek. W Polsce okazało się jednak, że warunki są zupełnie inne niż te, które
zostały przedstawione przez pośrednika na etapie rekrutacji do pracy. Ofi ara praco-
wała bowiem 6 dni w tygodniu, przez 11 godzin dziennie. Zdarzało się, że ofi ara
pracowała również w niedzielę. Poza tym ofi ara nie otrzymywała obiecanego
wyżywienia. Po miesiącu pracy otrzymała 800 PLN wypłaty, z czego 600 PLN
musiała oddawać co miesiąc pośrednikowi. Ofi ara w końcu zrezygnowała z pracy
i poprosiła pośrednika o znalezienie innej pracy. Pośrednik zdenerwował się jednak
i uwięził ofi arę w swoim domu, zmuszając ją jednocześnie do wykonywania prac
domowych i pilnowania jego dziecka. Gdy kobieta została w końcu uwolniona

124

Dz. U. z 2003 Nr 166 poz. 1608 z późn. zm.

4.9 Inne zjawiska związane z pracą przymusową

przez straż graniczną, była w złym stanie psychicznym i chciała popełnić samobój-
stwo. W sprawie tej prokuratura początkowo postawiła zarzut z art. 253 kodeksu
karnego (handel ludźmi), ale w końcu sprawca został skazany z art. 275 kodeksu
karnego (posługiwanie się cudzym dokumentem tożsamości)

125

Również w sprawie wykorzystywania obywateli Bangladeszu do pracy w stoczni
ofi ary były zatrudnione przez spółkę należącą do sprawcy, która zajmowała się
leasingiem pracowniczym. W tym przypadku spółka sprawcy wynajęła pra-
cowników fi rmie, która zajmowała się budową okrętów w stoczni. Wynagro-
dzenie za pracę Bengalczyków było wypłacane spółce sprawcy, który następ-
nie miał rozliczać się ze swoimi pracownikami. Nigdy jednak tego nie uczynił.
Ofi ary pracowały w ten sposób przez dwa miesiące (od października do grudnia
2009), tj. do momentu kontroli legalności pobytu dokonanego przez straż gra-
niczną. W trakcie kontroli okazało się, że pracownicy z Bangladeszu nie posia-
dają zezwolenia na pracę przy budowie okrętów, a jedynie przy przetwórstwie
rybnym. W związku z tym stocznia zerwała umowę leasingu pracowniczego
ze spółką sprawcy.

Z kolei w przypadku obywateli Tajlandii wykorzystywanych do pracy w pieczar-
karni w Polsce Południowo-Zachodniej ofi ary były zatrudnione przez dwie polskie
agencje pośrednictwa pracy, które specjalizują się w zdobywaniu pracowników
z Azji. Agencje te pobierały od Tajów opłaty za znalezienie pracy. Przy czym
ofi ary nie pracowały u tego pracodawcy, na pracę którego miały wystawione
pozwolenia. Obydwie agencje pośrednictwa pracy sprowadziły do Polski łącznie
ok. 200 osób z Tajlandii.

Stosowanie leasingu pracowniczego przez sprawców pracy przymusowej bądź
wykorzystywania do pracy, stanowi zupełnie nowe zjawisko w Polsce. Przy czym
z naszych badań wynika, że prowadzenie przez sprawców legalnej działalności,
np. agencji pracy tymczasowej, stanowi tylko kamufl aż dla nielegalnej aktyw-
ności. Sprawcom chodzi bowiem nie o to, żeby sprowadzani przez nich ludzie
wykonywali pracę legalnie, a jedynie o uzyskanie potrzebnych wiz na wjazd do
Polski dla tych pracowników. Zauważyć można, że stosowanie leasingu pracow-
niczego pojawiało się tylko w przypadku pracowników z Azji. Co prawda otrzy-
mujemy sygnały, że ten sposób zatrudniania cudzoziemców w Polsce stosowany
jest również wobec obywateli państw Europy Wschodniej. Natomiast próba zale-
galizowania działalności tych osobliwych „agencji pośrednictwa pracy” jest już
kwestią poboczną. Sprawcom chodzi przede wszystkim o wyzysk sprowadzonego
do Polski cudzoziemca, głównie przez zabieranie mu pensji. Było to widoczne

125

Informacja na podstawie wywiadu z funkcjonariuszem Straży Granicznej.

4. Analiza wyników badań

zwłaszcza w przypadku obywateli Bangladeszu. Ofi ary nie dość, że w dużej mierze
pokrywały koszty podróży oraz zakwaterowania w Polsce, to po przepracowaniu
pierwszego miesiąca nie otrzymały żadnych pieniędzy za swoją pracę, mimo iż
sprawca otrzymał ze stoczni pieniądze na ich pensje.

4.10 Wpływ kryzysu ekonomicznego na zjawisko

pracy przymusowej w Polsce

W badaniach staraliśmy się ustalić, czy obecny kryzys ekonomiczny wpłynął na
wzrost liczby przypadków pracy przymusowej w Polsce. Trudno to jednak stwier-
dzić na podstawie spraw karnych, bowiem tylko dwie spośród nich miały miejsce
w chwili, gdy kryzys się rozpoczął. Ponadto należy pamiętać, że kryzys ekono-
miczny nie był tak dotkliwy w Polsce, jak w innych państwach Unii Europejskiej.
Chcąc jednak wiedzieć, czy kryzys ekonomiczny w jakikolwiek sposób wpłynął na
zjawisko pracy przymusowej i wykorzystywania w Polsce, postanowiliśmy zadać
to pytanie ekspertom, z którymi były przeprowadzane wywiady. Okazało się, że
zdania są podzielone: część uważa, że kryzys ekonomiczny wpłynął na wzrost
przypadków pracy przymusowej w Polsce, podczas gdy inni tłumaczyli, że nie
miał on żadnego wpływu. Zdaniem eksperta z jednego z największych związków
zawodowych w Polsce, trudno jest określić wpływ kryzysu ekonomicznego na
handel ludźmi do pracy przymusowej w Polsce, ponieważ brakuje danych na ten
temat. Ekspert zaznaczył jednak, że co prawda obserwują wzrost przypadków
wykorzystywania ludzi do pracy, a w tym również handlu ludźmi do pracy przy-
musowej, ale powodem tego stanu rzeczy mogą być dwie kwestie. Po pierwsze,
w Polsce faktycznie możemy mieć do czynienia ze wzrostem liczby przypadków
wykorzystywania bądź zmuszania ludzi do pracy, co jest spowodowane przez
obecny kryzys ekonomiczny. Z drugiej jednak strony może być tak, że to właśnie
instytucje zaangażowane w zwalczanie pracy przymusowej i wykorzystywania
do pracy działają coraz lepiej i skuteczniej identyfi kują te przypadki. Zwłaszcza
chodzi tu o policję, straż graniczną i inspekcję pracy.

Zdaniem przedstawicieli prokuratury, straży granicznej, inspekcji pracy i organiza-
cji La Strada, kryzys ekonomiczny mógł mieć wpływ na zjawisko pracy przymu-
sowej w Polsce, w tym względzie, że obecnie pracodawcy szukają oszczędności
w swoich przedsiębiorstwach, a to powoduje liczne nadużycia w zakresie prze-
strzegania praw pracowniczych. Eksperci podkreślali, że w porównaniu z latami
wcześniejszymi odsetek nielegalnie zatrudnionych cudzoziemców w Polsce może
wzrastać. Jeśli zaś dochodzi do nielegalnego zatrudnienia, to istnieje prawdopodo-
bieństwo nieprzestrzegania przepisów prawa pracy, w tym również wykorzystywa-
nia a nawet zmuszania ludzi do pracy. Zdaniem ekspertów szczególnie „podatne”

4.10 Wpływ kryzysu ekonomicznego na zjawisko pracy przymusowej w Polsce

na wykorzystywanie bądź zmuszanie ludzi do pracy są małe fabryki i warsztaty,
zwłaszcza te działające w tzw. szarej strefi e.

Eksperci podkreślali również, że nie tylko recesja może mieć wpływ na wzrost
przypadków wykorzystywania bądź zmuszania ludzi do pracy. Nie bez znaczenia
jest także przeświadczenie pracodawców o bezkarności lub niewielkiej odpowie-
dzialności grożącej za naruszanie praw pracowniczych. Jeśli bowiem pracodawca
czuje się bezkarny, to wykorzystuje jeszcze więcej ludzi, albo przynajmniej wkal-
kulowuje ryzyko odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko prawom pracow-
niczym w uzyskany dochód.

4. Analiza wyników badań

Choć w Polsce nie mamy zbyt wiele spraw karnych dotyczących handlu ludźmi
do pracy przymusowej, a także w polskim prawie brak jest przepisów penalizu-
jących pracę przymusową, to jednak staraliśmy się ustalić w jaki sposób organy
ścigania i wymiar sprawiedliwości defi niują pracę przymusową. Interesowało nas
to, jak radzą sobie śledczy i sędziowie w sprawach karnych, w których doszło do
wyzysku lub pracy przymusowej. Czy w ogóle posługują się tym terminem, czy też
zmuszanie ludzi do pracy bądź wykonywania usług łączą z innym przestępstwem
zawartym w kodeksie karnym.

Uznaliśmy, że organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości mogą kwalifi kować
sprawy dotyczące pracy przymusowej jako przestępstwa przeciwko prawom osób
wykonujących pracę zarobkową (art. 218-221 k.k.) bądź jako handel ludźmi
(art. 253 k.k., od września 2010 r. art. 189a k.k.)

126

. Ponieważ tych pierwszych

jest w Polsce ponad trzy tysiące rocznie, a kalendarz badań był dość intensywny,
nie mogliśmy przeprowadzić analizy spraw karnych dotyczących naruszenia praw
pracowniczych. Tym samym skupiliśmy uwagę na analizie spraw karnych doty-
czących handlu ludźmi, ale niezwiązanych z wykorzystywaniem seksualnym i tam
szukaliśmy odpowiedzi na postawione wcześniej pytania. Ponadto z wywiadów
z ekspertami wynikało, że w tych przypadkach, w których organy ścigania bądź
inspekcji pracy wykryją przypadek pracy przymusowej, to urzędy prokuratorskie
i sądy najczęściej kwalifi kują takie przypadki jako handel ludźmi.

Zakładamy, że sytuacje objęte analizowanymi przez nas sprawami karnymi
zapewne nie są jedynymi w Polsce przypadkami pracy przymusowej. W wielu
bowiem przypadkach wykorzystywania bądź zmuszania do pracy, jeśli w ogóle
są one wykrywane, może dochodzić do błędnej kwalifi kacji przez śledczych bądź

126

Przepisy polskiego prawa karnego dotyczące wykorzystywania i zmuszania do pracy, w tym han-

dlu ludźmi, omówione zostały w Rozdziale 2, podrozdział 2.2 Kontekst prawny.

5. PRAWO W DZIAŁANIU,

CZYLI JAK WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

I ORGANY ŚCIGANIA

DEFINIUJĄ PRACĘ PRZYMUSOWĄ

inspektorów pracy, a tym samym do braku identyfi kacji ofi ary. Już z przeprowa-
dzonych przez nas wywiadów z inspektorami pracy wynika, że problemem pracy
przymusowej Państwowa Inspekcja Pracy zajmuje się dopiero od połowy 2007 r.
Również prokuratura, Policja i Straż Graniczna na problem pracy przymusowej
zwróciły uwagę dopiero kilka lat temu. To że organy ścigania i inspekcji pracy
tak późno zajęły się tym problemem, przekłada się jednocześnie na niewielką
liczbę spraw karnych dotyczących pracy przymusowej. Dotychczas spraw karnych
dotyczących handlu ludźmi do pracy przymusowej w Polsce było pięć, z tego trzy
nadal są w toku

127

. Niemniej jednak w oparciu o tych kilka spraw karnych, sta-

raliśmy się dowiedzieć jak sądy i organy ścigania radziły sobie z tymi sprawami.
W jaki sposób defi niowały pracę przymusową i czy w ogóle tym terminem się
posługiwały.

5.1 Problemy z defi nicją handlu ludźmi

Aby właściwie ocenić prezentowany materiał empiryczny, na wstępie należy wyja-
śnić, że od momentu uchwalenia obecnie obowiązującego kodeksu karnego, tj.
od roku 1997 do końca 2010 roku, w polskim porządku prawnym istniał przepis
penalizujący handel ludźmi (art. 253 k.k.), natomiast nie było prawnej defi nicji
tego zjawiska. Taka defi nicja handlu ludźmi została wprowadzona do polskiego
porządku prawnego w drodze nowelizacji prawa karnego dopiero we wrześniu
2010 r. Przy czym nie została ona wprowadzona bezpośrednio do przepisu karnego
przewidującego sankcję za to przestępstwo, ale jako defi nicja wyrażenia ustawo-
wego została zapisana w części wstępnej kodeksu karnego

128

Rzecz jasna sytuacja, w której przez lata istniał bardzo lakoniczny przepis zabra-
niający handlu ludźmi, a jednocześnie nie było prawnej defi nicji omawianego
zjawiska, rodziła liczne problemy w zakresie wykładni i stosowania przepisu
art. 253 kodeksu karnego (handel ludźmi)

129

. Polegały one głównie na wzmożo-

nej ostrożności wszystkich instytucji systemu sprawiedliwości karnej (criminal

127

Stan na lipiec 2010 r.

128

Dz. U. z 2010 Nr 98, poz. 626.

129

Oczywiście w polskim porządku prawnym obowiązywały dwie defi nicje handlu ludźmi zawarte

w dwóch kluczowych dokumentach prawa międzynarodowego, tj. w Protokole z Palermo z 15 listo-
pada 2000 r. (Dz. U. z 2005 Nr 18, poz. 160) i Decyzji Ramowej z 19 lipca 2002 (Dz. U. WE L 203
z 1 sierpnia 2002 r.), jednak możliwość ich stosowania wprost w orzecznictwie była przedmiotem
intensywnej dyskusji środowiska prawniczego. Por. F. Jasiński, K. Karsznicki, Walka z handlem
ludźmi z perspektywy Unii Europejskiej, Państwo i Prawo 2003, nr 8, str. 84-96; A. Sakowicz, Prze-
stępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji międzynarodowych, Prokuratura i Prawo 2006, nr
3, str. 52-69; E. Zielińska, O potrzebie zmian kodeksu karnego w związku z ratyfi kacją protokołu
o zapobieganiu oraz karaniu handlu ludźmi, Studia Iuridica 2006, nr XLVI, str. 337-344.

5. Prawo w działaniu, czyli jak wymiar sprawiedliwości...

justice system). Policja wolała unikać postawienia zarzutu popełnienia przestęp-
stwa handlu ludźmi, bo było to trudne dowodowo, a tym samym trudniej było
przekonać prokuratora, że rzeczywiście takie przestępstwo miało miejsce. Poli-
cjanci, w obawie, że prokuratura zmieni sugerowaną kwalifi kację czynu, woleli
zaproponować kwalifi kację „bezpieczniejszą”, bo łatwiejszą do udowodnienia.
Podobnie było z prokuratorami, którzy wielokrotnie dokonywali innej kwalifi kacji
czynu niż wnikałoby to z materiału dowodowego. Nierzadko czynili to z barku
dostatecznej wiedzy na temat istoty zjawiska handlu ludźmi oraz obowiązujących
w tym zakresie regulacji międzynarodowych, ale także z obawy, że sąd zmieni
zaproponowaną kwalifi kację prawną czynu

130

Ta obawa była o tyle uzasadniona, że przez pewien czas orzecznictwo w Polsce
było bardzo niejednoznaczne, a sądy prowadziły swoisty dialog na temat tego,
jak należy rozumieć handel ludźmi, szczególnie w kontekście lakonicznej treści
przepisów art. 253 k.k. (handel ludźmi). Sądy rozważały np. czy użycie sfor-
mułowania „handel ludźmi” (traffi cking of human beings) oznacza, że o handlu
ludźmi można mówić tylko wtedy, kiedy „sprzedanych” zostało więcej osób niż
jedna?

131

W przepisie użyta jest liczba mnoga polskiego rzeczownika człowiek, co

może sugerować, że przepis nie obejmuje sytuacji gdy „przedmiotem” handlu był
pojedynczy człowiek. Kolejną kwestią sporną w orzecznictwie było to, czy żeby
mówić o „handlu ludźmi” musi dojść np. do zawarcia umowy kupna sprzedaży
w rozumieniu prawa cywilnego. Innymi słowy, czy dla zaistnienia przestępstwa
handlu ludźmi konieczna jest typowa transakcja, czy też może dojść do tego prze-
stępstwa nawet wtedy, kiedy nie są spełnione typowe warunki stosowane w obrocie
towarowym. W kolejnych orzeczeniach sądy coraz szerzej interpretowały zjawisko
handlu ludźmi, tym samym częściej stosowały przepis art. 253 k.k. pozwalający
skazać za przestępstwo handlu ludźmi. Szczególnie istotne było w tym zakresie
orzeczenie Sądu Najwyższego, który dokonał wykładni językowej przepisu doty-
czącego przestępstwa handlu ludźmi. Niemniej jednak pewne problemy wykładni
i stosowania tego przepisu pozostały nadal nierozstrzygnięte

132

Brak defi nicji w kodeksie karnym nie zawsze powodował problemy w prowadzeniu
spraw karnych dotyczących handlu ludźmi. Prokuratorzy i sędziowie, na początku
rzadziej, ale z czasem coraz częściej dokonywali wykładni przepisów prawa doty-

130

K. Karsznicki, Ściganie przestępstwa handlu ludźmi w Polsce, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi

Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2010, s. 31-46.

131

Wyrok SA we Wrocławiu z 21 lutego 2003 roku, II AKa 586/02, Orzecznictwo Sądów Apelacyj-

nych z 2003 r., nr 5.

132

Por. B. Namysłowska-Gabrysiak, Analiza orzecznictwa sądowego za lata 1999-2009 w sprawach

dotyczących handlu ludźmi w świetle polskich i międzynarodowych regulacji prawnych, Opracowa-
nie przygotowane na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2010.

5.1 Problemy z defi nicją handlu ludźmi

czących handlu ludźmi posiłkując się przepisami prawa międzynarodowego, przede
wszystkim zaś Protokołu z Palermo i Decyzji Ramowej z 2002 roku.

Te uwagi wstępne były konieczne, żeby zwrócić uwagę na dość istotny fakt,
a mianowicie, że wszystkie przeanalizowane przez nas sprawy karne pochodziły
z okresu, kiedy nie było jeszcze defi nicji handlu ludźmi w kodeksie karnym,
a w doktrynie i orzecznictwie trwały spory na temat zakresu takich pojęć, jak
handel ludźmi czy praca przymusowa.

W sprawach karnych, które poddaliśmy analizie, prokuratorzy i sędziowie defi -
niując handel ludźmi i pracę przymusową stosowali właśnie te dwie strategie
interpretacyjne. Po pierwsze, interpretując przepisy odwoływali się do wykładni
językowej bądź systemowej. W tym przypadku powoływali się na dotychczasowe
ustalenia doktryny i dogmatyki prawa karnego, tj. podręczniki i komentarze do
przepisu dotyczącego handlu ludźmi, a także na orzeczenia Sądu Najwyższego
w tym zakresie.

Druga strategia działania sprowadzała się do odwoływania się do przepisów prawa
międzynarodowego dotyczącego handlu ludźmi i/lub pracy przymusowej. W tym
przypadku sędziowie i prokuratorzy najczęściej powoływali się na Konwencję
Narodów Zjednoczonych
przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada
2000 r.

133

, w tym na Protokół z Palermo z 15 listopada 2000 r.

134

, Decyzję Ramową

Rady z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, a także na
Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy, w tym przede wszystkim na Kon-
wencję Nr 29 MOP dotyczącą pracy przymusowej lub obowiązkowej. We wszyst-
kich tych przypadkach takie działanie było uzasadnione, bo zgodnie z Konstytu-
cją ratyfi kowane umowy międzynarodowe stają się częścią krajowego porządku
prawnego. Jedyną kwestią, która budziła wątpliwości, było to, czy przepisy prawa
międzynarodowego, na które powoływały się sądy, miały walor samowykonalności,
tzn. czy sam fakt ratyfi kacji pozwalał powoływać się na nie także w rozstrzyganiu
spraw karnych

135

133

Dz. U. z 2005 Nr 18, poz.158.

134

Dz. U. z 2005 Nr 18, poz. 160.

135

Por. A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji międzynarodowych, Pro-

kuratura i Prawo 2006, nr 1, s. 52 – 69, a także K. Karsznicki, Ściganie przestępstwa handlu ludźmi
w Polsce, Warszawa 2010, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi UW, s. 22 i n.

5. Prawo w działaniu, czyli jak wymiar sprawiedliwości...

5.2 W jaki sposób sądy i prokuratury defi niowały handel ludźmi

do pracy przymusowej?

Choć analiza dotyczyła tylko kilku spraw karnych, to jednak można zauważyć
ewolucję w defi niowaniu handlu ludźmi do pracy przymusowej czy handlu ludźmi
w ogóle. W pierwszej sprawie z roku 2004 (sygn. akt III K 145/04 Sąd Okręgowy
w Kielcach) defi niując handel ludźmi do pracy przymusowej sąd i prokuratura
ograniczyły się jedynie do lapidarnych sformułowań, takich jak „zmuszanie do
wykonywania niewolniczej pracy”, bez defi niowania jak należy rozumieć wspo-
mnianą „niewolniczą pracę”. W ostatecznym orzeczeniu sąd wykazał jedynie, że
sprawcy wykorzystali świadomie trudną sytuację, w której znajdowała się ofi ara.
Mężczyzna ten zaciągnął dług na przyjazd do Polski oraz na opłacenie pośred-
ników, był zatem związany tym długiem, a także miał w kraju pochodzenia na
utrzymaniu rodzinę. Z drugiej strony przebywał w Polsce nielegalnie, nie znał
języka polskiego ani polskiej kultury, nie posiadał dokumentów ani środków do
życia. W orzeczeniu sąd podkreślił, że ofi ara była całkowicie zależna od sprawców
i musiała wykonywać ich polecenia.

Natomiast w sprawie obywateli Bangladeszu zmuszanych do pracy w Stoczni
Gdańskiej w 2009 roku (sygn. akt IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku),
prokuratura defi niując handel ludźmi powołała się na przepisy tzw. Protokołu
z Palermo. Prokurator argumentował, że w tej sprawie doszło do handlu ludźmi,
ponieważ: sprawca wprawdzie werbował ludzi do pracy i przetransportował ich
do Polski w sposób legalny, to jednak wprowadził ich w błąd co do faktycz-
nych warunków pracy w Polsce. Jednocześnie zdaniem prokuratora ofi ary zostały
w Polsce wykorzystane do pracy o charakterze przymusowym z zastosowaniem
praktyk podobnych do niewolnictwa. Prokurator argumentował także, że ofi ary nie
miały możliwości odmowy świadczenia pracy, nie otrzymywały wynagrodzenia,
a wykonywana praca była ponad ich siły. Poza tym sprawca ograniczał wolność
osobistą ofi ar w ten sposób, że przymusowo umieścił je w pilnowanym budynku,
a ponadto ograniczał ofi arom wyżywienie. Sprawca pozbawił także ofi ary pasz-
portów i telefonów komórkowych.

Prokurator prowadzący sprawę dotyczącą obywateli Bangladeszu nie ograniczył się
jednak tylko do defi nicji handlu ludźmi zawartej w Protokole z Palermo. W akcie
oskarżenia zasygnalizował również, że na mocy nowelizacji kodeksu karnego
z 20 maja 2010 r.

136

, handlem ludźmi jest również wykorzystywanie ich do pracy

lub usług o charakterze przymusowym.

136

Dz. U. z 2010 Nr 98, poz. 626.

5.2 W jaki sposób sądy i prokuratury defi niowały handel ludźmi...

Z kolei w sprawie zmuszania obywateli Ukrainy do żebrania na ulicach miast
w Polsce (sygn. akt II K 49/07 Sąd Okręgowy w Rzeszowie) prokuratura i sąd
uznały, że sprawcy popełnili przestępstwo handlu ludźmi w celu wykorzystywa-
nia ofi ar do pracy przymusowej w postaci żebrania. Również w tym przypadku
prokurator i sędzia powołali się na defi nicję handlu ludźmi z Protokołu z Palermo.

Prokurator wskazywał także, że sprawcy wprowadzili ofi ary w błąd, co do charak-
teru pracy, a także uczestniczyli w werbowaniu, transportowaniu, przekazywaniu
i sprzedaży pokrzywdzonych z Ukrainy do Polski oraz wykorzystali te ofi ary
do pracy przymusowej polegającej na żebractwie. Mimo że prokurator oskarżył
sprawców o wykorzystywanie ludzi do pracy przymusowej, to jednak nie wyjaśnił
na czym miała ona polegać.

Z kolei sąd w uzasadnieniu do wyroku wskazał, że handel ludźmi polega na trak-
towaniu ludzi jako przedmiotu obrotu, który często odbywa się w celu wykorzysty-
wania tych ludzi. Sąd jednocześnie zwrócił uwagę, że ludzie (dorośli i małoletni)
nie mogą być przedmiotem jakiegokolwiek handlu i to bez względu na to, czy
przestępstwo to przynosi komukolwiek korzyść, czy nie. Powołując się na orzecz-
nictwo Sądu Najwyższego

137

, sąd uznał ponadto, że w świetle polskich przepisów

prawa z handlem ludźmi mamy do czynienia w każdej sytuacji, gdy przedmiotem
działań sprawcy/sprawców jest transfer istoty ludzkiej.

Sąd Okręgowy w Rzeszowie w sprawie sygn. akt II K 49/07 w celu zdefi niowania
handlu ludźmi nie ograniczył się jednak tylko do orzecznictwa Sądu Najwyższego
oraz sądów krajowych, ale powołał się także na postanowienia prawa między-
narodowego w zakresie handlu ludźmi, które zostały ratyfi kowane przez Polskę.
W pierwszej kolejności sąd przytoczył dokumenty prawa międzynarodowego doty-
czącego handlu ludźmi, które zostały przyjęte na początku XX wieku. Chodzi
mianowicie o Międzynarodowe Porozumienie z 18 maja 1904 r., Międzynarodową
Konwencję podpisaną dnia 4 maja 1910 r. dotyczącą zwalczania handlu żywym
towarem

138

oraz Konwencję z 30 września 1921 r. o zwalczaniu handlu kobietami

i dziećmi

139

. Ponadto sąd odwołał się do defi nicji zawartych w Protokole z Palermo

i w Decyzji Ramowej Rady nr 2002/629 WSiSW w sprawie zwalczania handlu
ludźmi

140

. Choć sąd poświęcił sporo miejsca na przywołanie dokumentów prawa

międzynarodowego dotyczącego handlu ludźmi, a także na omówienie stanowiska
dogmatyki polskiego prawa w tym względzie, to jednak niewiele miejsca poświęcił

137

Wyrok SN z 19 kwietnia 2002 r., V KKN 353/00, LEX nr 56863.

138

Dz. U. z 1922. Nr 87, poz. 783.

139

Dz. U. z 1925 r. Nr 125, poz. 893.

140

Dz. U. WE L 203 z 1 sierpnia 2002 r.

5. Prawo w działaniu, czyli jak wymiar sprawiedliwości...

na wyjaśnienie na czym polegał handel ludźmi do pracy przymusowej w sprawie,
w której wydawał wyrok. Sąd bowiem wyjaśnił jedynie, że w oparciu o zebrany
materiał dowodowy, można stwierdzić, że sprawcy uczestniczyli w werbowaniu,
transportowaniu i przekazywaniu obywateli Ukrainy do Polski, których następnie
wykorzystywali do przymusowej pracy w postaci żebrania na ulicach miast w Pol-
sce. Ponadto sprawcy zabierali ofi arom wszystkie wyżebrane pieniądze tłumacząc,
że pieniądze te stanowią zwrot poniesionych nakładów związanych ze sprowa-
dzeniem ofi ar do Polski. Zdaniem sądu, sprawcy realizując czynności związane
z werbowaniem ofi ar, przygotowaniem ich do wjazdu do Polski poprzez załatwianie
potrzebnych dokumentów, zorganizowaniem transportu, rozlokowaniem ofi ar na
terenie Polski i zakreśleniem im zakresu pracy oraz odebraniem ofi arom zarobio-
nych (wyżebranych) pieniędzy, a także stosowaniem gróźb, wyczerpali znamiona
przestępstwa handlu ludźmi.

W pozostałych sprawach karnych, w których wyroki nie zostały jeszcze wydane,
prokuratury defi niowały handel ludźmi do pracy przymusowej niemalże w iden-
tyczny sposób. Najczęściej bowiem prokuratorzy posługiwali się sformułowaniem,
że „… oskarżony/oskarżeni uprawiali handel ludźmi w celu wykorzystywania do
pracy o charakterze niewolniczym lub przymusowym, w ten sposób, że werbowali
pokrzywdzonych, oszukując ich co do warunków pracy i wynagrodzenia”

141

. Poza

tym elementami obciążającymi sprawców było przetrzymywanie ofi ar wbrew ich
woli w warunkach urągających ludzkiej godności, a także stosowanie przemocy
psychicznej i/lub fi zycznej.

Jeśli zaś chodzi o sprawy, które nie zakończyły się jeszcze orzeczeniem sądowym,
to w sprawie określanej mianem Terra Promesa z 2006 r. dotyczącej wykorzy-
stywania Polaków na plantacjach we Włoszech w okolicach miasta Foggia (sygn.
akt 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie) sprawcom został postawiony zarzut handlu
ludźmi w oparciu o defi nicję handlu ludźmi z tzw. Protokołu z Palermo, a także
defi nicję pracy przymusowej z Konwencji nr 29 Międzynarodowej Organizacji
Pracy dotyczącej pracy przymusowej lub obowiązkowej. Prokurator uznał, że
sprawcy doskonale wiedzieli, że warunki pracy we Włoszech są złe oraz że wer-
bowane osoby będą zmuszane do pracy. Dlatego zdaniem prokuratury sprawcy
umyślnie wprowadzali ofi ary w błąd informując je, że warunki pracy są bardzo
dobre i że zarobią dużo pieniędzy. We Włoszech okazało się jednak, że warunki
te są fatalne, a pracownicy nie otrzymują pensji lub dostają co najwyżej kilka
euro za dzień pracy. Sprawcy jednak uczestniczyli nie tylko w werbowaniu ofi ar
do pracy przymusowej, ale także brali udział w transportowaniu zwerbowanych

141

Sygn. akt IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku, s. 1869; Sygn. akt 21/07 Sąd Okręgowy

w Krakowie i VI Ds. 40/07/S, s. 29.

5.2 W jaki sposób sądy i prokuratury defi niowały handel ludźmi...

ludzi do Włoch i w przekazywaniu ich innym osobom celem wykorzystywania
do pracy przymusowej. Z kolei o tym, że ofi ary były wykorzystywane do pracy
przymusowej, świadczy również fakt, że sprawcy sprawowali nad nimi pełną
kontrolę. Poza tym ofi ary były zmuszane do pracy poprzez zastraszenie, przemoc
fi zyczną i psychiczną oraz nie mogły opuszczać miejsca pracy. Ponadto sprawcy
stosowali względem ofi ar kary fi nansowe za niewykonaną pracę, a także obciążali
je rzekomym długiem wynikającym z kosztów zakwaterowania. Przy czym koszty
te były bardzo wysokie, a zarobki ofi ar niewielkie, a to powodowało, że ofi ary
nie były w stanie odpracować długu zaciągniętego u pracodawcy.

Zauważyć więc można, że w przypadku tej sprawy karnej prawdopodobnie doszło
nie tylko do zmuszania do pracy, ale także do tzw. pracy za długi (debt bondage),
która przez ILO określana jest jako jedna z form pracy przymusowej

142

. Mimo

to prokurator w akcie oskarżenia posługiwał się tylko sformułowaniami handel
ludźmi i praca przymusowa.

Jednocześnie prokurator wyjaśnił, że pomimo iż ofi ary zgłosiły się do pracy dobro-
wolnie, to jednak nie miały informacji na temat rzeczywistych warunków pracy
we Włoszech, a także nie były w stanie przeciwstawić się pracodawcom, choćby
z tej przyczyny, że były przetrzymywane w pomieszczeniach pilnowanych przez
uzbrojonych strażników. Nie bez znaczenia jest również fakt, że ofi ary nie posia-
dały środków fi nansowych, stąd ich powrót do kraju był praktycznie niemożliwy.

Ponadto prokurator w akcie oskarżenia podkreślił, że ofi ary były przetrzymywane
w warunkach urągających ludzkiej godności, bowiem pomieszczenia, w których
zostały one umieszczone, nie były przystosowane do zamieszkiwania przez ludzi.
Ofi ary były zakwaterowane w barakach, starych samochodach, czy namiotach.
Pomieszczenia te nie posiadały urządzeń sanitarnych. Sprawcy uniemożliwiali
także ofi arom kontakt ze światem zewnętrznym, w ten sposób, że zabierali im
telefony oraz uniemożliwiali opuszczenie miejsca zakwaterowania bądź miej-
sca pracy. Należy pamiętać, że ofi ary były przetrzymywane na terenie plantacji
z dala od miasta. Dodatkowo ludzie ci zostali pozbawieni dokumentów tożsamości.
Wszystkie te okoliczności, w opinii prokuratury, mogą świadczyć o tym, że w tym
przypadku doszło do handlu ludźmi do pracy przymusowej.

Na podstawie opisanych powyżej spraw karnych zauważyć więc można, że sądy
i prokuratury traktują pracę przymusową zawsze w kontekście handlu ludźmi.
I jest to zupełnie zrozumiałe, ponieważ polski kodeks karny nie penalizuje pracy

142

Handel ludźmi do pracy przymusowej. Jak monitorować proces rekrutacji pracowników migru-

jących. Podręcznik szkoleniowy, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Warszawa 2006, s. 5.

5. Prawo w działaniu, czyli jak wymiar sprawiedliwości...

przymusowej. Z drugiej jednak strony pamiętać należy, że wszystkie analizowane
sprawy karne były rozpatrywane, gdy polski kodeks karny nie zawierał jeszcze
defi nicji handlu ludźmi. Obecnie bowiem poprzez wprowadzenie defi nicji handlu
ludźmi do kodeksu karnego polskie prawo karne uznaje pracę przymusową za jedną
z form handlu ludźmi, a w każdym razie uznaje, że jednym z celów handlu ludźmi
może być praca przymusowa. Jednak nadal pozostaje nierozwiązany problem
kwalifi kacji prawnej tych czynów, które są, lub będą wypełniały znamiona pracy
przymusowej, ale już nie będą nosiły znamion handlu ludźmi. Pamiętać należy,
że zdaniem ILO praca przymusowa nie musi wiązać się z handlem ludźmi

143

Ta obserwacja stawia oczywiste zadanie przed kolejnymi badaczami problema-
tyki pracy przymusowej w Polsce. Należy monitorować wymiar sprawiedliwości
w poszukiwaniu spraw karnych, w których pojawia się kwestia wykorzystywania
pracy innych osób, szczególnie zaś cudzoziemców. Należy także szczegółowo opi-
sywać wszystkie takie sprawy karne i najbardziej wnikliwie jak to tylko możliwe
analizować argumentację stosowaną zarówno przez organy ścigania jak i przez
sądy, biorąc pod uwagę szczególnie ewolucję poglądów praktyki.

143

A global Alliance against forced labour. Global Report under the Follow-up the ILO Declaration

on Fundamental Principles and Rights at Work, International Labour Offi ce, Geneva 2005, s. 7.

5.2 W jaki sposób sądy i prokuratury defi niowały handel ludźmi...

6.1 Zapobieganie

System zapobiegania pracy przymusowej to wiele możliwych działań, które można
podzielić na: 1. rozwiązania na poziomie polityk – tworzenie strategii rozwoju,
w której uwzględnia się udział cudzoziemców na rynku pracy, tworzenie rozsądnej
i realistycznej polityki migracyjnej; 2. rozwiązania instytucjonalno-systemowe,
np. tworzenie lub wzmacnianie instytucji, które zajmują się weryfi kowaniem legal-
ności i warunków zatrudnienia, a także upraszczanie procedur zatrudniania cudzo-
ziemców; 3. penalizowanie zachowań związanych z wymuszaniem określonych
świadczeń i wykorzystywaniem cudzej pracy; 4. budowanie partnerstwa na rzecz
eliminowania pracy przymusowej, głównie z udziałem związków zawodowych
i organizacji pracodawców; 5. rozwiązania na poziomie wiedzy i mentalności
społecznej, w tym zakresie chodzi o budowanie świadomości obywateli na temat
pracy przymusowej oraz tworzenie społecznego klimatu niesprzyjającego wyko-
rzystywaniu człowieka.

6.2 Identyfi kacja ofi ar

Najsłabszym elementem systemu identyfi kacji ofi ar jest niemal całkowity brak
samoidentyfi kacji. Problem ofi ar pracy przymusowej polega na tym, że najczęściej
świadczą pracę nielegalnie i dlatego bardziej niż pracodawcy obawiają się władz
państwa, które dysponuje katalogiem możliwych sankcji za takie zachowanie,
z wydaleniem włącznie. Pewne sukcesy w identyfi kacji ofi ar pracy przymusowej
odnotowują organy ścigania, takie jak Policja czy Straż Graniczna, a także organy
kontrolne takie jak Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna
czy Najwyższa Izba Kontroli. Z analizy materiałów prasowych, które gromadzi-
liśmy przez 6 miesięcy wynika, że w niewielu przypadkach o naruszeniach praw
osób świadczących pracę poinformowali tzw. normalni obywatele. Ciągle jeszcze

6. KRÓTKI OPIS SYSTEMU ELIMINOWANIA HANDLU

LUDŹMI DO PRACY PRZYMUSOWEJ W POLSCE

obowiązuje zasada nie ingerowania w cudze sprawy, o ile nie jest to absolutnie
konieczne.

Z analizy spraw karnych wynika, że większość przypadków handlu ludźmi do
pracy przymusowej zostało zidentyfi kowanych dzięki interwencji samych ofi ar
bądź osób postronnych. Natomiast bardzo rzadko stało się to w wyniku działań
operacyjnych organów ścigania. Tylko w przypadku Wietnamczyka zmuszanego
do pracy przymusowej na bazarach sprawa wyszła na jaw w trakcie rutynowej
kontroli legalności pobytu przeprowadzanej przez straż graniczną. Warto przy tej
okazji zwrócić uwagę, że początkowo funkcjonariusze straży granicznej chcieli
deportować ofi arę z racji jej nieuregulowanego pobytu w Polsce.

Natomiast w obydwu sprawach dotyczących zmuszania Polaków do pracy na
plantacjach we Włoszech ofi ary same zgłaszały się do organów ścigania, infor-
mując o istnieniu obozów pracy w tym kraju. W sprawie określanej jako Terra
Promesa

144

polska Policja nie podejmowała początkowo żadnych działań, jednak

z czasem, otrzymując coraz więcej informacji o zmuszaniu Polaków do pracy
we Włoszech, rozpoczęła współpracę z włoskimi karabinierami. Po rozpoczęciu
współpracy organy ścigania obydwu państw szybko zorientowały się, że prawdo-
podobnie mają do czynienia z handlem ludźmi do pracy przymusowej.

Z kolei w przypadku wykorzystywania Polaków do pracy na plantacji mandary-
nek w okolicach Kalabrii we Włoszech, jedna z ofi ar tuż po powrocie do kraju
poprosiła o pomoc prokuraturę, ale ta nie zdecydowała się na zajęcie tą sprawą.
Dlatego ofi ara postanowiła udzielić wywiadu lokalnej gazecie, w którym opisała
warunki pracy we Włoszech

145

. Ponadto pozostałe ofi ary, którym udało się opuścić

miejsce pracy, informowały Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Rzymie, który
następnie nawiązał współpracę z polską policją oraz z włoskimi karabinierami.
Tylko dzięki licznym interwencjom ofi ar sprawą zainteresowały się organy ści-
gania z Polski i Włoch.

W przypadku obywateli Bangladeszu zmuszanych do pracy w jednej ze stoczni
w Gdańsku, dwóm ofi arom udało się uciec z miejsca zakwaterowania na dwo-
rzec kolejowy w Gdańsku. Na dworcu prosili podróżnych o drobne pieniądze na
bilet kolejowy, ponieważ chcieli dostać się do Warszawy. Będąc już w pociągu,
poznali kobietę podróżującą wspólnie z wnuczkiem, która obiecała im pomoc
w znalezieniu organizacji pozarządowej zajmującej się cudzoziemcami. W ten
sposób Bengalczycy zostali skierowani do Stowarzyszenia Interwencji Prawnej,

144

III K 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie.

145

Zob. W. Olszewski, Handlarze ludźmi zostali aresztowani, „Gazeta Lubuska”, 05.01.2010.

6.2 Identyfi kacja ofi ar

które pomaga cudzoziemcom, a dalej zostali skierowani do Fundacji La Strada,
która objęła ich Programem wsparcia i ochrony ofi ary/świadka handlu ludźmi.

Również w ujawnieniu sprawy zmuszania obywateli Ukrainy do żebrania kluczową
rolę odegrała osoba postronna – w tym przypadku właścicielka hotelu, w którym
była zakwaterowana jedna z ofi ar. Gdy tylko dowiedziała się, że kobieta i jej
dziecko są zmuszani do żebrania przez zorganizowaną grupę przestępczą, obie-
cała im pomoc. Zabrała ofi ary do swojego domu, a o całej sytuacji poinformo-
wała lokalną policję. Warto podkreślić, że w tym przypadku udział osoby trzeciej
wykroczył znacznie poza sam fakt poinformowania stosownych służb, bowiem
ofi ary uzyskały także konkretną pomoc.

Poza tym w kilku przypadkach ofi ary pracy przymusowej zostały zidentyfi kowane
dzięki interwencji mediów. Dobrym przykładem jest sprawa Filipinek zmuszanych
do pracy w pieczarkarni we wschodniej części Polski. Nie był to jednak jedyny
przypadek, gdy o wykorzystywaniu do pracy bądź pracy przymusowej organy
ścigania czy inspekcji pracy dowiedziały się właśnie z mediów.

To, w jaki sposób ofi ary pracy przymusowej są identyfi kowane w Polsce, dosko-
nale ukazuje sprawa Ukrainki Natalii, zmuszanej do pracy w rolnictwie oraz
świadczenia usług jako pomoc domowa niedaleko Warszawy. Sprawa ta wyszła na
jaw przez przypadek. Mężczyzna, który więził ofi arę w domu, został zatrzymany
przez policję z powodu jazdy samochodem w stanie nietrzeźwości i w chwili
kontroli nie posiadał przy sobie żadnych dokumentów. Mężczyzna zaproponował
więc policjantom, aby razem z nim pojechali do jego domu, żeby mógł zabrać
potrzebne dokumenty. Policjanci zawieźli radiowozem mężczyznę do domu. Gdy
Natalia zobaczyła, że na teren posesji wjeżdża radiowóz policji, wybiegła z domu
i prosiła policjantów o pomoc, chciała żeby zabrali ją na komisariat. Początkowo
policjanci w ogóle nie chcieli zajmować się sprawą Ukrainki, tłumacząc, że to nie
ich sprawa. Policjanci tłumaczyli kobiecie, że jeśli jest źle traktowana to (cytat)
„… niech wsiądzie na rowerek i przyjedzie na komisariat złożyć zeznania”

146

Policjanci nie wierzyli ofi erze i nie chcieli z nią rozmawiać. Ofi ara jednak błagała,
żeby ją zabrali z domu sprawcy. W końcu pierwszy patrol policji poprosił o pomoc
kolegów z komisariatu. Funkcjonariusze z drugiego patrolu policji, który przybył
na miejsce, obiecali Natalii, że ją stąd zabiorą, ale najpierw muszą dla niej znaleźć
miejsce. Policjanci bowiem nie wiedzieli, co mają zrobić z ofi arą i gdzie mogą ją
umieścić (podkreśl. – autorzy). Dlatego wrócili do komisariatu, żeby dowiedzieć
się, czy istnieje instytucja, która przyjmie cudzoziemkę z małoletnim dzieckiem.
Po kilku godzinach, gdy policjanci dowiedzieli się już, że Ukrainka może zostać

146

Cytat z wywiadu przeprowadzonego z ofi arą 28 stycznia 2010 r.

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

przyjęta do schroniska dla kobiet, przyjechali po ofi arę i jej dziecko i umieścili
ich w schronisku. Początkowo Natalia nie została zidentyfi kowana jako ofi ara
pracy przymusowej, ani nawet jako ofi ara przemocy domowej. Charakterystyczne
w tej sprawie jest to, że pierwszy patrol policji, który przybył do domu sprawcy,
w ogóle nie chciał się zajmować sprawą Natalii, mimo że kobieta nalegała i prosiła
o zabranie jej i jej dziecka z tego domu. Dopiero interwencja drugiego patrolu
policji spowodowała, że funkcjonariusze podjęli się pomocy Ukraince i zabrali
ją razem z dzieckiem z domu sprawcy.

Ze zgromadzonego materiału wynika więc jednoznacznie, że aktywność organów
ścigania w zakresie wykrywania przypadków pracy przymusowej jest ograniczona,
żeby nie powiedzieć, że żadna. W dużej mierze organy ścigania o przypadkach
pracy przymusowej lub wykorzystywania do pracy dowiadują się od ofi ar, świad-
ków lub mediów. Przy czym nawet jeśli do organów ścigania dotrze informacja
o przypadku pracy przymusowej, to instytucje te nie zawsze dążą do wyjaśnienia
danej sprawy. Konieczne jest więc wzmocnienie systemu identyfi kowania przy-
padków handlu ludźmi do pracy przymusowej. Mimo iż polskie organy ścigania
i inspekcja pracy coraz częściej identyfi kują przypadki naruszeń praw pracow-
niczych, które z czasem okazują się handlem ludźmi do pracy przymusowej, to
jednak nadal instytucje te mają problemy z identyfi kowaniem przypadków pracy
przymusowej w Polsce.

Podstawowym problemem w identyfi kowaniu ofi ar jest brak wiedzy funkcjona-
riuszy organów ścigania na temat handlu ludźmi i pracy przymusowej. W tym
celu należy zwiększyć ilość szkoleń, zwłaszcza dla szeregowych funkcjonariuszy,
ponieważ właśnie ci funkcjonariusze najczęściej spotykają się z ofi arami handlu
ludźmi i pracy przymusowej, choć często nie zdają sobie z tego sprawy. Dobrym
przykładem jest tutaj opisywany powyżej, przypadek Ukrainki zmuszanej do pracy
i świadczenia usług jako pomoc domowa.

Jednak poza szkoleniami, niezbędne jest również wyposażenie funkcjonariuszy
w narzędzia, które pozwolą im na ujawnianie większej liczby przypadków wyko-
rzystywania i zmuszania ludzi do pracy w Polsce. Dobrym rozwiązaniem byłoby
opracowanie kwestionariusza usprawniającego identyfi kację ofi ar handlu ludźmi,
również ofi ar pracy przymusowej. Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytetu
Warszawskiego już 5 lat temu, wspólnie z innymi instytucjami i organizacjami
zajmującymi się eliminowaniem handlu ludźmi, opracował kwestionariusz, który
miał pomóc funkcjonariuszom organów ścigania w identyfi kowaniu ofi ar handlu
ludźmi. Został nawet przeprowadzony pilotaż kwestionariusza. Jednak pomysł
wprowadzenia tego kwestionariusza, jako pomocniczego narzędzia do identyfi ko-
wania ofi ar handlu ludźmi przez policję i straż graniczną, nie przyjął się.

6.2 Identyfi kacja ofi ar

W celu identyfi kowania większej liczby przypadków pracy przymusowej nie bez
znaczenia jest również prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych na
szerszą skalę niż dotychczas. Obecnie czynności operacyjno-rozpoznawcze mogą
prowadzić m.in. Policja i Straż Graniczna, jeśli chodzi o instytucje zaangażowane
w eliminowanie handlu ludźmi do pracy przymusowej. Dlatego dobrze należy
ocenić zawarte w kwietniu 2008 roku porozumienie Państwowej Inspekcji Pracy
ze strażą graniczną, dotyczące kontroli przestrzegania przepisów o zatrudnianiu
cudzoziemców. Inicjatywa ta dotyczy nie tylko podejmowania wspólnych działań
czy wymiany informacji, ale także współpracy w doskonaleniu metod kontroli oraz
podnoszenia kwalifi kacji inspektorów pracy i funkcjonariuszy straży granicznej.
Komplementarny charakter współdziałania tych dwóch podmiotów stanowi dobry
przykład dla pozostałych instytucji zaangażowanych w eliminowanie pracy przy-
musowej. Tak zarysowana współpraca może stać się remedium na dwa podstawowe
problemy polskiego systemu eliminowania pracy przymusowej. Pierwszym jest
brak przygotowania funkcjonariuszy poszczególnych instytucji do identyfi kowa-
nia przypadków pracy przymusowej. Natomiast – mała efektywność polskiego
systemu eliminowania pracy przymusowej i handlu ludźmi, która spowodowana
jest brakiem spójności w działaniu organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Niewielka liczba spraw karnych dotyczących handlu ludźmi do pracy przymuso-
wej zainicjowanych przez organy ścigania i inspekcję pracy jest prawdopodobnie
także wynikiem niskiej świadomości funkcjonariuszy na temat pracy przymusowej
i handlu ludźmi w ogóle. Zdaniem większości ekspertów, pracownicy i funkcjo-
nariusze niższego szczebla niewiele wiedzą na temat eliminowania tych zjawisk.
Jako powód tego stanu rzeczy wskazują brak szkoleń dotyczących pracy przy-
musowej. Poza tym podkreślają, że władze polskie bardzo późno zajęły się tym
zjawiskiem, bowiem dopiero w 2008 r. problem pracy przymusowej został poru-
szony na Krajowej Konferencji dotyczącej handlu ludźmi, która zorganizowana
była przez MSWiA.

6.3 Ściganie przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej

Z punktu widzenia ścigania pracy przymusowej kluczowe znaczenie ma oczywiście
penalizacja zachowania polegającego na zmuszaniu innej osoby do wykonywania
określonej pracy. W polskim porządku prawnym takiego przestępstwa jeszcze nie
ma, co oznacza, że ściganie sprawców takiego przestępstwa musi się odbywać
albo w oparciu o przepis zabraniający handlu ludźmi, albo o grupę przepisów
dotyczących naruszenia praw pracowniczych. Drugi ważny warunek efektywnego
ścigania to istnienie wyspecjalizowanych i dobrze przygotowanych służb publicz-
nych nastawionych na identyfi kowanie ofi ar pracy przymusowej i zatrzymywanie

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

sprawców. Takie służby to głównie specjalne oddziały policji i straży granicznej,
ale także specjalne migracyjne czy podatkowe służby śledcze. Trzeci warunek
skutecznego ścigania pracy przymusowej to uwzględnienie problematyki handlu
ludźmi i pracy przymusowej w pracy operacyjnej służb śledczych, tak aby następo-
wał proces kumulowania informacji, które z czasem przekształcają się w materiał
dowodowy. Wreszcie ostatni element, równie ważny, to dobrze wyszkoleni w tym
zakresie prokuratorzy i sędziowie, którzy nie obawiają się stosować jednoznacznej
kwalifi kacji prawnej przestępstw handlu ludźmi czy pracy przymusowej.

W opinii ekspertów instytucje zaangażowane w zwalczanie handlu ludźmi do pracy
przymusowej są coraz lepiej przygotowane do ścigania tego przestępstwa. Eksperci
uważają, że świadomość funkcjonariuszy porządku prawnego na temat handlu
ludźmi i pracy przymusowej jest coraz większa, choć jednocześnie podkreślają, że
nadal za mało jest szkoleń z tego zakresu. Zdaniem ekspertów szczególnie słabo
wyszkoleni są prokuratorzy, sędziowie, a także funkcjonariusze straży granicz-
nej pracujący w Zarządzie ds. Cudzoziemców. Natomiast ekspert ze związków
zawodowych uważa, że trudno ocenić czy instytucje zaangażowane w elimino-
wanie handlu ludźmi do pracy przymusowej działają prawidłowo. Gdyby bowiem
instytucje te nie miały problemów w identyfi kowaniu ofi ar pracy przymusowej,
to prawdopodobnie byłoby więcej ujawnionych przypadków. Kilka przypadków
zmuszania do pracy na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat, to raczej niewiele, jak
na prawie czterdziestomilionowy kraj.

Eksperci, mimo że raczej dobrze oceniają działania instytucji i organizacji zaan-
gażowanych w zapobieganie i zwalczanie handlu ludźmi do pracy przymusowej,
to jednak uważają, że działania podejmowane przez te instytucje nadal są nie-
wystarczające. Przyczyną tego stanu rzeczy są przede wszystkim luki w polskich
przepisach prawa, które uniemożliwiają skuteczne zwalczanie pracy przymusowej.
Zdaniem niemal wszystkich ekspertów brak przepisu penalizującego pracę przy-
musową uniemożliwia skuteczne działania organów ścigania i inspekcji pracy.
Eksperci liczą na to, że wprowadzona w maju 2010 r. do kodeksu karnego defi nicja
handlu ludźmi

147

, która uznaje pracę przymusową za jedną z form handlu ludźmi,

rozwiąże problem ścigania przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej.

Nadal istotnym problemem jest współpraca w zakresie wymiany informacji pomię-
dzy instytucjami i organizacjami zaangażowanymi w eliminowanie pracy przy-
musowej. Niewątpliwie należy udrożnić system wymiany informacji pomiędzy
tymi instytucjami.

147

Dz. U. z 2010 r., Nr 98, poz. 626.

6.3 Ściganie przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej

W tym kontekście bardzo dobrze należy ocenić wspomniane wcześniej poro-
zumienie pomiędzy Państwową Inspekcją Pracy a strażą graniczną w zakresie
kontroli przestrzegania przepisów o zatrudnianiu cudzoziemców, które zostało
podpisanie w 2008 r. Podobne porozumienie dotyczące współpracy z policją jest
przygotowywane przez Państwową Inspekcję Pracy. Dotychczasowe porozumie-
nie policji i PIP miało charakter ogólny, natomiast w nowym porozumieniu PIP
kładzie duży nacisk na wymianę informacji i współpracę w zakresie legalności
zatrudnienia. Państwowa Inspekcja Pracy i prokuratura również powinny ze sobą
ściślej współpracować, tym bardziej, że to właśnie prokuratura posiada odpowied-
nie instrumenty prawne, które mogą usprawnić zwalczanie pracy przymusowej.
Pomoc prokuratury może być istotna, zwłaszcza jeśli chodzi o przypadki wyko-
rzystywania bądź zmuszania do pracy cudzoziemców, bowiem w tym przypadku
prokuratura może prosić o międzynarodową pomoc prawną.

Jednak słaby przepływ informacji pomiędzy organami ścigania i inspekcją pracy
to nie jedyny problem w tym zakresie. Z naszych badań wynika bowiem, że pro-
blemy w eliminowaniu pracy przymusowej czy handlu ludźmi mogą pojawić się
wewnątrz jednej instytucji. Z informacji uzyskanych w straży granicznej wynika,
że w chwili wykrycia nielegalnego pracownika grupa dochodzeniowo-śledcza dąży
do wyjaśnienia danej sprawy i wykrycia pracodawcy, który nielegalnie zatrudnia
cudzoziemca. Natomiast funkcjonariusze straży granicznej, zajmujący się spra-
wami cudzoziemców, chcą jak najszybciej deportować ofi arę, ponieważ dla nich
człowiek ten jest po prostu nielegalnie przebywającym w Polsce cudzoziemcem.
Ten konfl ikt interesów wewnątrz jednej instytucji działa destrukcyjnie na proces
identyfi kowania i ścigania przypadków pracy przymusowej i handlu ludźmi.

Na efektywność ścigania handlu ludźmi do pracy przymusowej wpływ ma również
efektywne współdziałanie krajowych instytucji ochrony porządku prawnego z ich
zagranicznymi odpowiednikami. Współpraca międzynarodowa w przypadku handlu
ludźmi i pracy przymusowej jest bardzo istotna, ponieważ przestępstwa te często
mają charakter transgraniczny, a ofi arami najczęściej są cudzoziemcy. To powoduje,
że śledczy, aby rzetelnie przeprowadzić postępowanie przygotowawcze, muszą
korzystać z pomocy zagranicznych instytucji i organizacji. Dlatego w trakcie analizy
spraw karnych i rozmów z ekspertami staraliśmy się ustalić czy współpraca mię-
dzynarodowa jest podejmowana, a jeśli tak, to czego dotyczy. Czy zbierane są tylko
podstawowe informacje, np. dotyczące uprzedniej karalności, czy też współpraca
ta polega np. na powoływaniu wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych

148

Powoływanie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych (Joint Investigation Teams – JIT)

umożliwia Decyzja ramowa Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie wspólnych zespołów docho-
dzeniowo-śledczych (2002/465/WSiSW). Podstawowym celem JIT jest ściganie przestępstw o cha-
rakterze transgranicznym, a także gromadzenie i zabezpieczanie dowodów.

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

Z przeprowadzonych badań wynika, że współpraca międzynarodowa pomiędzy
polskimi a zagranicznymi organami ścigania jest z roku na rok coraz lepsza.
Początkowo, jeśli współpraca międzynarodowa w ogóle była podejmowana, to
odnosiła się raczej do zdobywania i wymiany podstawowych informacji, zwłaszcza
dotyczących sprawców przestępstwa handlu ludźmi i pracy przymusowej. Nato-
miast w ostatnich latach polskie organy ścigania, zwłaszcza Policja i prokuratura,
coraz częściej i na szerszą skalę korzystają ze współpracy międzynarodowej.
I choć polskim organom ścigania dotychczas nie udało się powołać wspólnego
zespołu dochodzeniowo-śledczego (Joint Investigation Team – JIT)

149

, to jednak

Polska może poszczycić się przykładem dobrej współpracy międzynarodowej
dotyczącej przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej. Chodzi mianowi-
cie o sprawę obozów pracy we Włoszech tzw. Terra Promesa

150

, w trakcie której

polska Policja współpracowała z włoskimi karabinierami. Współpraca ta prowa-
dzona była na etapie postępowania przygotowawczego. Wiosną 2006 r. stosowne
porozumienie zawarły policje obydwu krajów, a nieco później zaczęły współ-
pracować ze sobą także prokuratury. Wprawdzie nie został utworzony wspólny
zespół dochodzeniowo-śledczy (JIT), ponieważ strona włoska nie implementowała
Decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie wspólnych zespo-
łów dochodzeniowo-śledczych (2002/465/WSiSW), tym niemniej współpraca była
efektywna. Brak instytucjonalnej formy kooperacji nie przeszkodził w wymianie
informacji na temat sprawców, przesyłaniu zeznań świadków i innych dowodów
(m.in. podsłuchiwanych rozmów i zdjęć zrobionych podczas obserwacji planta-
cji) oraz przeprowadzeniu wspólnej akcji zatrzymania sprawców. We współpracę
zaangażowane również były Europol oraz Eurojust. Organizacje te przygotowały
analizę dowodów oraz opracowały schemat organizacyjny śledztwa.

Na przykładzie tej sprawy widać, że współpraca międzynarodowa pomiędzy
organami ścigania może zaistnieć pomimo braku podstaw prawych. Okazuje się
bowiem, że wystarczy już sama chęć współdziałania i zrozumienie po obydwu
stronach. Jest to, póki co, najlepszy przykład współpracy pomiędzy polskimi
a zagranicznymi organami ścigania.

149

Przykładów JIT-u z udziałem polskiej policji nie było. W przypadku tzw. sprawy Terra Promesa

nie doszło do powołania Joint Investigation Team, ponieważ strona włoska nie implementowała
wówczas adekwatnego ustawodawstwa. Ponadto Polska wspólnie z Litwą starała się powołać JIT,
jednak zgromadzony materiał operacyjny okazał się niewystarczający. Kolejny raz Centralny Zespół
do walki z handlem ludźmi KGP wspólnie z niemiecką policją próbował stworzyć JIT, jednak róż-
nice w kwalifi kowaniu przypadków handlu ludźmi spowodowały, że również i ta inicjatywa nie
doczekała się realizacji.

150

Sygn. akt 21/07 Sąd Okręgowy w Krakowie.

6.3 Ściganie przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej

Istotny problem stanowi natomiast współpraca polskich organów ścigania z insty-
tucjami z państw azjatyckich. W sprawach dotyczących wykorzystywania do pracy
Wietnamczyka

151

oraz zmuszania obywateli Bangladeszu do pracy w stoczni

152

współpraca nie była bowiem podejmowana. W przypadku ofi ary z Wietnamu
Polska podejmowała próby nawiązania współpracy ze stroną wietnamską, jednak
nie odniosły one rezultatu. Nie było żadnego odzewu ze strony Wietnamu. Jeśli
zaś chodzi o sprawę dotyczącą obywateli Bangladeszu, to na razie współpraca
międzynarodowa nie była podejmowana. Poza tym Polska nie ma podpisanej
umowy o pomocy prawnej z Bangladeszem i dlatego polskie organy ścigania
prawdopodobnie nie podejmą współpracy z tym krajem w celu wymiany infor-
macji na temat tej sprawy.

Problem współpracy pomiędzy polskimi a azjatyckimi organami ścigania należy
rozwiązać, tym bardziej, że coraz więcej ofi ar pracy przymusowej w Polsce pocho-
dzi właśnie z Azji. Jednym ze sposobów zaradzenia tej sytuacji może być pod-
pisywanie umów bilateralnych o pomocy w sprawach karnych zwłaszcza z tymi
krajami, z których pochodzi najwięcej ofi ar pracy przymusowej bądź zmuszania
do pracy w Polsce.

6.4 Karanie sprawców handlu ludźmi do pracy przymusowej

W badaniach staraliśmy się również zwrócić uwagę na kary orzekane wobec
sprawców przestępstwa handlu ludźmi do pracy przymusowej. Warto w tym miej-
scu przypomnieć, że według polskiego kodeksu karnego handel ludźmi zagrożony
jest karą pozbawienia wolności od lat 3 do 15. W świetle polskich przepisów
handel ludźmi jest więc zbrodnią i zagrożony jest jedną z najsurowszych kar
przewidzianych w naszym prawie karnym. Jednak na podstawie analizy spraw
karnych okazało się, że za przestępstwo handlu ludźmi sądy wymierzają stosun-
kowo łagodne kary. W dwóch sprawach karnych, które zakończyły się wyrokiem
sądowym (pozostałe sprawy są nadal rozpatrywane przez sąd), sprawcy zostali
skazani na kary od roku do 4 lat pozbawienia wolności. Jeden sprawca został
skazany na rok pozbawienia wolności, dwóch na trzy lata, jeden został skazany
na 3,5 roku, a inny na 4 lata. Zaznaczyć jednak należy, że trzech spośród wymie-
nionych sprawców zostało również skazanych za udział w zorganizowanej gru-
pie przestępczej. Przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności od
3 miesięcy do lat 5, przy czym ten kto zakłada bądź kieruje zorganizowaną grupą
przestępczą może zostać skazany na karę od roku do lat 10.

151

Sygn. akt III K 145/04 Sąd Okręgowy w Kielcach.

152

Sygn. akt IV K 141/10 Sąd Okręgowy w Gdańsku.

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

Zauważyć więc można, że sądy liberalnie traktują sprawców handlu ludźmi do
pracy przymusowej. Jednak nie tylko sprawcy pracy przymusowej otrzymują
łagodne wyroki. Również w sprawach dotyczących handlu ludźmi w celu wyko-
rzystania seksualnego dominują kary 3 lat i poniżej 3 lat pozbawienia wolności

153

Z informacji tych wynika, że sądy bardzo często stosują najniższy wymiar kary,
który jest przewidziany za to przestępstwo, a czasem nawet stosują nadzwyczajne
złagodzenie kary. Zastanawiająca jest więc praktyka sądów w tym zakresie, zwłasz-
cza, że niektóre przestępstwa handlu ludźmi są popełniane przy użyciu bardzo
brutalnych metod.

6.5 Pomoc ofi arom

Z punktu widzenia opisu i analizy systemu pomocy ofi arom handlu ludźmi i pracy
przymusowej najważniejsze jest to, czy są stosowne podstawy prawne i to, kto
przejmuje na siebie ten obowiązek. W tym zakresie zaś kluczowe jest pytanie,
czy wiodącym podmiotem jest państwo, czy samorządy lokalne, czy organizacje
pozarządowe. W Polsce system opieki nad ofi arami pracy przymusowej w zasa-
dzie nie istnieje, chociaż system prawny przewiduje rozwiązania, które pozwalają
zagwarantować takim osobom minimum opieki i wsparcia. Na szczeblu centralnym
nie ma natomiast instytucji, która wzięłaby odpowiedzialność za tę działalność.
Nie istnieje także system instytucji lokalnych wspierających takie osoby – dopiero
tworzona jest sieć wojewódzkich koordynatorów zajmujących się handlem ludźmi
i pracą przymusową. Jest jedna organizacja pozarządowa, która profesjonalnie
zajmuje się ofi arami handlu ludźmi, a także coraz częściej ofi arami pracy przymu-
sowej. Organizacja ta otrzymuje wsparcie fi nansowe ze strony państwa, jednak, jak
wynika z informacji pochodzących z tej organizacji, nie są to środki wystarczające.
W niektórych częściach kraju są lokalne organizacje zajmujące się problematyką
socjalną, które w ograniczonym zakresie świadczą pomoc ofi arom przestępstw,
w tym także handlu ludźmi.

Natomiast w Polsce istnieje tylko jeden program wsparcia dla ofi ar handlu ludźmi
i pracy przymusowej, Program wsparcia i ochrony ofi ary/świadka handlu ludźmi,
który jest realizowany przez Fundację La Strada na zlecenie Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Poza tym w Polsce istnieje kilka organizacji poza-
rządowych, które czasami udzielają wsparcia ofi arom handlu ludźmi, w tym pracy
przymusowej.

153

Por. B. Namysłowska-Gabrysiak, Analiza orzecznictwa sądowego za lata 1999-2009 w sprawach

dotyczących handlu ludźmi w świetle polskich i międzynarodowych regulacji prawnych, opracowa-
nie przygotowane na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2010.

6.5 Pomoc ofi arom

Chcąc jednak poznać jak system wsparcia ofi ar handlu ludźmi do pracy przymu-
sowej wygląda w praktyce, postanowiliśmy na podstawie zgromadzonych spraw
karnych ustalić, czy i w jakim zakresie ofi ary otrzymały jakąkolwiek pomoc.
Z naszych badań wynika, że zdecydowana większość ofi ar nie uzyskała żadnego
wsparcia, czy to ze strony państwa czy organizacji pozarządowych. Żadna z ofi ar
nie otrzymała również kompensaty. Tylko w sprawie obywateli Bangladeszu zmu-
szanych do pracy w stoczni, siedem ofi ar (na dziewiętnaście) otrzymało pomoc
z organizacji pozarządowej i zostały włączone do Programu wsparcia i ochrony
ofi ary/świadka handlu ludźmi. Z kolei w sprawie zmuszania do żebrania obywa-
teli Ukrainy, tylko jedna kobieta wraz ze swoimi małoletnimi dziećmi kilka dni
przebywała w schronisku dla bezdomnych kobiet, w którym otrzymała wsparcie
socjalne, tj. zakwaterowanie i wyżywienie.

Zaskakujące jest więc to, jak niewiele ofi ar handlu ludźmi do pracy przymusowej
w Polsce uzyskało wsparcie. Zastanawia również fakt, że żaden Polak, który stał
się ofi arą pracy przymusowej za granicą, nie otrzymał w Polsce żadnej pomocy,
poza tym żadna organizacja pozarządowa nie podjęła się pomocy tym ludziom.
Jedynie w tzw. sprawie Terra Promesa Rzecznik Praw Obywatelskich prosił stronę
włoską o informacje dotyczące zmarłego w obozie pracy robotnika oraz miejsca
jego pochówku.

Również eksperci podkreślali, że co prawda system pomocy ofi arom handlu ludźmi
w Polsce istnieje, ale nie jest dostatecznie rozwinięty. Podkreślali, że w Polsce jest
tylko jedna organizacja zajmująca się pomocą ofi arom handlu ludźmi, przy czym
organizacja ta jest nastawiona głównie na pomoc ofi arom handlu ludźmi w celu
wykorzystywania seksualnego. Dlatego, zdaniem ekspertów, należy zróżnicować
procedury otrzymywania pomocy, zwłaszcza jeśli chodzi o pomoc ofi arom pracy
przymusowej. System pomocy powinien być bowiem nastawiony na udzielenie
wsparcia maksymalnie dużej liczbie ofi ar, a nie tylko na konkretne grupy ofi ar
pracy przymusowej w Polsce.

Zdaniem jednego z ekspertów, pilnie należy rozwiązać kwestię udzielania pomocy
Polakom wykorzystywanym bądź zmuszanym do pracy za granicą. Obecnie
Polacy-ofi ary pracy przymusowej za granicą nie otrzymują żadnej pomocy ani
wsparcia. Problem stanowią również pieniądze z budżetu państwa, które powinny
być przeznaczane na pomoc ofi arom handlu ludźmi. Zdaniem ekspertów z organi-
zacji pozarządowej oraz resortu pracy i polityki społecznej, pieniądze z budżetu
państwa przeznaczane na ten cel są niewystarczające. I tak np. w 2010 r. na
realizację Programu wsparcia i ochrony ofi ary/świadka handlu ludźmi dla cudzo-
ziemców oraz działanie Krajowego Centrum Interwencyjno-Konsultacyjnego dla
Ofi ar Handlu Ludźmi, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji przezna-

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

czyło 930.000 PLN (ok. 230.000 EUR)

154

. Kwota ta w całości przeznaczana jest

dla jednej organizacji pozarządowej w Polsce. Pozostałe organizacje, jeśli chcą
pomagać ofi arom handlu ludźmi, muszą korzystać ze wsparcia grantodawców.

Jeśli zaś chodzi o pomoc ofi arom handlu ludźmi do pracy przymusowej w uję-
ciu systemowym, to w Polsce co prawda istnieje kilka organizacji pozarządo-
wych, które zajmują się problematyką handlu ludźmi, ale tylko jedna z nich (La
Strada), udziela pomocy ofi arom handlu ludźmi i pracy przymusowej. Dzieje się
tak dlatego, że tylko jedna organizacja otrzymuje pieniądze z budżetu państwa na
udzielanie pomocy ofi arom handlu ludźmi, w tym również pracy przymusowej.
Przyznanie pieniędzy z budżetu państwa na organizowanie pomocy ofi arom handlu
ludźmi odbywa się w ramach konkursu. Obecnie jednak tylko jedna organizacja
jest w stanie wygrać ten konkurs. Mniejsze organizacje pozarządowe prawdopo-
dobnie nie mogą sprostać wymogom zapisanym w zadaniu publicznym dotyczącym
pomocy ofi arom handlu ludźmi, w tym pracy przymusowej.

La Strada dosyć dobrze radzi sobie z pomocą kobietom, ofi arom handlu ludźmi do
prostytucji. Organizacja ta bowiem na przestrzeni piętnastu lat istnienia stworzyła
kompleksowy system wsparcia dla kobiet-ofi ar handlu ludźmi. Jednak pomoc ofi a-
rom pracy przymusowej stwarza tej organizacji istotne problemy, zwłaszcza jeśli
chodzi o infrastrukturę tej organizacji. La Strada nie dysponuje bowiem miejscem,
w którym byłaby w stanie umieszczać kilkadziesiąt ofi ar w tym samym czasie. Jeśli
zaś wziąć pod uwagę fakt, że ostatnie przypadki zmuszania lub wykorzystywania
cudzoziemców do pracy w Polsce dotyczyły nie pojedynczych ofi ar, a całych grup
ludzi, to problem należy pilnie rozwiązać.

Nie bez znaczenia jest również fakt, że organizacja ta działa tylko w Warszawie
i nie posiada żadnych fi lii w pozostałych częściach Polski. Mimo że organizacja
ta współpracuje z lokalnymi organizacjami pozarządowymi, w zakresie pomocy
ofi arom handlu ludźmi, to raczej nie jest zainteresowana wspieraniem czy pomocą
w tworzeniu lokalnych organizacji pozarządowych, które zajmowałyby się pomocą
ofi arom handlu ludźmi i pracy przymusowej. Również resort spraw wewnętrznych,
który w Polsce zajmuje się eliminowaniem handlu ludźmi, nie jest zaintereso-
wany wspieraniem lokalnych organizacji pozarządowych, które na terenie swojego
działania mogłyby udzielać pomocy i wsparcia ofi arom handlu ludźmi. Nie ulega
wątpliwości, że organizacji pozarządowych nie należy tworzyć odgórnie, niemniej
jednak zachęta do tworzenia tego rodzaju fundacji jest jak najbardziej potrzebna.

154

http://www.pomoc.rpo.gov.pl/index.php?md=96&s=1

6.5 Pomoc ofi arom

Obecny system pomocy ofi arom jest bardzo scentralizowany, a to może powodo-
wać, że wiele ofi ar nie jest w stanie skorzystać z żadnego wsparcia czy pomocy.
Brak organizacji zajmujących się pomocą ofi arom handlu ludźmi w Polsce powo-
duje, że wiele ofi ar nie otrzymuje żadnej pomocy, wskazują na to wyniki naszych
badań. Przy czym pamiętać należy, że analizowane przypadki dotyczyły tylko
tych spraw, które zakończyły się wyrokiem sądowym, bądź nadal są prowadzone
postępowania przygotowawcze w tych sprawach. Innymi słowy, były to przy-
padki handlu ludźmi do pracy przymusowej, ale już ujawnione przez organy
ścigania. Mimo to, i tak nie wszystkie z tych ofi ar otrzymały pomoc od państwa.
Ponadto, jeśli założymy, że w Polsce mamy do czynienia z dużą ciemną liczbą
przestępstw handlu ludźmi i pracy przymusowej, to ofi ar tych przestępstw jest
znacznie więcej, niż wskazują na to statystyki organizacji pozarządowej, realizu-
jącej Program wsparcia i ochrony ofi ary/świadka handlu ludźmi. Z danych tych
wynika bowiem, że w latach 2006-2009 Programem wsparcia i ochrony ofi ary/
świadka handlu ludźmi objętych zostało 85 osób, natomiast w I połowie 2010 r.
(styczeń-czerwiec) 15 osób

155

Informacje otrzymane z Zespołu do Spraw Handlu Ludźmi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

i Administracji.

6. Krótki opis systemu eliminowania handlu ludźmi...

7.1 Wprowadzenie

W sferze życia społecznego jest kilka zjawisk, które z trudem poddają się pozna-
niu naukowemu. Jednym z nich jest praca przymusowa, która podobnie jak takie
społeczne fenomeny jak korupcja czy prostytucja stawia przed badaczem szcze-
gólne wyzwania. W przypadku pracy przymusowej rzeczywisty obraz zjawiska
jest ukryty za fasadą z pozoru legalnych działań sprawców. Trudność w badaniu
pracy przymusowej polega głównie na tym, że ofi ara tego przestępstwa jest naj-
częściej wykorzystywana przez prywatnego pracodawcę, ale prawdziwym „opre-
sorem”, którego ofi ara obawia się najbardziej, jest państwo. Już choćby groźba
represyjnych działań aparatu państwa może okazać się tym czynnikiem, który
tak silnie podporządkowuje ofi arę pracy przymusowej sprawcy (sprawcom) tego
przestępstwa. Wynika to z faktu, że tą ofi arą najczęściej jest cudzoziemiec, który
jest zatrudniony nielegalnie, a w określonym miejscu przebywa z naruszeniem
prawa miejscowego. W ten sposób żadna ze stron, a szczególnie ofi ara, nie jest
zainteresowana ujawnianiem faktów związanych z przestępstwem. I to jest pod-
stawowa trudność w badaniu pracy przymusowej – dostęp do informacji.

Drugi poważny problem związany z badaniem pracy przymusowej polega na
tym, że jest to zjawisko nowe, a przez to słabo rozpoznane. Nasza wiedza na
ten temat w wielu wymiarach jest jeszcze bardziej anegdotyczna i intuicyjna, niż
potwierdzona empirycznie. To właśnie dlatego każdy, kto teraz chciałby badać to
zjawisko powinien przyjąć postawę badawczą, którą można określić jako „czysta
tablica”. W praktyce takie podejście oznacza otwarcie się na wszelkie informacje,
które można uzyskać, mozolne weryfi kowanie tych informacji i powolne tworzenie
obrazu zjawiska.

7. JAK BADAĆ PRZYPADKI PRACY PRZYMUSOWEJ

7.2 Wywiady z ekspertami (głównie z funkcjonariuszami

organów ścigania)

Badacz problematyki pracy przymusowej musi zaakceptować fakt, że we wstęp-
nej fazie badań może trafi ać na rozmówców, którzy będą wiedzieli nieco więcej,
niż będą potrafi li, czy będą w stanie powiedzieć. Będzie tak głównie dlatego, że
posiadane przez nich informacje nie zawsze będą uporządkowane, nie zawsze
będą się układały w logiczne ciągi pozwalające „ułożyć” je czy „podłożyć”
pod znane schematy poznawcze. Często wiedza ekspertów będzie jeszcze bar-
dzo wstępna i fragmentaryczna. To właśnie dlatego każdy taki wstępny wywiad
powinien być dobrze przemyślany i skonstruowany. Chodzi głównie o to, żeby,
w miarę możliwości, dobrze zogniskować strumień informacji płynący od eks-
perta. Z drugiej strony chodzi także o to, żeby dobrze skonstruowanymi pytaniami
pobudzić rozmówcę do wysiłku poszukiwania w pamięci ważnych i użytecz-
nych informacji. W dalszej fazie ważna jest właściwa selekcja informacji, bo
w trakcie wywiadów mogą pojawiać się informacje niezwiązane z interesującym
nas zagadnieniem.

Przeprowadzając wywiad należy ponadto pamiętać, że nie bez znaczenia jest
charakter zjawiska pracy przymusowej oraz szczególna sytuacja ofi ar takich prze-
stępstw, jak handel ludźmi czy właśnie praca przymusowa. Dlatego tak ważne jest
aby zagwarantować poufność rozmowy i anonimowość osób, z którymi przepro-
wadzane są wywiady. I nie dotyczy to tylko ofi ar, sprawców czy świadków pracy
przymusowej, ale także ekspertów. Może być bowiem i tak, że również ekspert
zajmujący się problemem handlu ludźmi czy pracy przymusowej chce pozostać
anonimowy. Po pierwsze dlatego, że nie chce być postrzegany jako ten, który
ujawnił informacje o danym zjawisku, zwłaszcza gdy są to dane poufne. Po drugie,
eksperci chcą zachować anonimowość, gdy wiedza na dany temat jest ograniczona
i nie chcą się dzielić tymi informacjami z innymi ludźmi.

Ekspert może poprosić o anonimowość wywiadu także wtedy, kiedy jego pogląd
na kwestie związane z eliminowaniem handlu ludźmi i pracy przymusowej jest
odmienny od poglądu jego przełożonych, bądź pozostaje w sprzeczności z ofi -
cjalną polityką realizowaną przez instytucję lub organizację, którą reprezentuje.

Zdarzyć się również może, że przeprowadzamy wywiad z ekspertem, który
w naszej opinii powinien wiedzieć stosunkowo dużo na temat handlu ludźmi
i pracy przymusowej, jednak w trakcie wywiadu okazuje się, że jego wiedza
jest bardzo ograniczona, a nawet żadna. Jest to szczególnie trudna sytuacja dla
eksperta/respondenta, dlatego badacz powinien unikać komentarzy i uwag, które
mogłyby być odebrane przez rozmówcę jako oceniające. Badacz powinien zrobić

7. Jak badać przypadki pracy przymusowej

wszystko, żeby uniknąć sytuacji, w której osoba udzielająca wywiadu mogłaby
odnieść wrażenie, że jest defi niowana przez badacza jako nie-ekspert.

7.3 Dane ofi cjalne

W badaniu przypadków pracy przymusowej czy handlu ludźmi istotne znaczenie
mają ofi cjalne dane z instytucji i organizacji, które zajmują się bądź powinny się
zajmować eliminowaniem tych zjawisk. Dysponując wstępnymi informacjami
pochodzącymi od ekspertów, a także wynikami analizy prasy i mediów elek-
tronicznych, można przystąpić do zaprojektowania badań polegających na gro-
madzeniu danych ofi cjalnych. Przede wszystkim ważne jest aby zgromadzić jak
najwięcej materiałów, opracowań, dokumentów urzędowych przygotowanych przez
instytucje i organizacje zajmujące się problemem handlu ludźmi i pracy przy-
musowej. Przydatne zatem mogą być sprawozdania roczne, dokumenty robocze,
analizy, opracowania itp. Chodzi bowiem o to, aby na podstawie tych dokumentów
ocenić czy badane instytucje dostrzegają problem, a jeśli tak to w jaki sposób,
jeśli w ogóle, radzą sobie z nim. Pamiętać jednak należy, że tego typu analiza
wymaga wyjątkowej wnikliwości w analizie dokumentów i cierpliwości. Może
się bowiem zdarzyć tak, że interesujący nas problem może zostać poruszony tylko
w jednym miejscu obszernego dokumentu albo niewielka wzmianka o jakimś
fakcie wskazującym na istnienie problemu zostanie zawarta niemal na margine-
sie głównego wątku. Takie szczątkowe informacje składane w większe całości
pozwolą tworzyć przybliżony obraz całości i mogą okazać się istotne z punktu
widzenia badań.

Wśród dokumentów, które mogą się okazać przydatne w badaniach, można wymie-
nić m.in.:

● statystyki przestępczości oraz statystyki sądowe, które stanowią podstawo-

we źródło informacji na temat przestępczości oraz sprawców przestępstw,
jak i w ogóle funkcjonowania polityki kryminalnej w zakresie interesujące-
go nas przestępstwa,

● sprawozdania roczne instytucji pomocy społecznej, tak o zasięgu regional-

nym, jak i krajowym, w dokumentach tych należy przede wszystkim szukać
informacji o pomocy udzielonej cudzoziemcom,

● roczne sprawozdania Rzecznika Praw Obywatelskich, w których można

znaleźć informacje na temat rynku pracy czy naruszeń praw pracowniczych,

● sprawozdania organów ścigania, w celu sprawdzenia czy instytucje te kiedy-

kolwiek zajmowały się przestępstwami handlu ludźmi i pracy przymusowej,

● sprawozdania roczne opracowywane przez inspekcję pracy, zwłaszcza in-

formacje na temat zatrudnienia migrantów oraz warunków pracy pracowni-

7.3 Dane ofi cjalne

ków migracyjnych; są to szczególnie istotne informacje w kontekście pracy
przymusowej,

● dokumenty sejmowych komisji do spraw pracy, zatrudnienia, praw czło-

wieka lub migracji, które zajmowały się zmianami prawa w zakresie pracy
bądź sytuacją cudzoziemców,

● inne dokumenty z podobnych instytucji i organizacji w zależności od struk-

tury władzy państwowej.

7.1 Analiza prasy

W badaniu wielu zjawisk społecznych ważnym źródłem informacji jest prasa,
a mówiąc szerzej – media. Po pierwsze dlatego, że wtedy gdy przedmiot badań nie
jest dobrze rozpoznany, to wówczas przekaz medialny może być źródłem inspiracji
do wyznaczenia potencjalnych obszarów zainteresowania badawczego. Może to
dotyczyć np. gromadzenia nowych informacji o sprawcach, czy też zwrócenia
uwagi na szczególny typ ofi ar czy wreszcie poddania analizie sytuacji osób, które
korzystają z przestępstw popełnianych przez innych ludzi. Dlatego należy bardzo
starannie gromadzić wszystkie artykuły i notatki prasowe dotyczące wprost lub
choćby pośrednio badanego zagadnienia. Dobrym przykładem znaczenia doniesień
prasowych jest np. problem handlu narządami czy kulturowe uzasadnienie dla
popełniania niektórych przestępstw przez mniejszości etniczne.

Inaczej jest, kiedy badany problem jest rozpoznany bardzo dobrze. W takiej sytuacji
artykuły prasowe mogą być wykorzystane żeby wzbogacić badania o medialny
obraz analizowanego zjawiska, w tym przypadku pracy przymusowej czy handlu
ludźmi. Wtedy prasa nie jest traktowana jako źródło inspiracji czy bardzo wstęp-
nych informacji, ale raczej jako swego rodzaju wskaźnik, który pozwala wnio-
skować nt. kontekstu społecznego problemu, który staramy się opisać. Dobrym
przykładem wykorzystywania informacji z prasy do opisu badanego zjawiska jest
przestępczość zorganizowana. O tego rodzaju przestępczości wiemy bowiem już
wiele, dlatego analizując informacje medialne możemy się dowiedzieć np. jak
zmienia się wizerunek członka zorganizowanej grupy przestępczej czy też jakiego
rodzaju informacje są przekazywane do opinii publicznej na temat badanego przez
nas problemu.

Opierając się na polskich doświadczeniach można powiedzieć, że problem pracy
przymusowej dopiero od niedawna stał się przedmiotem zainteresowania mediów.
Co prawda po zmianie ustroju politycznego w Polsce, tzn. na początku lat dzie-
więćdziesiątych, prasa poświęcała dosyć dużo uwagi problemowi wykorzysty-
wania ludzi do pracy, złych warunków pracy czy zbyt niskich wynagrodzeń, ale

7. Jak badać przypadki pracy przymusowej

informacje te przedstawiane były w celu pokazania gorszej strony kapitalizmu.
Tym niemniej, nawet jeśli prasa informowała obszernie o naruszeniach praw pra-
cowniczych, to głównie dotyczyło to Polaków, natomiast brakowało publikacji
dotyczących cudzoziemców i ich pracy w Polsce. Sytuacja ulegała zmianie, kiedy
problem handlu ludźmi stał się przedmiotem debaty publicznej.

7.2 Analiza spraw karnych – badanie prawa w działaniu

W kryminologii badanie akt spraw karnych to jedna z najważniejszych metod
poznawania rzeczywistości społecznej. Wiele przestępstw znamy właśnie dla-
tego, że można je badać na podstawie wielu rzeczywistych spraw. Inaczej jest
w przypadku takich przestępstw jak handel ludźmi czy praca przymusowa. Jak już
była o tym wielokrotnie mowa, nasza wiedza o nich jest niezwykle ograniczona,
a w analizie empirycznej od lat obowiązuje podejście określane mianem „wierz-
chołka góry lodowej”. W praktyce oznacza to tyle, że tylko nieliczne sprawy są
ujawniane, a jeszcze mniej trafi a przed sądy, a zatem widzimy tylko niewielką
część problemu i jakiekolwiek ekstrapolowanie wniosków jest nieuprawnione.
Tym niemniej, nawet jeśli sprawy są nieliczne należy prowadzić takie badania, bo
nawet na podstawie pojedynczych spraw możemy badać to co jest najważniejsze,
czyli działanie prawa w praktyce.

Jeśli tylko były prowadzone jakieś śledztwa lub sprawy karne zakończone werdyk-
tem sądowym, należy dążyć do zapoznania się z aktami. Inaczej niż w typowych
badaniach kryminologicznych, w których interesuje nas wybrany aspekt sprawy,
w przypadku handlu ludźmi i pracy przymusowej cała sprawa powinna być pod-
dana szczegółowej analizie. A oto kilka istotnych aspektów takiego badania. Po
pierwsze, dzięki analizie danych zawartych w aktach możemy gromadzić wiedzę
o samym zjawisku pracy przymusowej. Po drugie, dzięki analizie materiału proce-
sowego możemy wnioskować o funkcjonowaniu organów ścigania w zestawieniu
z zupełnie nowym przestępstwem. Po trzecie, analiza aktów oskarżenia i wyroków
pozwala ocenić kompetencje prokuratorów i sędziów w zakresie interpretacji
prawa. Po czwarte, analiza akt pozwala ocenić jak wymiar sprawiedliwości karnej
traktuje ofi ary.

W tym pierwszym wymiarze ważne są następujące kwestie: jaka jest fenomenolo-
gia badanego przestępstwa, kto i jak rekrutuje pracowników, z jakich krajów, jakie
są kanały przerzutu migrantów, czy i w jakim zakresie w tworzenie nielegalnego
rynku pracy zaangażowane są zorganizowane grupy przestępcze, jakie sektory
gospodarki są szczególnie narażone etc.

7.2 Analiza spraw karnych – badanie prawa w działaniu

Jeśli chodzi o drugi wymiar – instytucjonalny, to tu kluczową kwestią jest to,
kto i jak zidentyfi kował ofi arę, jaka była w tym zakresie rola organów ścigania,
czy w ramach organów ścigania istnieją szczególne struktury i specjalne proce-
dury zapewniające maksymalizację efektywności ścigania, czy i jak przebiegała
współpraca organów ścigania z innymi instytucjami, szczególnie zaś z partnerami
zagranicznymi i organizacjami międzynarodowymi etc.

Trzeci wymiar odnosi się do tego wszystkiego, o czym była już obszernie mowa,
a mianowicie, czy istniejące prawo pozwala policji, prokuraturze i sądom sku-
tecznie prowadzić śledztwa, oskarżać i skazywać sprawców przestępstw, czy
funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości mają problemy z interpretacją istnie-
jących przepisów krajowych, w jakim zakresie wymiar sprawiedliwości jest gotów
odwoływać się i korzystać z międzynarodowych regulacji (np. w zakresie defi nicji
handlu ludźmi czy pracy przymusowej).

Wreszcie kwestia ofi ary. Akta sprawy karnej są niezastąpionym źródłem informacji
o tym, czy i w jakim zakresie wymiar sprawiedliwości jest gotów do potraktowania
ofi ary stosownie do jej sytuacji życiowej i stanu psychicznego. Oczywiście ważnym
źródłem informacji jest sama ofi ara, ale trzeba pamiętać, że może ona nie wyrazić
zgody na rozmowę, ale także może nie rozumieć zawiłości proceduralnych, jak
również może nie zdawać sobie sprawy z przysługujących jej uprawnień. W tym
zakresie najważniejsze kwestie to: ustalenie czy ofi ara uzyskała natychmiastową
pomoc, opiekę i ochronę ze strony państwa lub reprezentującej państwo organi-
zacji pozarządowej, czy w śledztwie były alternatywne źródła informacji, czy też
organy ścigania polegały tylko na zeznaniach ofi ary, czy śledztwo było prowa-
dzone w taki sposób aby nie prowadzić do wtórnej wiktymizacji, czy i ile razy
była przesłuchiwana ofi ara, czy przez ofi cera tej samej płci etc.

7.3 Wywiady z ofi arami

Wywiady z ofi arami przestępstw zawsze rodzą pytania o standardy etyczne. Ofi ary
pracy przymusowej czy handlu ludźmi zawsze znajdują się w szczególnie trudnej
sytuacji, dlatego muszą być traktowane z dużą ostrożnością. Przeprowadzając
wywiad z taką osobą należy zapewnić jej jak największy komfort psychiczny
i anonimowość. Ofi ara pracy przymusowej musi wrazić zgodę na rozmowę, nawet
jeśli jej przedmiotem byłaby prośba o przeprowadzenie wywiadu. Innymi słowy
ofi ara nie może być zaskakiwana wizytą badacza, który pyta ją o chęć udziału
w badaniach. Przed rozmową organy ścigania lub organizacja pozarządowa opie-
kująca się ofi arą musi ustalić dane osobowe ofi ary, jednak te informacje muszą
być chronione, tak aby ofi ara cały czas pozostawała anonimowa. Kolejną ważną

7. Jak badać przypadki pracy przymusowej

kwestią jest trauma ofi ary. Zadaniem przeprowadzającego wywiad jest zrobić
wszystko, aby nie narażać ofi ary na bolesny powrót do złych wspomnień i wtórną
wiktymizację. To także dlatego tak często apelujemy do funkcjonariuszy organów
ścigania, aby ofi ary były przesłuchiwane tylko raz, bez powtarzania tych samych
pytań. Ofi ara nie może po raz kolejny cierpieć z powodu przesłuchania czy udziału
w badaniach.

Ważne jest również to, aby osoba przeprowadzająca wywiad była do niego dobrze
przygotowana. To oznacza, że powinna rozumieć sytuację społeczną ofi ary oraz
jej stan psychiczny i w oparciu o te informacje przygotować strategię wywiadu.
Celowe byłoby, aby przed przeprowadzeniem wywiadu badacz skontaktował się
z lekarzem, psychologiem lub pracownikiem socjalnym, który zajmuje się ofi arą.
Chodzi bowiem o to, żeby uzyskanie informacji od ofi ary nie odbywało się jej
kosztem.

Wreszcie sprawa języka. Podczas rozmowy z ofi arami przestępstwa, a zwłaszcza
handlu ludźmi czy pracy przymusowej, należy używać odpowiedniego języka oraz
zdecydowanie unikać negatywnych sformułowań czy ocen odnoszących się do
omawianej sytuacji. Ponadto należy pamiętać, że ofi ary bardzo często są cudzo-
ziemcami i dlatego należy korzystać z pomocy tylko wykwalifi kowanego tłumacza,
który musi zdawać sobie sprawę z sytuacji społecznej i kondycji psychicznej ofi ary.

7.4 Wywiady ze sprawcami

Jeśli chodzi o wywiady ze sprawcami przestępstw, to w trakcie ich przeprowadza-
nia należy przestrzegać wszystkich standardów wypracowanych w kryminologii

156

Przede wszystkim należy zapewnić anonimowość osobie, z którą rozmawiamy.
Poza tym należy unikać wszelkich wypowiedzi sugerujących, że rozmówca jest
sprawcą przestępstwa, zwłaszcza gdy nie doszło jeszcze do skazania. Natomiast
jeśli badacz nie jest pewny czy ma do czynienia ze sprawcą przestępstwa handlu
ludźmi do pracy przymusowej (np. rozmówca zatrudniał cudzoziemców w swojej
fabryce), powinien skoncentrować się na kwestiach związanych z traktowaniem
pracowników przez sprawcę, a nie na handlu ludźmi jako takim. Może bowiem
dojść do sytuacji, że badacz przeprowadza wywiad z osobą, która co prawda jest
podejrzewana o przestępstwo związane z handlem ludźmi i pracą przymusową,

156

R.K. Schutt, R. Bachman, Fundamentals of Research in Criminology and Criminal Justice,

7.4 Wywiady ze sprawcami

ale na wstępnym etapie postępowania przygotowawczego trudno jest jeszcze jed-
noznacznie przesądzić, czy sprawca faktycznie popełnił te przestępstwa. W tej
sytuacji badacz powinien przeprowadzić wywiad w ten sposób, aby uzyskać jak
najwięcej informacji o relacjach pomiędzy organizatorami pracy a pracownikami,
o warunkach pracy, o wynagrodzeniu itp. Dopiero tak zgromadzone informacje
powinny posłużyć do oceny, czy w danym przypadku możemy mówić o pracy
przymusowej. Dane uzyskane w ten sposób mogą być także istotne dla potrzeb
sporządzenia opisu społecznego kontekstu pracy, zwłaszcza pracy przymusowej.
I choć początkowo można odnieść wrażenie, że informacje te nie mają większego
znaczenia z punktu widzenia celu badań, to jednak z czasem mogą być bardzo
przydane w opisie problemu, np. jeśli dotyczą sposobów dotarcia cudzoziemców
do Polski. W innych przypadkach takie informacje mogą posłużyć do znalezienia
śladów lub nawet dowodów na wykorzystywanie ludzi do pracy czy istnienie
pracy przymusowej.

7.5 Badanie opinii publicznej

Badania opinii publicznej są niedoceniane jako źródło wiedzy o pracy przymu-
sowej. Jednak warto odwołać się do tego instrumentu poznania choćby z dwóch
powodów. Pierwszy typ argumentacji jest związany z pewnym modelem badaw-
czym, a szerzej z określoną fi lozofi ą poznania, którą określa się mianem socjolo-
gii humanistycznej. W tej perspektywie poznawczej badanie pracy przymusowej
jako zjawiska społecznego jest w istocie badaniem jednego z przejawów istnienia
cywilizacji, innymi słowy jest badaniem kultury. Jeśli natomiast uznać, że badanie
kultury jest możliwe tylko poprzez odczytanie jej ze świadomości indywidualnej,
to znajdziemy powód, dla którego warto zapytać ludzi, co rozumieją pod pojęciem
pracy przymusowej, czy takie zjawisko istnieje, czy uznają je za poważny problem,
czy oczekują ingerencji państwa czy też sferę zatrudnienia woleliby pozostawić
poza zasięgiem instytucji państwowych.

Drugi typ argumentacji jest bardziej pragmatyczny. Otóż można zakładać, że
członkowie społeczeństwa są nie tylko nosicielami i wyrazicielami określonych
poglądów, które dają się transponować na uogólnione sądy i opinie, ale także są
depozytariuszami doświadczeń indywidualnych, które mogą być istotne w two-
rzeniu obrazu zjawiska, albo w poszukiwaniu ewentualnych obszarów dalszej
eksploracji badawczej. Innymi słowy respondenci takich badań mogą powiedzieć
o własnych doświadczeniach w tym zakresie, być może o znanych im przypadkach
wykorzystywania cudzej pracy czy o „skłonności” określonych sektorów gospo-
darki do takich zachowań. Nikogo kto zna warsztat kryminologiczny nie trzeba
przekonywać o wartości badań wiktymizacyjnych czy też badań typu self-report.

7. Jak badać przypadki pracy przymusowej

8.1 Uwagi wstępne oraz materiał badawczy

Praca przymusowa jest zjawiskiem obecnym w przestrzeni społecznej od wielu
lat, choć sam termin nie zawsze znaczył to samo. Określenie to było stosowane
do opisywania różnych zjawisk i sytuacji społecznych, ale zawsze miało wyraź-
nie negatywną konotację. Tę tezę można udowodnić poddając analizie rodzime
publikacje prasowe, które dotyczą pracy przymusowej.

Chociaż w polskim prawie nie ma jednoznacznego zakazu pracy przymusowej,
to jednak wynika on z regulacji międzynarodowych, które wiążą Polskę. Można
zatem powiedzieć, że praca przymusowa jest także zjawiskiem negatywnym w sen-
sie prawnym. Warto zbadać, czy treść publikacji prasowych odzwierciedla także
i takie przekonanie autorów.

Metodą, którą można wykorzystać do przedstawienia medialnego wizerunku pracy
przymusowej jest analiza zawartości przekazów prasowych, określana czasem także
jako analiza treści. Jest ona szczególnie przydatna przy zjawiskach stosunkowo
nowych lub zmiennych w czasie, co do których brakuje jeszcze ugruntowanej
wiedzy, jak i pewności, co pod ich pojęciem się kryje. Przykładem zastosowania
analizy prasy w przypadku tematyki pokrewnej, jaką jest handel ludźmi, są dwie
publikacje odnoszące się do jego medialnego wizerunku, w tym zwłaszcza kobiet
– ofi ar handlu ludźmi

157

: Obraz handlu kobietami w prasie polskiej M. Pomarań-

* Autorskie opracowanie Pani Emilii Rekosz przekazane na potrzeby publikacji raportu. Emilia
Rekosz jest członkiem Zespołu Ośrodka Badań Handlu Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego.

157

M. Pomarańska-Bielecka, Obraz handlu kobietami w prasie polskiej [w:] Handel ludźmi. Zapo-

bieganie i ściganie, (red.) Z. Lasocik, Warszawa 2006 oraz M. Koss-Goryszewska, Wizerunek handlu
ludźmi i kobiety-ofi ary w prasie polskiej na przykładzie Gazety Wyborczej, Instytut Spraw Publicz-
nych, Warszawa 2010.

8. PRACA PRZYMUSOWA W POLSKIEJ PRASIE*

skiej-Bieleckiej oraz Wizerunek handlu ludźmi i kobiety-ofi ary w prasie polskiej
na przykładzie Gazety Wyborczej M. Koss-Goryszewskiej.

Analiza treści jest defi niowana w literaturze socjologicznej jako technika badaw-
cza, która pozwala na badanie zarejestrowanych ludzkich przekazów

158

. Może

być ona stosowana jako metoda ilościowa i jakościowa. Dzięki niej można więc
odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania: jaka jest forma analizowanej treści
i jaka jest jej zawartość, czyli na pytania o to, jak i co się o pewnych przedmio-
tach i obiektach pisze

159

W prezentowanym opracowaniu poddałam jakościowej analizie treści artykuły
prasowe dotyczące pracy przymusowej. Celem tej analizy jest z jednej strony,
uporządkowanie informacji, które można uzyskać z publikacji prasowych, ale
także próba określenia, czy i jaki wizerunek pracy przymusowej jako zjawiska
społecznego można zdekodować z polskiej prasy.

Poszukiwanie artykułów do niniejszej analizy przebiegało dwutorowo. Głów-
nym źródłem był profesjonalny monitoring mediów elektronicznych za okres od
stycznia do czerwca 2010 r. Oprócz tego przejrzałam wyszukiwarki internetowe
polskich czasopism (dzienników i tygodników), pod kątem występowania określeń
„praca przymusowa”. W tym drugim przypadku zasięg czasowy był uzależniony
od dostępnej bazy poszczególnych czasopism. Efekt opisanych poszukiwań to
prawie 200 artykułów, notatek i analiz, pochodzących zarówno z gazet i czasopism
ogólnopolskich, jak również publikacji o zasięgu regionalnym.

Wśród wymienionych publikacji można wyróżnić dwie kategorie. Pierwsza to
publikacje dotyczące zjawiska pracy przymusowej w kontekście historycznym
i politycznym. Artykuły zaliczone to tej grupy dotyczyły głównie sporów o odszko-
dowania za wykonywanie pracy przymusowej w czasie II wojny światowej, oraz
pracy przymusowej jako jednego ze sposobów totalitarnego zarządzania społeczeń-
stwem w poszczególnych krajach (środek represji karnej, sposób walki z przeciw-
nikami politycznymi lub metoda na rozwój gospodarczy, w takich krajach, jak:
Chiny, Birma, Korea, Kuba). Artykuły te stanowią jedynie tło niniejszego opraco-
wania, warto jednak o nich wspomnieć. Są one dowodem na to, że zjawisko pracy
przymusowej nie jest zjawiskiem nowym. Druga kategoria to artykuły zawierające

158

E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 342.

159

Przykłady klasyfi kacji z ich krytyczną analizą: P. Dubiel, Metoda analizy zawartości prasy i jej

praktyczne zastosowanie [w:] Wstęp do prasoznawstwa, (red.) J. Mądry, Uniwersytet Śląski, Kato-
wice 1982, s. 99. O możliwości jakościowego zastosowania analizy treści można przeczytać w pu-
blikacji K. Podemskiego oraz we Wprowadzeniu do metod socjologii empirycznej, autorstwa
R. Mayntz, K. Holm, P. Hubner.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

informacje o konkretnych przypadkach pracy przymusowej, ujawnionych przez
instytucje wymiaru sprawiedliwości.

Analizowane artykuły, są dosyć zróżnicowane pod względem formy i treści. Są
w nich zarówno krótkie notatki prasowe, zawierające jedynie informacje o zaist-
nieniu pewnego wydarzenia (najczęściej procesu sądowego), jak i dłuższe artykuły
zawierające szczegóły konkretnych spraw (m.in. informacje o działaniu sprawcy
oraz sytuacji ofi ar).

Użytecznym punktem wyjścia do dalszych rozważań niech będą wyniki badań
przeprowadzonych przez TNS OBOP w 2010 r., z których wynika, że 79% Pola-
ków (respondentów tych badań) jest świadomych istnienia zjawiska zmuszania do
pracy (niewolnictwa), będącego formą handlu ludźmi

160

. Warto zatem odpowie-

dzieć na pytanie, do jakiego stopnia jest to efekt przekazów medialnych, na ile
prezentowane w polskiej prasie informacje pozwalają Polakom poznać zjawisko
pracy przymusowej, a przez to zminimalizować ryzyko stania się jego ofi arą.

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle

artykułów prasowych

Informacje, które można uzyskać z przeanalizowanych artykułów tworzą pewien
obraz pracy przymusowej, który choć niepełny, pozwala na charakterystykę trzech
istotnych moim zdaniem elementów: zjawiska pracy przymusowej, sprawcy
oraz ofi ary. Wyróżnienie dwóch ostatnich elementów pozwala także na zba-
danie, jak ofi ary i sprawcy pracy przymusowej są postrzegani przez polskich
dziennikarzy, a więc także, jaki jest ich medialny wizerunek. Charakterystyka
tych trzech elementów z jednej strony pozwala wychwycić, jakie informacje
czytelnicy artykułów o pracy przymusowej mogą z prasy uzyskać, a z drugiej
umożliwia zbudowanie ogólnej defi nicji pracy przymusowej jaka wyłania się
z artykułów prasowych.

8.2.1 Zjawisko pracy przymusowej

Praca przymusowa w świetle artykułów prasowych polega na ciężkiej pracy fi zycz-
nej i jest połączona z zamieszkiwaniem w bardzo trudnych warunkach, w kraju
innym niż kraj pochodzenia ofi ar. Zjawisko to ma dwa główne etapy: werbowanie

160

Raport TNS OBOP, Społeczna świadomość zagrożeń związanych z handlem ludźmi i podejmo-

wanie pracy za granicą, Warszawa 2010.

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle...

i przymuszanie do pracy. Pierwszy etap odbywa się za pomocą pośredników, którzy
osobom zainteresowanym wyjazdem do pracy za granicę, proponują określony
rodzaj pracy za określone wynagrodzenie. Po przekazaniu pracowników praco-
dawcom, okazuje się, że warunki pracy, wynagrodzenia oraz zakwaterowania są
całkowicie inne, niż wcześniej proponowane.

Praca przymusowa wiąże się również z przebywaniem w trudnych warunkach
mieszkalnych („mieszkają w fatalnych warunkach”, „w hotelu panowały tragiczne
warunki: na ścianach był grzyb, brakowało ciepłej wody”

161

, „pomieszczenia,

w których przebywali, nie były ogrzewane i musieli spać na podłodze”

162

, „polscy

nadzorcy zamykali ich na kłódkę w pomieszczeniu, do którego wchodziło się
przez otwór, jak w psiej budzie”

163

Ofi ary pracy przymusowej są poddawane ciągłej kontroli, także poza godzinami
pracy. Mają ograniczoną swobodę poruszania się i dysponowania zarobionymi
pieniędzmi i swoimi dokumentami („Polakom zabierano paszporty”, „na miejscu
odbierała im paszporty”

164

Istotny jest także element zastraszania. Z artykułów wynika, że ofi ary mają ogra-
niczone możliwości wycofania się z podjętej pracy, wszelkie przejawy oporu są
tłumione za pomocą szantażu, zastraszania, lub przemocy fi zycznej i psychicznej
(np. „Polakom zabierano paszporty, bito ich i zastraszano”

165

, „Szwedka straszyła

kobiety napadami na ich rodziny, spaleniem domów w Polsce”

166

). Zastanawiające

jest, że we fragmentach dotyczących tak konkretnych działań, jak bicie, groźby,
używa się bezosobowej formy i brakuje szczegółowych informacji na temat osób,
które były sprawcami tych działań.

Z analizy artykułów prasowych, wyłania się negatywna ocena pracy przymusowej,
jako zjawiska powiązanego z przestępczością, w tym z przestępczością zorgani-
zowaną oraz z handlem ludźmi. Jest to ocena „wystawiona” na podstawie opisu
działania sprawców oraz sytuacji ofi ar, zarówno w trakcie przymuszania do pracy,
jak i w okresie po ujawnieniu przypadku pracy przymusowej. Na negatywny
wizerunek pracy przymusowej w polskiej prasie wskazują stosowane zarówno
w tytułach, jak i treściach artykułów określenia typu „niewolnictwo”, „niewolnicze

161

W. Olszewski, Handlarze ludźmi zostali aresztowani, „Gazeta Lubuska”, 05.01.2010 r.

162

Handlował ludźmi, „Nowości”, 26.01.2010 r.

163

M. Szumer, Pracowali jak niewolnicy. Teraz trafi ą do więzienia?, „Metro” Warszawa, 05.03.2010 r.

164

Handlarze ludźmi za kratami, „Fakt”, 06.01.2010 r.; Polskie niewolnice, „Gazeta Olsztyńska”,

02.02.2010 r.

165

Handlarze ludźmi za kratami, „Fakt”, 06.01.2010 r.

166

Polskie niewolnice, „Gazeta Olsztyńska”, 02.02.2010 r.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

warunki”, czy „obozy pracy”. Są to określenia, które także poprzez powiązanie
z historią, mają wyraźnie negatywną konotację.

Wiedza na temat pracy przymusowej, jako zjawiska społecznego, na podstawie
przeanalizowanych artykułów, ograniczać się może do krótkich i niepełnych opisów
poszczególnych przypadków. Brakuje artykułów, które zawierałyby całościowy
opis pracy przymusowej, z uwzględnieniem ryzyka stania się jego ofi arą. Autorzy
artykułów relacjonują przede wszystkim ujawniane przypadki pracy przymusowej,
bez pogłębionej informacji na temat samego zjawiska. Brakuje analitycznych arty-
kułów, które pozwoliłyby na lepsze poznanie zjawiska, a przez to na zwiększenie
wśród czytelników świadomości ryzyka stania się ofi arą pracy przymusowej.

8.2.2 Sprawca

Sprawca, jako jeden z najważniejszych elementów zjawiska pracy przymuso-
wej jest również jednym z najlepiej scharakteryzowanych elementów przy opisie
zjawiska pracy przymusowej w polskiej prasie. Autorzy artykułów prasowych,
zawierających informacje na temat ujawnionych przypadków pracy przymusowej,
w znacznej części poświęcają uwagę charakterystyce sprawców. Jest to charak-
terystyka uwzględniająca zarówno ich cechy socjo-demografi czne (płeć, wiek,
wykształcenie), jak i sposób działania oraz ocenę ich postępowania.

W świetle przeanalizowanych artykułów prasowych, sprawcy to kobiety i męż-
czyźni (choć z przewagą mężczyzn). Brakuje pełnych informacji dotyczących
wieku wszystkich sprawców, opisywanych w przeanalizowanych artykułach, jednak
na podstawie przytaczanych przykładów można twierdzić, że są to osoby powy-
żej 30 roku życia (wiek sprawców w ujawnionych przypadkach, to na przykład:
51-letnia kobieta i 46-letni mężczyzna, 36-letni mieszkaniec Bangladeszu, 46-letnia
Szwedka)

167

, co z kryminologicznego punktu widzenia, wydaje się być istotną

informacją. Nie ma również pełnych informacji co do ich narodowości, natomiast
z tych, które są dostępne wynika, że oprócz Polaków, wśród ofi ar „pojawiali
się” również przedstawiciele narodowości romskiej, włoskiej, szwedzkiej oraz
bengalskiej

168

. Istotne jest również to, że sprawcami pracy przymusowej są czę-

sto osoby tej samej narodowości co ofi ary, także wówczas gdy sprawcy działają
w kraju innym, niż kraj ich pochodzenia (wyjątkiem jest przypadek ujawniony

167

W. Olszewski, Handlarze ludźmi zostali aresztowani, „Gazeta Lubuska”, 05.01.2010 r.; Zatrzy-

many za handel ludźmi, „Fakt” Trójmiasto, 26.01.2010 r.; Kobieta-wiking zrobiła z Polek niewolni-
ce, „Gazeta Finansowa” Dodatek, 02.02.2010 r.

168

Tamże.

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle...

w Szwecji, który dotyczył wykorzystywania polskich pracownic przez obywatelkę
Szwecji

169

W świetle artykułów prasowych sprawca to handlarz ludźmi, werbujący ludzi do
niewolniczej pracy, posługujący się oszustwem na etapie werbowania oraz trak-
tujący osoby zwerbowane do pracy przymusowej jak niewolników. Porównania
sprawców do handlarzy niewolników, a ich działania do organizowania niewolni-
czej pracy, wyraźnie wskazują na ich negatywną ocenę przedstawianą w polskiej
prasie. Do kategorii sprawców autorzy artykułów zaliczają zarówno tych, którzy
pośredniczą w werbowaniu pracowników na czyjeś zlecenie, jak i pracodawców,
którzy korzystają z pracy przymusowej lub chcą z niej korzystać. Niezależnie od
sposobu działania sprawcy oraz od tego, czy sprawcą jest osoba werbująca do
pracy, czy ta, która z niej korzysta, wizerunek sprawców jest wyraźnie negatywny.
Świadczą o tym zarówno tytuły, jak i określenia stosowane wobec sprawców
w treści artykułów. Autorzy analizowanych artykułów stosowali w opisie spraw-
ców zarówno porównania o negatywnej konotacji, takie, jak „łotr”

170

, „capo”

171

„kobieta-wiking”

172

oraz określenia dotyczące sposobów ich postępowania, takie

jak: „traktował ludzi jak bydło”

173

, „zarabiali na niedoli rodaków, których bez

skrupułów wysyłali do niewolniczej pracy na południu Włoch”

174

, „mieszkaniec

Bangladeszu, który mieszkał w Gdańsku, wpadł na pomysł, jak wykorzystać roda-
ków”

175

. Przedstawione przykłady nie pozostawiają wątpliwości co do oceny tych

działań, która jest wyraźnie negatywna i potępiająca.

Sprawcy, którzy zostali opisani w polskiej prasie, działają pojedynczo lub w gru-
pach. Z treści analizowanych artykułów wynika, że w przypadku sprawców działa-
jących w grupach, mamy do czynienia z działalnością związaną z handlem ludźmi
do pracy przymusowej, w tym związaną z przestępczością zorganizowaną: „orga-
nizacją często niewolniczej pracy cudzoziemców zajmują się struktury mafi jne”

176

„podejrzewani o handel ludźmi otrzymali zarzuty współdziałania w zorganizo-
wanej grupie przestępczej, mającej na celu handel ludźmi do pracy, w warun-
kach zbliżonych do niewolniczych”

177

, „traktował ludzi jak bydło. Za handel

169

Polskie sprzątaczki pracowały jak niewolnice, „Dziennik Koszaliński”, 02.02.2010 r.; Kobieta-

-wiking zrobiła z Polek niewolnice, „Gazeta Finansowa” Dodatek, 02.02.2010 r.

170

Zatrzymany za handel ludźmi, „Fakt Trójmiasto”, 26.01.2010 r.

171

B. Zaremba-Żarski, Miał być raj, a trafi łem do pomidorowego piekła, „Nowa Trybuna Opolska”,

27.02.2010 r.

172

Kobieta-wiking zrobiła z Polek niewolnice, „Gazeta Finansowa Dodatek”, 02.02.2010 r.

173

Traktował ludzi jak bydło, „Gazeta Wyborcza” Trójmiasto, 26.01.2010 r.

174

Handlarze ludźmi za kratami, „Fakt”, 06.01.2010 r.

175

Zatrzymany za handel ludźmi, „Fakt Trójmiasto”, 26.01.2010 r.

176

I w Polsce są obozy pracy, „Cooltura”, 02.01.2010 r.

177

W. Olszewski, Handlarze ludźmi zostali aresztowani, „Gazeta Lubuska”, 05.01.2010 r.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

ludźmi na trzy miesiące trafi ł do aresztu 36-latek z Gdańska”

178

, „zrobiła z Polek

niewolnice”

179

Z przeanalizowanych artykułów można wnioskować, że praca przymusowa jest
zjawiskiem, w którym występują przeważnie dwie grupy sprawców, tzn. tych
którzy werbują pracowników i organizują ich podróż do kraju docelowego, jak
i samych pracodawców, którzy z pracy zwerbowanych osób korzystają. Jednak
przedstawione w analizowanych artykułach przypadki pracy przymusowej zawie-
rają informacje albo o jednej albo o drugiej grupie sprawców.

Istotną informacją wyłaniającą się z przytoczonych artykułów jest zwrócenie uwagi
na fakt, że Polacy mogą być nie tylko ofi arami, ale także sprawcami pracy przy-
musowej. Tak więc, nie tylko mogą zostać zwerbowani, sprzedani i zmuszeni do
niewolniczej pracy, lecz także mogą werbować, organizować handel, jak i korzystać
z niewolniczej pracy cudzoziemców w Polsce. Można w związku z tym wnio-
skować, że poza kampaniami społecznymi uwrażliwiającymi na ryzyko stania się
ofi arą pracy przymusowej, potrzebne są także kampanie wskazujące na problemy
etycznego biznesu, sytuację cudzoziemców w Polsce oraz na możliwość istnienia
sprawców pracy przymusowej wśród rodaków.

Warto również dodać, że istnieją zasadnicze różnice pomiędzy sprawcą pracy
przymusowej opisywanym we wspomnianym we wstępie kontekście historycznym
i politycznym. W pierwszym przypadku sprawcą było państwo, które wykorzy-
stywało pracę przymusową do swoich politycznych celów (praca przymusowa
więźniów, ludzi biednych, jako kara dla przeciwników politycznych) – dzieje
się tak również obecnie, w przypadku niektórych państw totalitarnych (konfl ikty
zbrojne na bliskim wschodzie, jak i polityka totalitarna poszczególnych państw).
W drugim przypadku natomiast mamy do czynienia nie tylko z odpowiedzialno-
ścią państw, na terenie których dochodzi do przypadków pracy przymusowej, ale
także poszczególnych przedsiębiorstw i pracodawców, którzy czerpią korzyści
z pracy przymusowej, niezależnie od tego, na jakim etapie z tej pracy korzystają.

Na podstawie wstępnej analizy polskiej prasy można, moim zdaniem, sformułować
pogląd, że charakterystyka sprawców oraz sposobów ich działania nie pozwala
jeszcze na pełne odtworzenie obrazu pracy przymusowej, ani na dokładny opis roli,
jaką pełnią sprawcy w poszczególnych etapach organizowana pracy przymusowej.
Choć z artykułów tych wynika, że praca przymusowa jest procederem, w który
zaangażowanych jest wiele osób, na różnych etapach jej organizacji, to brakuje

178

Traktował ludzi jak bydło, „Gazeta Wyborcza” Trójmiasto, 26.01.2010 r.

179

Kobieta-wiking zrobiła z Polek niewolnice, „Gazeta Finansowa Dodatek”, 02.02.2010 r.

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle...

100

informacji na temat całego przebiegu tego procederu oraz informacji o tym, jakie
są relacje pomiędzy sprawcami działającymi na jego poszczególnych etapach.
Autorzy poświęcają uwagę albo tym, którzy organizują pracę przymusową, albo
tym, którzy z niej korzystają. Brakuje więc informacji na temat „łańcucha spraw-
ców”, którego istnienia można by się spodziewać po lekturze polskich artykułów
prasowych. Natomiast jednoznacznie można stwierdzić, że ocena działań podej-
mowanych przez sprawców pracy przymusowej jest negatywna.

8.2.3 Ofi ara

Ofi ary to kolejny ważny element zjawiska pracy przymusowej, któremu polscy
dziennikarze poświęcili uwagę. Tak jak w przypadku charakterystyki sprawców,
poniżej przedstawiam cechy socjo-demografi czne ofi ar pracy przymusowej, tak jak
prezentują je autorzy, a także podejmuję próbę przeanalizowania procesu stawania
się ofi arą opisywanego zjawiska.

Ofi ary nie są jednolitą grupą. Z artykułów wynika, że są w niej zarówno kobiety,
jak i mężczyźni, w różnym wieku i o różnym statusie społecznym, pochodzące
z różnych krajów. W przypadku kryterium wieku, w artykułach są tylko szcząt-
kowe informacje, np. „młode Polki”

180

, „37-latka spod Ostrowca bez pieniędzy,

paszportu i jedzenia była więziona we Włoszech”

181

. Kraje pochodzenia ofi ar

pracy przymusowej w Polsce, opisywane w polskiej prasie, to: Ukraina, Tajlandia,
Filipiny, Bangladesz, Azerbejdżan, Rumunia

182

. W artykułach poddanych analizie

niewiele jest pogłębionych refl eksji odnoszących się do narodowości ofi ar, która
w przypadku ujawnienia procederu pracy przymusowej w Polsce, może mieć
moim zdaniem duże znaczenie (o sytuacji ofi ar polskiego pochodzenia autorzy
prawie nie wspominają). Wiąże się to choćby ze wskazanymi w kilku artykułach
problemami w komunikacji z ofi arami, ich nieuregulowaną sytuacją prawną, w tym
z ciążącymi na nich zarzutami popełnienia przestępstw

183

oraz z trudnościami

w znalezieniu przez nich pracy w Polsce. Autorzy artykułów wskazują na trudną
sytuację ofi ar pracy przymusowej, ale zbyt mało jest informacji na temat tego,

180

Polskie niewolnice, „Gazeta Olsztyńska”, 02.02.2010 r.

181

S. Bławat, Uciekła z obozu pracy, „Echo Dnia” Kieleckie, 27.03.2010 r.

182

I w Polsce są obozy pracy, „Cooltura”, 02.01.2010 r.; W. Olszewski, Handlarze ludźmi zostali

aresztowani, „Gazeta Lubuska”, 05.01.2010 r.; T. Słomczyński, Przyjechali z Bangladeszu licząc na
pracę, byli prawie niewolnikami, „Polska Dziennik Bałtycki”, 26.01.2010 r.; M. Miłosz, Tajowie
w Polsce – praca za grosze, potem deportacja, „Rzeczpospolita”, 10.03.2010 r.; M. Szumer, Praco-
wali jak niewolnicy. Teraz trafi ą do więzienia?, „Metro” Warszawa, 05.03.2010 r.

183

M. Szumer, Pracowali jak niewolnicy. Teraz trafi ą do więzienia?, „Metro” Warszawa, 05.03.2010 r.;

M. Miłosz, Tajowie w Polsce – praca za grosze, potem deportacja, „Rzeczpospolita”, 10.03.2010 r.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

101

jaka pomoc jest im udzielana ze strony państwa, w którym stali się ofi arą pracy
przymusowej. W tym kontekście najczęściej pojawia się wsparcie oferowane przez
Fundację La Strada

184

Odtworzenie procesu stawania

się ofi arą pracy przymusowej, na podstawie anali-

zowanych artykułów, jest możliwe między innymi dzięki zapoznaniu się z infor-
macjami na temat sytuacji ekonomicznej tych osób.

Autorzy artykułów zwra-

cają uwagę na ich trudną sytuację materialną, którą można ich zdaniem uznać za
przyczynę szukania pracy za granicą, co w opisywanych przypadkach skończyło
się znalezieniem w sytuacji wykorzystania i zniewolenia. Z artykułów wynika,
że ofi ary to osoby bezrobotne

185

, które wyruszyły za granicę w poszukiwaniu

pracy i dobrych zarobków

186

. Gdyby połączyć tego typu informacje z artykułami,

odnoszącymi się do wyników badań TNS OBOP

187

oraz z artykułem na temat

celów powołania Krajowych Punktów Konsultacyjnych

188

, można by wyciągnąć

wniosek, że ryzyko stania się ofi arą pracy przymusowej jest większe w przypadku
osób, mających trudności fi nansowe oraz pozostających bez pracy. Brakuje jednak
takich wniosków w artykułach, w których opisane zostały ujawnione przypadki
pracy przymusowej w Polsce i za granicą, co może sprawiać wrażenie, że praca
przymusowa jest zjawiskiem, które dotyczy tylko pewnej grupy osób, charakte-
ryzujących się określonymi cechami.

Drugi sposób opisu procesu stawania się ofi arą to gromadzenie informacji na
temat działania osób, zmierzających do zwerbowania tych, którzy poszukują pracy
za granicą. Z analizy artykułów wynika, że sprawcy związani z organizowaniem
pracy przymusowej, zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji materialnej poten-
cjalnych ofi ar, stosują różne sposoby przekonania ich do skorzystania z oferty
atrakcyjnej pracy poza granicami swojego kraju (dotyczy to zarówno Polaków,
jak i osób innych narodowości). Wizja atrakcyjnej pracy, wysokich zarobków,

184

G. Lisiecki, Wsparcie dla ofi ar handlu ludźmi, „Polska Dziennik Zachodni”, 15.02.2010 r. Artykuł

zawiera informację o powołaniu Punktu Konsultacyjnego do spraw handlu ludźmi w Siemianowi-
cach, którego celem jest udzielanie pomocy zarówno ofi arom handlu ludźmi, jak i osobom, które
planują wyjazd do pracy za granicę.

185

B. Rzeczkowska, Cygańska mafi a częściowo wyłapana, „Głos Pomorza”, 30.01.2010 r., L. Wój-

cik, 7 lat za handel ludźmi, „Kurier Szczeciński” 18.03.2010 r.; D. Abramowicz, Byli zmuszani do
niewolniczej pracy, „Polska Dziennik Bałtycki”, 28.04.2010 r.

186

T. Słomczyński, Przyjechali z Bangladeszu licząc na pracę, byli prawie niewolnikami, „Polska

Dziennik Bałtycki”, 26.01.2010 r.; Handlarze ludźmi zostali aresztowani, „Gazeta Lubuska”,
05.01.2010 r.; Polki w szwedzkiej niewoli, „Super Express”, 02.02.2010 r.; D. Abramowicz, Byli
zmuszani do niewolniczej pracy, „Polska Dziennik Bałtycki”, 28.04.2010 r.

187

Jak nie dać się sprzedać, „Gazeta Olsztyńska”, 24.03.2010 r.; A. Niewińska, Młodzi Polacy w rę-

kach handlarzy ludźmi, „Życie Warszawy”, 24.03.2010 r.

188

G. Lisiecki, Wsparcie dla ofi ar handlu ludźmi, „Polska Dziennik Zachodni”, 15.02.2010 r.

101

8.2 Informacje o przypadkach pracy przymusowej w świetle...

102

dobrych warunkach mieszkaniowych w miejscu zatrudnienia, okazuje się tak samo
kusząca, jak nieprawdziwa. Po przyjeździe do pracy okazuje się, że warunki nie
tylko nie odpowiadają temu, co było ustalane z pośrednikiem, ale są na tyle trudne,
że porównywane są przez dziennikarzy do obozów pracy. Na stosowanie tego
określenia wskazują nie tylko warunki bytowe w miejscach zamieszkania ofi ar, ale
także metody pilnowania i zastraszania pracowników. Ofi ary pracy przymusowej są
więc w podwójnie trudnej sytuacji: najpierw zostały oszukane przez nieuczciwych
pośredników, a później są wykorzystywane i zastraszane przez swoich pracodaw-
ców. Z uwagi na brak szczegółowych danych, trudno jednoznacznie stwierdzić,
czy i ile jest takich przypadków, w których pośrednik i pracodawca to ta sama
osoba, lub ta sama grupa osób, lub takich, w których do pracodawców ofi ary
zgłosiły się same. Brakuje także informacji, na temat relacji sprawców i ofi ar
w poszczególnych przypadkach. Jest to rodzaj informacji, które są niezwykle
istotne w przeciwdziałaniu i zwalczaniu pracy przymusowej. Jedyne, co można
z analizowanych artykułów wyczytać, to wspomniana już wcześniej prawidłowość,
że ofi ary i sprawcy są przeważnie tej samej narodowości. Natomiast, brakuje
odpowiedzi na pytania o to, czy ofi ary i sprawcy wcześniej się znały, co je mogło
łączyć, i wreszcie, w jaki sposób sprawcy, zwłaszcza na etapie pośrednictwa
w znalezieniu pracy, docierali

do swoich ofi ar.

Z jednej strony artykuły prasowe wskazują na związek pomiędzy pracą przymu-
sową a szukaniem pracy za granicą. Z drugiej strony wyniki badań TNS OBOP
wskazują na duże zainteresowanie wśród Polaków pracą za granicą

189

oraz na

fakt, że 22% Polaków nie wie, co można zrobić aby zwiększyć bezpieczeństwo
wyjazdu do pracy za granicę. Jeśli połączyć te dane z inną częścią badania, z której
wynika, że prasa jest jednym z ważniejszych źródeł informacji o handlu ludźmi
w Polsce (wskazana przez 30% badanych), kojarzonym przez większość badanych
ze zjawiskiem niewolnictwa, to można przyjąć, że dziennikarze nie wykorzystują
swoich możliwości dotarcia do czytelników z informacją o zagrożeniach związa-
nych z szukaniem pracy za granicą.

Istotne, moim zdaniem, jest również to, że ofi ary opisywane są przede wszystkim
poprzez stosowanie liczby mnogiej. Autorzy wymieniają konkretne liczby ofi ar
poszczególnych narodowości w ramach ujawnionego przypadku pracy przymuso-
wej (58 Ukraińców i Tajów, 58 pokrzywdzonych osób, 19 obywateli Bangladeszu,
50 ludzi sterroryzowanych przez polskich pośredników pracy) albo stosują okre-
ślenia typu „młode Polki”, „mieszkańcy Bangladeszu”. Używanie liczby mnogiej,

189

20% Polaków deklaruje, że pracowało za granicą, a 12% – przede wszystkim nastolatków (33%)

i dwudziestolatków (25%) – rozważa możliwość podjęcia pracy za granicą w przyszłości, za: Raport
z badań TNS OBOP.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

103

z jednej strony, może pokazywać, że praca przymusowa jest poważnym zjawi-
skiem społecznym, bo dotyczyć może w jednym przypadku większej liczby osób,
z drugiej jednak, nie pozwala na uwzględnienie dramatycznej sytuacji, w której
znajduje się każda z ofi ar. Brakuje w przeanalizowanych artykułach szczegółów
odnoszących się do konkretnych osób, których trudna sytuacja znika w zbioro-
wym opisie ofi ar.

Podsumowując można stwierdzić, że ofi ary pracy przymusowej w świetle artyku-
łów prasowych to zarówno kobiety, jak i mężczyźni, którzy w ramach poszuki-
wania pracy w kraju innym niż kraj ich pochodzenia, skorzystali z pomocy osób
trzecich, zostali oszukani i zmuszeni do pracy. Są to osoby, które są traktowane
przez swoich pracodawców jak niewolnicy. Pracują w trudnych warunkach, miesz-
kają w miejscach o niskim standardzie i mają ograniczoną swobodę decydowania
o sobie, lub za pomocą metod zastraszania są jej całkowicie pozbawieni.

8.3 Podsumowanie

Po przeanalizowaniu szeregu artykułów prasowych dochodzę do wniosku, że
dziennikarze nie zachowują nadmiernej dyscypliny w posługiwaniu się pojęciem
praca przymusowa. Najczęściej czynią to w powiązaniu z innymi zjawiskami,
takimi jak handel ludźmi, niewolnictwo czy łamanie praw pracowniczych. Są
jednak i takie artykuły, w których praca przymusowa jest utożsamiana z brakiem
zadowolenia z warunków zatrudnienia. Dotyczy to zarówno personelu urzędu
miejskiego, w którym pracuje nieprzyjazny pracownikom naczelnik

190

, aplikan-

tów w kancelariach prawniczych

191

, jak i wszystkich pracowników, którzy nie

otrzymali na czas wynagrodzeń. Z drugiej strony, określenie praca przymusowa
pojawia się w kontekście przestępstwa handlu ludźmi, natomiast nie natrafi łam
na analizę, z której wynikałoby czy pracę przymusową także należy traktować
jak przestępstwo.

Obraz pracy przymusowej, który wynika z analizy artykułów prasowych, nie
odzwierciedla moim zdaniem złożoności tego zjawiska. Obok elementów opisu,
które już wskazałam brakuje pogłębionych analiz problemu oraz opisu relacji
pomiędzy sprawcami a ofi arami, które w tym przypadku mogą mieć kluczowe
znaczenie. Warto też zauważyć, że informacje zawarte w artykułach prasowych

190

J. Szostak, Naczelnik w Urzędzie Miejskim zrobił z pracowników niewolników, „Express Socha-

czewski”, 1.06.2010 r.

191

A. Bobowska, Ł. Kuligowski,

Praktyki aplikantów to prawie niewolnicza praca, „Dziennik Ga-

zeta Prawna”, 1.01.2010 r.

103

8.3 Podsumowanie

104

nie pokrywają się z defi nicją pracy przymusowej, którą zawierają konwencje Mię-
dzynarodowej Organizacji Pracy. Praca przymusowa jest przedstawiana w prasie
jedynie jako jeden z przejawów handlu ludźmi, lub jako uporczywe łamanie praw
pracowniczych. Autorzy publikacji nie podejmują się odpowiedzi na pytanie czy
może ona być zjawiskiem samoistnym. Mówiąc najogólniej problem pracy przy-
musowej chyba nie doczekał się jeszcze właściwej pozycji w publicznej debacie
o kluczowych kwestiach społecznych.

8. Praca przymusowa w polskiej prasie

Niezależnie od kwalifi kacji prawnej praca przymusowa to ciężkie przestępstwo
stanowiące jednocześnie poważne naruszenie praw człowieka. Praca przymusowa
to szczególne przestępstwo również z tego względu, że jest popełniane na całym
świecie bez względu na systemy gospodarcze państw. Według szacunków Między-
narodowej Organizacji Pracy ok. 12 milionów ludzi na świecie jest zmuszanych
do pracy bądź zniewalanych w związku z pracą

192

W Europie przez lata najpoważniejszym problemem był handel ludźmi w celu
wykorzystywania seksualnego, jednak ostatnio uwagę instytucji państwowych,
organizacji międzynarodowych i mediów skupiają takie zjawiska, jak zmuszanie
ludzi do pracy czy zorganizowany wyzysk. Również nasze badania, przeprowa-
dzone w ramach projektu FLEX, wskazują, że ten problem jest silnie obecny
w Polsce. Co więcej, są dowody na to, że zjawisko pracy przymusowej czy wyko-
rzystywania cudzej pracy jest znacznie powszechniejsze niż mogłoby się to wyda-
wać. Biorąc jednocześnie pod uwagę, że tzw. ciemna liczba w przypadku tego
przestępstwa może być wysoka, to problem pracy przymusowej w Polsce staje
się jedną z ważniejszych kwestii do rozwiązania.

Podstawowym celem projektu Traffi cking for Forced Labour and Labour Exploi-
tation (FLEX) – towards increased knowledge, cooperation and exchange of
information in Estonia, Finland and Poland było stworzenie metodologii badań
oraz opracowanie schematu gromadzenia danych na temat pracy przymusowej.
Jednak w ramach projektu staraliśmy się również opisać samo zjawisko pracy
przymusowej w Polsce, a także poddać analizie system eliminowania go z życia
społecznego w naszym kraju. Przeprowadzone badania pozwalają sformułować
pewne prawidłowości oraz zaproponować sposoby rozwiązania najistotniejszych
problemów występujących w Polsce w kontekście pracy przymusowej.

192

The cost of coercion. Global Report under the Follow-up to the ILO Declaration on Fundamental

Principles and Rights at Work, Geneva 2009.

9. KONKLUZJE I REKOMENDACJE

106

Zasadnicza większość ofi ar pracy przymusowej w Polsce to cudzoziemcy, głównie
młodzi i w wieku średnim. O ile ofi ary handlu ludźmi wykorzystywane w seks-
-biznesie najczęściej pochodziły z Europy Wschodniej (Białoruś, Ukraina, Buł-
garia, Rosja), to cudzoziemcy, których praca jest wykorzystywana w Polsce, to
osoby pochodzące z państw azjatyckich (Bangladesz, Filipiny, Tajlandia, Chiny,
Wietnam). W większości przypadków osoby te przyjeżdżają do Polski legalnie, tj.
posiadają wizy pobytowe, a nawet pozwolenia na wykonywanie określonej pracy,
jednak ostatecznie kierowane są do innych prac niż przewidziane w kontrak-
tach, tam traktowane są z naruszeniem podstawowych reguł zatrudnienia i zasad
respektu dla godności człowieka. Można zatem zasadnie twierdzić, że legalność
pobytu i zgoda na pracę nie wyklucza istnienia zjawiska pracy przymusowej.
Twierdzenie to znajduje potwierdzenie także w przypadku Polaków, którzy byli
wykorzystywani np. we Włoszech, a którzy przyjeżdżali do kraju docelowego
legalnie, w wielu przypadkach wyposażeni w kontrakt na zatrudnienie, a mimo
to wykonywali pracę z naruszeniem przepisów prawa.

W ramach przeprowadzonych badań staraliśmy się również zidentyfi kować sek-
tory gospodarki, które są szczególnie podatne na wykorzystywanie bądź zmusza-
nie ludzi do pracy. W Polsce tymi sektorami są rolnictwo, budownictwo, handel
i pomoc domowa. Ponadto do wykorzystywania w pracy dochodzi w małych
przedsiębiorstwach, fabrykach i warsztatach innych branż, które operują w tzw.
szarej strefi e. Trzeba jednak podkreślić, że poczynione ustalenia mają charakter
wstępny i sektory podatne na pracę przymusową w gospodarce polskiej nadal nie
są dobrze rozpoznane. To dlatego istnieje pilna potrzeba przeprowadzenia dalszych
badań w tym zakresie.

Kolejny problem to status pracowniczy ofi ar pracy przymusowej. Zwróciliśmy
uwagę, że w kilku analizowanych przez nas przypadkach miało miejsce zmuszanie
do pracy bądź wykorzystywanie w pracy osób zatrudnionych w trybie tzw. leasingu
pracowniczego. W największym skrócie zjawisko to polega na tym, że pracownicy
są zatrudniani przez agencje pracy tymczasowej, natomiast pracodawca, który
korzysta z usług pracowników leasingowych, nie przekazuje wynagrodzenia pra-
cownikom, ale właśnie takiej agencji. Z badań wynika jednak, że leasing pracow-
niczy może stanowić jeden ze sposobów sprowadzania do Polski pracowników,
którzy następnie są wykorzystywani bądź zmuszani do pracy. W jednej ze spraw
karnych, którą analizowaliśmy, sprawca, który był właścicielem fi rmy zajmują-
cej się leasingiem pracowniczym, sprowadzał do Polski obywateli Bangladeszu,
których wynajmował innej fi rmie. Mimo że otrzymywał pieniądze od fi rmy, która
korzystała z pracy tych ludzi, to nie płacił im wynagrodzenia. Leasing pracowników
jako zupełnie nowe zjawisko wymaga dalszych badań i analiz.

9. Konkluzje i rekomendacje

107

Mimo że zjawisko pracy przymusowej stało się w ostatnich latach istotnym pro-
blemem w Polsce, to z przeprowadzonych przez nas badań nie wynika, żeby
władze polskie poświęcały temu zjawisku szczególną uwagę. Eliminowanie pracy
przymusowej stosunkowo późno zostało wpisane do krajowych programów zwal-
czania handlu ludźmi w Polsce, jako jedno z zadań instytucji państwowych. Praca
przymusowa nie była dotychczas przedmiotem ogólnokrajowej dyskusji. Dlatego
tak ważne jest, aby problemem handlu ludźmi i pracy przymusowej zajęły się
najwyższe władze państwowe, a zorganizowana i efektywna reakcja na te zjawiska
powinna być jednym z priorytetów polityki państwa.

W Polsce nie ma instytucji, której głównym zadaniem byłoby inicjowanie działań
związanych z zapobieganiem i zwalczaniem pracy przymusowej. Istnieje co prawda
szereg inicjatyw, instytucji i organizacji pozarządowych zawiązanych z elimino-
waniem handlu ludźmi, których koordynacją zajmuje się MSWiA, jednak praca
przymusowa nadal jest zjawiskiem w Polsce marginalizowanym. Dlatego należy
rozważyć stworzenie instytucji, która wzięłaby na siebie obowiązek inicjowa-
nia i koordynowania działań związanych z eliminowaniem pracy przymusowej
w Polsce.

Jakikolwiek sukces w tym zakresie jest możliwy tylko wtedy, kiedy do działań
zmierzających do przeciwdziałania pracy przymusowej włączą się dwaj kluczowi
aktorzy rynku, tzn. związki zawodowe i organizacje pracodawców. Udział tych
organizacji w tworzeniu systemu eliminowania pracy przymusowej w Polsce powi-
nien być przedmiotem zainteresowania ich samych, ale także powinny być nim
zainteresowane władze państwowe.

Kolejną kwestią, którą należy się zająć, jest polskie ustawodawstwo dotyczące
pracy przymusowej. Po wielu latach dyskusji do polskiego prawa karnego wpro-
wadzona została defi nicja handlu ludźmi, która obejmuje sytuację wykorzysty-
wania ofi ar tego przestępstwa np. w świadczeniu usług seksualnych, jednak nie
obejmuje przypadków pracy przymusowej jako takiej. Polskie prawo karne nadal
nie przewiduje oddzielnego przestępstwa polegającego na zmuszaniu innego czło-
wieka do świadczenia pracy. Owszem, są przepisy, które chronią prawa pracow-
nika, ale żaden przepis nie zakazuje pracy przymusowej. Dotychczas prowadzone
sprawy karne dotyczące pracy przymusowej w Polsce były prowadzone w kon-
tekście handlu ludźmi, który towarzyszył temu zjawisku. W tej chwili trudno
odpowiedzieć na pytanie, co się stanie jeśli w Polsce zostaną zidentyfi kowane
ofi ary pracy przymusowej, które jednocześnie nie będą ofi arami handlu ludźmi.
Pamiętać bowiem należy, na co zwraca uwagę Międzynarodowa Organizacja Pracy,
że nie każdy przypadek zmuszania do pracy musi się wiązać z handlem ludźmi.
Polska co prawda jest stroną dwóch konwencji Międzynarodowej Organizacji

107

9. Konkluzje i rekomendacje

108

Pracy dotyczących pracy przymusowej lub obowiązkowej, jednak obecnie trudno
sobie wyobrazić, żeby postanowienia tych dokumentów mogły być zastosowane
zamiast przepisów prawa krajowego.

Kwestią, na którą należy zwrócić uwagę, jest system identyfi kacji ofi ar pracy
przymusowej w Polsce. Z badań wynika bowiem, że w Polsce taki system nie
istnieje. Jednym z powodów tego stanu rzeczy jest nadal słabe przygotowanie
funkcjonariuszy organów ścigania, inspekcji pracy, ale także pracowników pomocy
społecznej, do rozpoznawania tego zjawiska. Należy zatem uruchomić program
szkoleń z zakresu problematyki pracy przymusowej i wykorzystywania do pracy
dla pracowników z instytucji i organizacji, które są, lub być powinny, zaangażo-
wane w przeciwdziałanie tym zjawiskom.

Istotnym problemem jest również brak organizacji pozarządowych, które mogłyby
zająć się pomocą ofi arom pracy przymusowej. W Polsce tylko La Strada zajmuje
się wsparciem dla ofi ar handlu ludźmi, stąd dotychczas to właśnie ta organizacja
udzielała pomocy ludziom wykorzystywanym bądź zmuszanym do pracy w Polsce.
Jednak system wsparcia dla ofi ar handlu ludźmi był konstruowany raczej z myślą
o kobietach, ofi arach wykorzystywania seksualnego, występujących najczęściej
pojedynczo. Pojawienie się ofi ar pracy przymusowej, często bardzo licznych grup
cudzoziemców, w dużej mierze mężczyzn, spowodowało nowe problemy, zwłasz-
cza organizacyjne. Nie bez znaczenia jest również fakt, że coraz częściej ofi ary
pracy przymusowej pochodzą z krajów azjatyckich, a więc zupełnie innego kręgu
kulturowego niż dotychczasowe ofi ary handlu ludźmi w Polsce, które pocho-
dziły głównie z krajów Europy Wschodniej. Dlatego w ramach proponowanych
powyżej szkoleń powinny odbywać się również zajęcia z antropologii kulturowej
państw Dalekiego Wschodu czy też warsztaty uwrażliwiające na kwestie dialogu
międzykulturowego.

Ponadto uporządkować należy kwestię uprawnień instytucji zaangażowanych
w eliminowanie pracy przymusowej. Wydaje się, że kompetencje Państwowej
Inspekcji Pracy oraz straży granicznej są zbyt wąskie w tym zakresie. Co prawda
obydwie te instytucje przeprowadzają wspólne kontrole legalności pobytu i zatrud-
nienia cudzoziemców, to jednak podmioty te należy wyposażyć w inne instrumenty
prawne, pozwalające na skuteczne eliminowanie pracy przymusowej w Polsce.
Dla przykładu można podać, że Straż Graniczna tylko w ograniczonym zakresie
może prowadzić sprawy karne z zakresu handlu ludźmi, bo nie ma stosownego
upoważnienia w ustawie o Straży Granicznej.

193

Prace legislacyjne zmierzające do zmiany tego stanu rzeczy trwają już 3 lata.

9. Konkluzje i rekomendacje

109

W systemie eliminowania pracy przymusowej istotną rolę odgrywa również świa-
domość społeczeństwa wobec tego problemu. Z przeprowadzonych badań wynika
dość jednoznacznie, że w społeczeństwie polskim istnieje swoiste przyzwolenie na
wykorzystywanie ludzi, zwłaszcza cudzoziemców pochodzących z ubogich kra-
jów. Zatem nieodzownym wydaje się przeprowadzenie kampanii informacyjnych
uwrażliwiających na problem pracy przymusowej, a także zwracających uwagę
na potencjalne zagrożenie stania się ofi arą tych przestępstw, ale również i ich
sprawcą. W tym względzie istotną rolę do odegrania mają media, które powinny
nie tylko informować o tych przypadkach, ale również uwrażliwiać na problem
wykorzystywania i zmuszania ludzi do pracy.

W końcu kwestia ostatnia, ale równie ważna. W Polsce, ale także w Europie, nadal
brakuje pogłębionych studiów i analiz na temat pracy przymusowej i wykorzy-
stywania do pracy. Dlatego założeniem projektu FLEX było stworzenie modelu
takich badań. Mamy nadzieję, że udało nam się ten cel osiągnąć, a najlepszym
tego wskaźnikiem będą dalsze badania nad tym zjawiskiem prowadzone z wyko-
rzystaniem zaprezentowanej przez nas metodologii. Istotnym byłoby stworzenie
zintegrowanego systemu gromadzenia danych jak i wykorzystania potencjalnych
źródeł informacji o przypadkach pracy przymusowej.

109

9. Konkluzje i rekomendacje

1. Babbie, Earl (2005): Badania społeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

2. Babbie, E.R., Maxfi eld, M.G. (2007): Research Methods for Criminal Justice and

Criminology. Wadsworth Inc Fulfi llment.

3. Bachman, R., Schutt, R.K. (2008): Fundamentals of Research in Criminology and

Criminal Justice. Deutscher Gemeindeverlag.

4. Bales, Kevin (2005): Understanding global slavery. Berkeley: University of California.
5. Bieńkowska, Ewa (2001): O zakazie niewolnictwa i handlu niewolnikami. Przegląd

Prawa Karnego 21, 70-78.

6. Bra (2008): The organisation of human traffi cking. A study of Criminal Involvement

in sexual exploitation in Sweden, Finland and Estonia. Stockholm: Bra.

7. Challenging Traffi cking in Persons. Theoretical Debate & Practical Approaches, Nomos

2005.

8. Filipowicz, Joanna, Lasocik, Zbigniew, Wieczorek, Łukasz (2010): Study on traf-

fi cking for forced labour in Poland – Susceptible economic sectors and assistance
structures for victims of forced labour. Warsaw: Human Traffi cking Studies Centre
Warsaw University.

9. HEUNI (2009): Jikinen Anniina, Viuhko Minna, Human Traffi cking and organised

crime. Traffi cking for sexual exploitation and organized procuring in Finland. Helsinki:
HEUNI.

10. ILO (2008): Forced labour and human traffi cking. A handbook for labour inspectors

(ed. by Beate Andrees). International Labour Offi ce. Geneva: ILO.

11. ILO (2010): Accelerating action against child labour. Global Report under the Follow-

up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. Geneva:
ILO.

12. ILO (2005): A global alliance against forced labour. Global Report under the Follow-

up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. Geneva:
ILO.

13. ILO (2010): Concealed Chains. Labour Exploitation and Chinese Migrants in Europe

(ed. by Gao Yun). Geneva ILO.

14. ILO (2007): Eradication of forced labour. General survey concerning the Forced

Labour Convention 1930 (No. 29) and the Abolition of Forced Labour Convention
1957 (No. 105). Geneva: ILO.

BIBLIOGRAFIA

111

15. ILO (2008): Forced labour and human traffi cking. Handbook for labour inspectors.

International Labour Offi ce. Geneva: ILO.

16. ILO (2005): Human Traffi cking and Forced Labour Exploitation. Guidance for Leg-

islation and Law Enforcement. Special Action Programme to Combat Forced Labour.
Geneva: ILO.

17. ILO (2005): Minimum Estimate of Forced Labour in the World. Geneva: ILO.
18. ILO (2005): Kiryan, T., van der Linden, M.N.J.: Traffi cking of migrant workers from

Ukraine: Issues of labour and sexual exploitation. Geneva: ILO.

19. ILO (2001): Stopping forced labour. Global Report under the Follow-up to the ILO

Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. Geneva: ILO.

20. ILO (2009): The cost of coercion. Global Report under the Follow-up to the ILO

Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. Geneva: ILO.

21. IOM (2006): Handel ludźmi do pracy przymusowej. Jak monitorować proces rekrutacji

pracowników migrujących. Podręcznik szkoleniowy. Warszawa: IOM.

22. IOM (2008): World migration 2008. Managing labour mobility in the evolving global

economy. Geneva: IOM.

23. Jasiński, Filip, Karsznicki, Krzysztof (2003): Walka z handlem ludźmi z perspektywy

Unii Europejskiej. Państwo i Prawo 8, 84-96.

24. Karsznicki, Krzysztof (2010): Ściganie przestęstwa handlu ludźmi w Polsce. Warszawa:

Ośrodek Badań Handlu Ludźmi Uniwersytet Warszawski.

25. Kelly, R.J., Maghan, J., Serio, J.D. (2005): Illicit Traffi cking. A Reference Handbook.

California: ABC CLIO.

26. Koss, M., Lasocik, Z., Wieczorek, Ł. (2008): Assessment of legal framework and

responses of the justice system to traffi cking and forced labour in Poland. Warsaw:
Human Traffi cking Studies Centre Warsaw University (not published).

27. Laskowska, Katarzyna (2004): Kryminologiczne aspekty przestępczości granicznej.

Archiwum Kryminologii XXVI.

28. Lasocik, Zbigniew (2007): Handel ludźmi – aspekty społeczne i prawne. Studia Socjo-

logiczne 4, 31-57.

29. Lasocik, Zbigniew (2006): Handel ludźmi jako przestępstwo i naruszenie praw czło-

wieka – wyzwania dla kryminologii. Archiwum Kryminologii 28, 233-252.

30. Lasocik, Zbigniew (2006): Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie. Ośrodek Badań

Praw Człowieka IPSiR UW. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

31. La Strada (2007): Monitoring przestrzegania praw człowieka w stosunku do ofi ar

handlu ludźmi. Warszawa: La Strada.

32. Łasak, Katarzyna (2005): Zakres zakazu pracy przymusowej w Konwencji o ochronie

praw człowieka i podstawowych wolności. Gdańskie Studia Prawnicze 14, 493-508.

33. Makarewicz, Joanna (2007): Zakaz niewolnictwa, poddaństwa i pracy przymusowej

w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Studia Lubuskie Pracownia
Instytutu Prawa i Administracji 3, 103-113.

34. Namysłowska-Gabrysiak, Barbara (2006): Handel ludźmi. Analiza orzeczeń sądowych

pod kątem zgodności z defi nicją zawartą w aktach międzynarodowych w szczególności
w Protokole z Palermo. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości.

35. Nowicki, Marek Antoni (2006): Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń

2005. Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze.

111

Bibliografi a

112

36. OSCE/ODIHR (2004): National referral mechanisms. Joining Efforts to Protect the

Rights of Traffi cked Persons. A Practical Handbook. Warsaw: OSCE/ODIHR.

37. Patulski, Andrzej (1995): Wolność pracy, prawo do pracy, zakaz pracy przymusowej.

Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej 2, 37-71.

38. Patulski, Andrzej (1992): Wolność pracy – próba ujęcia wielopłaszczyznowego. War-

szawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

39. Pearson, Elaine (2002): Handel ludźmi a prawa człowieka. Nowe rozumienie ochrony

ofi ar. London: Anti-Slavery International (cop.).

40. Rudnicka, Paulina (2003): Combating traffi cking in human beings: prevention through

legal solutions. Krakow: The Halina Nieć Human Rights Association.

41. Rzeplińska, Irena (2000): Przestępczość cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Wydaw-

nictwo Scholar.

42. Sakowicz, Andrzej (2006): Przestępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji mię-

dzynarodowych. Prokuratura i Prawo 3, 52-69.

43. Siemaszko, Andrzej (2009): Atlas przestępczości w Polsce 4. Warszawa: Ofi cyna

Naukowa.

44. Sitarz, Olga, Sołtysiak-Blachnik, Anna (2006): Wiktymologiczny obraz handlu ludźmi

i niewolnictwa na tle prawa międzynarodowego i polskiego prawa karnego. Archiwum
Kryminologii 28, 367-374.

45. Stefański, Ryszard A. (2005): Przestępstwo umożliwienia lub ułatwienia nielegalnego

pobytu (art. 264a k.k.). Prokuratura i Prawo 11, 7-19.

46. Sztumski, Janusz (1994): Przymus pracy najemnej a godność człowieka. Polityka

Społeczna 4, 3-5.

47. Szymanowski, Teodor (2004): Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie

przemian prawa karnego. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

48. Traffi cking in Women. Questions and Answers, Animus Association, La Strada Foun-

dation 2002.

49. UNDP (2003): Traffi cking in Human Beings in South Eastern Europe.
50. US Department of State (2010): Traffi cking in persons report. 10

edition. U.S. Depart-

ment of State Publication.

51. Zielińska, Eleonora (2006): O potrzebie zmian kodeksu karnego w związku z raty-

fi kacją protokołu o zapobieganiu oraz karaniu handlu ludźmi, Studia Iuridica 46,
337-344.

Bibliografi a

Aneks nr 1

KWESTIONARIUSZ DO BADAŃ AKT SPRAW KARNYCH

1. Basic information about offender (age, gender, nationality, educational background,

criminal record, etc.)

2. Basic information about victim

a) Age
b) Gender
c) Nationality
d) Educational background and profession
e) Family situation before he/she stay a victim of forced labour
f) Did the victim know local language?

3. Information about the victim’s work

a) In which economic sector was the victim exploited?
b) How was the victim exploited:

i. use of violence or threats of violence against the victim (type of violence,

physical/sexual, also threats against family members)

ii. restriction of freedom of movement at the workplace
iii. threats of denunciation to authorities (if irregular status)
iv. Debts: were possible costs of transport and recruitment deducted from the vic-

tim’s salary? Did the victim pay the employer excessive amounts for accom-
modation, food etc?

v. Wages/salary: how much did the victim earn, was the salary paid regularly or

not, did the victim receive in-kind payments, were there unlawful deductions
from the wage?

vi. were the identity documents of the victim taken by the employer, did the victim

have access to his/her documents?

c) What were the working conditions?
d) How many hours did the victim have to work? Including overtime and weekend

work

e) Did the victim get work/social protection (contract, insurance, etc.)?

ANEKS

114

f) What was the legal status of the victim at the destination country?
g) Were the victim’s documents confi scated?
h) What were the conditions of the victim’s accommodation?

4. How and by whom was the victim identifi ed?
5. What happened to the victim after identifi cation/after the trial?
6. What kind of assistance did the victim receive?
7. Did the victim receive compensation?
8. Was international cooperation used during investigations?
9. Final sentence (if the case is ended with a fi nal court sentence)
10. Brief description of the case facts

Aneks

115

Aneks nr 2

PRZEWODNIKI DO WYWIADU Z EKSPERTAMI ZAANGAŻOWANYMI

W ELIMINOWANIE PRACY PRZYMUSOWEJ I WYKORZYSTYWANIA

DO PRACY

1. Have cases of exploitation of (migrant) labour come to your attention - either from

the country, to the country or within the country? Please give examples and describe
the cases.

ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:

a. What type of exploitation is involved?
b. Who are the victims: where are they from, are they minors/adults, males/females,

can you describe their background?

c. What is the recruitment process: how do these people fi nd the employment, are

there mediators/facilitators involved, fees, subcontracting chains etc; how is the
transportation organised; do they transit any countries; what kind of documentation
do they have; are they posted workers/leased workers?

d. Who are the perpetrators/exploiters: where are they from; men/women; part of

some larger organisation?

2. Which economic sectors are especially affected by such labour exploitation?

3. How do employers force the employees to work?

ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:
a. What are the methods used?
b. How are the employees kept under control?
c. Do employers use violence or threats, or other forms of control?

4. What happened to the workers who were exploited?

ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:
a. Did you help them and how?
b. Where do the victims end up?
c. Do they want to stay in Finland/Estonia/Poland?

5. What legislative terms do you use in describing these cases?

ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:
a. Do you think there are forced labour situations involved in these cases of exploi-

tation? (Note to interviewer: if the concept of forced labour is unclear to the
respondent, suggest elements of forced labour)

b. Do you think these situations include elements of traffi cking in human beings?

(Note to interviewer: if the concept of traffi cking is unclear to the respondent,
suggest elements of the crime)

c. How have you recorded/registered these cases?

115

Aneks

116

6. Are you familiar with the national legislation regarding the misuse of foreign labour/

human traffi cking?
ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:
a. Do you think the current legislation (criminal law and labour law) is suffi cient?
b. Do you fi nd the defi nitions adequate to deal with the issue?

7. Do you think the assistance and support system for victims of traffi cking is suffi cient?

ADDITIONAL QUESTIONS IF NEEDED:
a. Do you think there is need for additional mechanisms to assist victims?
b. Do you think responses need to be improved, and if so, how?

8. Do you think the relevant actors and authorities are able to recognise/identify victims

of traffi cking for forced labour?

9. Do victims contact your organisation directly or do you do outreach work to fi nd

victims/exploited persons?

10. Have these cases of exploitation been reported to any (law enforcement) authority?

If yes, how does law enforcement deal with these cases?

11. Has your organisation/entity collected information on various types of labour exploita-

tion, forced labour, traffi cking for forced labour? (also: exploitation of migrant labour
etc)?

12. Do you keep any statistics on this issue, any registries, any case fi les?

13. In order for us to fi nd out more about this phenomenon would you like to suggest to

us any additional sources of information or people to interview?

14. How has the economic downturn affected the (labour exploitation/traffi cking/forced

labour) situation?

15. Why does such labour exploitation exist in Finland/Estonia/Poland? What do you

think are the underlying reasons for this exploitation? Why does this phenomenon
continue to exist?

16. Is there anything else you would like to add or do you have any additional ideas

regarding what should be done to combat labour exploitation and traffi cking for forced
labour?

Aneks

117

Aneks no. 3

PRZEWODNIKI DO WYWIADU Z OFIARAMI PRACY PRZYMUSOWEJ

1. Can you tell me how long you have been in Finland/Poland/country X?
2. How long have you worked in Finland/Poland/ country X? Where have you worked?

Recruitment
3. How did you hear about the job? How did you end up working there?
4. Did you get the job through an employment agency or mediation company?
5. Did you have to pay something (e.g. a mediation fee) to get the job? How much did

you pay and to whom?

6. How did you get a work permit? Who obtained it for you? Did you pay for it?
7. How did you travel to Finland/Poland/ country X? Did you buy the tickets yourself?
8. Did you have to borrow money to be able to travel to Finland/Poland/ country X?

How much? Where did you borrow the money?

9. Did someone meet you at the airport/railway station/harbour etc? Who?

Work
10. What kind of work did you do? Where?
11. Did the work/employment correspond to what you were promised?
12. What were your working hours? What time of the day and how many hours per day?

How many days per month?

13. How many employees where there in the same work place?
14. What were the working conditions like?
15. What was your employer like? How did you communicate with him (especially if no

common language)?

16. Were you threatened (with violence, exportation, police etc.)?
17. Did the employer use violence against you?
18. Were you able to quit the job at will?
19. Were you forced to keep working? How?
20. Did you have your passport/identifi cation papers with you at all times?
21. Did you tell anyone about the situation?

Salary and employment contract
22. Did you have a written and signed employment contract? Or just an oral agreement?
23. How was the salary paid (in cash, to bank account etc.)?
24. How often where you paid the salary?
25. Can you tell how much salary you received?
26. Where you satisfi ed with the salary?
27. Did you ever have problems getting the salary?
28. Was the salary the same as promised?
29. Did you pay any taxes?
30. Did you have to pay any part of your salary back to the employer?
31. Were there any expenses deducted directly from your wages?

117

Aneks

118

32. Were you able to save anything from your salary?
33. Did you send money back to your family in your home country?

Housing
34. Where did you stay/live?
35. How many of you lived there?
36. How was the housing arranged?
37. How much did you pay for the housing?
38. Were you satisfi ed with the living conditions?
39. Did you think you had to pay too much for living there?
40. How did you commute? (How did you go to work?)

Free time
41. Did you have any days off?
42. Were you able to do anything you wanted during your free time or did you have to

ask permission from the employer?

43. Did you get to know any local people? (did you learn the local language?)
44. Were you in touch with your family and friends in your home country?
45. How did your employment end?

Getting help
46. Did you seek help yourself? Where?
47. Did you get help? What help did you get?
48. Are you satisfi ed with the help you got?
49. How did the authorities hear about the situation?
50. Do you know if your case has been investigated and/or prosecuted? If so, do you

know how the case is proceeding?

Finally
51. Have you heard about others who have had problems while working in Finland/Poland/

country X?

52. Do you want to stay in Finland/Poland/country X or do you want to return to you

home country or move to another country and work there?

53. Is there anything else you would like to add?

Additional questions
54. What do you think should be done to combat forced labour/ labour exploitation in

this country?

55. Do you have ideas how to inform people in your home country about the risks of

working abroad? Are they aware of such risks?

56. What would you say to a countryman looking for work in Finland/Poland/country x?
57. Are you satisfi ed with the way the authorities have handled your case?

Aneks

119

Aneks nr 4

PRZEWODNIK DO WYWIADU Z OFIARAMI PRACY PRZYMUSOWEJ

W POLSCE OPRACOWANY W OŚRODKU BADAŃ HANDLU LUDŹMI UW

1. Brief description of the case facts.

2. Basic information about victim.

a) Age
b) Gender
c) Nationality
d) Educational background and profession
e) Family situation before he/she stay a victim of forced labour
f) Did the victim know local language?

3. Information about the victim’s work

a) Working conditions
b) How long was the victim exploited?
c) Working hours (how many)
d) Work/social protection (contract, insurance, etc.)
e) Legal status of the victim at the destination country
f) Were the victim’s documents confi scated?

4. Conditions of the victim’s accommodations.

5. How and by whom was the victim identifi ed?

6. What happened to the victim after identifi cation/after the trial?

7. What kind of assistance did the victim receive?

8. Did the victim receive compensation?

119

Aneks

120

Aneks nr 5

LISTA INSTYTUCJI, KTÓRYCH PRZEDSTAWICIELE BRALI UDZIAŁ

W WYWIADACH

1. Prokuratura – prokurator zajmujący się sprawami handlu ludźmi w Prokuraturze

Generalnej

2. Policja – członek Zespołu do walki z handlem ludźmi z Komendy Głównej Policji

3. Straż Graniczna – ekspert do spraw handlu ludźmi w Komendzie Głównej Straży

Granicznej

4. Państwowa Inspekcja Pracy – przedstawiciel Departamentu Legalności Zatrudnienia

Głównego Inspektoratu Pracy

5. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji – przedstawiciel departamentu

Polityki Migracyjnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji

6. NGOs – ekspert z Fundacji Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada.

7. Związki zawodowe – przedstawiciel NSZZ „Solidarność”

8. Organizacja pracodawców – przedstawiciel z Polskiej Konfederacji Pracodawców

Prywatnych „Leviatan”

9. Urząd Pracy w Warszawie – przedstawiciel Działu Rynku Pracy Urzędu Pracy

w Warszawie

10. Mazowiecki Urząd Wojewódzki – przedstawiciel Wydziału Spraw Cudzoziemców

Mazowieckiego Urzędu Pracy w Warszawie

Aneks

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
handel ludźmi do pracy przymusowej(1)
Handel ludźmi referat do kuczura
1 2510 do pracy na zimno
Niezdolność do pracy z powodu choroby zawodowej, stwierdzona po zaprzestaniu
prawopracy przywrocenie do pracy i wynagrodzenie
Motywacja do pracy
Scenariusz zabaw andrzejkowej dla przedszkolaków, pomoce do pracy z dziećmi
Rozwiazanie stosunku pracy z powodu czasowej niezdolnosci do pracy spowodowanej choroba, kadry-i-awa
wersja bez badan pol, materiały do pracy z autyzmem, Pomoce naukowe, gotowość szkolna
wniosek o kuratora, DRUKI do pracy
Rodzina państwa M, wprowadzenie do pracy z rodziną
Zmiany w podstawie programowej w zakresie edukcji matematycznej, Wczesna edukacja, Materiały do prac
zapasy na zimę(1), Pomysły do pracy z dziećmi
Wskazówki do pracy teraputycznej, cykl VII artererapia
Kiedy należy sporządzić kartę wypadku w drodze do pracy
Podstawowym miejscem pracy operatora jest stanowisko obsługi wtryskarki do pracy przetwórstwa tworzy
Teksty do pracy w grupach

więcej podobnych podstron