1

Opracowanie dodatkowych pytań z Historii Prawa Polskiego

1. Sądownictwo pruskie do 1807 r. ......................................................................................................... 2
2. Ustrój władz w WKP........................................................................................................................... 2
3. Sądownictwo w WKP do 1877 r. ........................................................................................................ 3
4. Stosunki społeczne WKP. ................................................................................................................... 4
5. Administracja terytorialna i organy samorządowe WKP. ................................................................... 4
6. Ustrój gmin WKP................................................................................................................................ 4
7. Charakterystyka odrębności WKP po 1815 r. ..................................................................................... 5
8. Ustrój sądowy w zaborze pruskim do 1 połowy XIX. ........................................................................ 5
9. Charakterystyka BGB.......................................................................................................................... 5
10. Ustrój RP Krakowskiej...................................................................................................................... 5
11. Stosunki społeczne RP Krakowskiej. ................................................................................................ 6
12. Podział administracyjno terytorialny RP Krakowskiej. .................................................................... 6
13. Ustrój gmin RP Krakowskiej............................................................................................................. 7
14. Ustrój sądów RP Krakowskiej........................................................................................................... 7
15. Ustrój polityczny Galicji. .................................................................................................................. 8
15. Podstawy autonomii Galicji. ........................................................................................................... 10
16. Podział administracyjno terytorialny Galicji................................................................................... 10
17. Organy samorządowe Galicji. ......................................................................................................... 10
18. Sądownictwo Galicji. ...................................................................................................................... 12
19. ABGB.............................................................................................................................................. 14
20. Banicja-proskrypcja podobieństwa i różnice................................................................................... 15
21. Zarząd centralny monarchii wczesnopiastowskiej. ......................................................................... 15
22. Źródła prawa monarchii stanowej. .................................................................................................. 15
23. Zmiany w organizacji miast na przełomie XIV/XV........................................................................ 16
24. Ustrój miast. .................................................................................................................................... 17
25. Lokacja miast i wsi na prawie niemieckim. .................................................................................... 17
26. Rodzaje wyroków w dawnym prawie polskim. .............................................................................. 18
27. Środki prawne przeciwko wyrokowi............................................................................................... 19
28. Charakterystyka procesu ziemskiego. ............................................................................................. 19
29. System sądownictwa szlacheckiego I instancji. .............................................................................. 19
30. Księga elbląska................................................................................................................................ 19
31. Rządy sejmikowe w Oligarchii Magnackiej.................................................................................... 19
32. Kodyfikacje prawa polskiego w XVIII. ......................................................................................... 20
33. Podział rzeczy w dawnym prawie polskim. .................................................................................... 20
34. Zasada patrymonialna w ustroju monarchii wczesnopiastowskiej.................................................. 20
35. Pozew - rodzaje treść niesprawność pozwu. ................................................................................... 20
36. Pojęcia Regnum Polonia i Corona Regnum Poloniae. .................................................................... 20
37. System sądownictwa kościelnego. .................................................................................................. 21
38. Własność alodialna i podzielona w dawnym prawie polskim. ........................................................ 21
39. Rękojmia w dawnym prawie polskim. ............................................................................................ 21
40. Prezydent w konstytucji marcowej. ................................................................................................ 22
41. Sejm w konstytucji marcowej. ........................................................................................................ 22
42. Senat w konstytucji marcowej. ....................................................................................................... 22
43. Ziemia na prawie rycerskim. ........................................................................................................... 22
44. Charakterystyka kodeksu zobowiązań. .......................................................................................... 23
45. Charakterystyka Kodeksu Makarewicza z 1932 r. ......................................................................... 23
46. Proces ograniczana kompetencji sądowych kasztelana................................................................... 23
47. Prawa fundamentalne i kardynalne w RP szlacheckiej. ................................................................. 24
48. Ustrój polityczny RP szlacheckiej................................................................................................... 24
49. Efekty prac KK w prawie cywilnym materialnym II RP. .............................................................. 25
50. Prawo małżeńskie w II RP. ............................................................................................................. 25
51. Reformy Wielkopolskiego. ............................................................................................................. 26
52. Podział terytorialny KP. .................................................................................................................. 28

2

1. Sądownictwo pruskie do 1807 r.

- Sądy miały charakter stanowy, bezpośrednio podporządkowane monarsze jako
najwyższemu sędziemu.
- Brak ścisłego rozgraniczenia między władzą administracyjną a sądowa widoczny
zwłaszcza w uprawnieniach kamer (podział tylko w Prusach Nowowschodnich).

PODZIAŁ:
1.

Sądownictwo niższe

•

Sądy patrymonialne – właściwe dla poddanych chłopów i mieszkańców miast
prywatnych. Na czele stali panowie feudalni, którzy sądzili zwykle jednak za
pośrednictwem justycjariuszy.

Właściwość sądu: drobne sprawy karne, sprawy ludności poddańczej, konflikty
między dworem a wsią.

•

Sądy powiatowe – Działające od 1797r. Jako sądy państwowe, z powodu
krytyki sądów patrymonialnych. Była to niższa instancja dla chłopów,
mieszczan i szlachty zagrodowej.

•

Sądy w miastach królewskich – sądy podległe władzy państwowej, bardzo
różnorodne: sprawowane przez ławy, wójta, rady a w większych miastach
przez burmistrzów sprawiedliwości.

2.

Sądownictwo wyższe

•

Rejencje – funkcjonujące w każdym departamencie. II instancja wobec
orzeczeń sądów niższych, i I wobec osób wyłączonych z kompetencji
sądownictwa niższego (cała szlachta, duchowieństwo wszystkich wyznań
oficjalnych, urzędnicy, wojskowi i ogół ludności w sprawach karnych). Przy
rejencji działały też Inkwizytariaty (organy śledcze w spr.karnych) i
Powiatowe Komisje Sprawiedliwości (nadzór nad sądami niższymi).

Jako że wg.procedury od wyroku I instancji przysługiwała apelacja do II i rewizja do
III, rejencja pełniła również funkcje apelacyjne i dzieliła się na dwa senaty:

•

Senat niższy – apelacje od wyroków w sądach niższych

•

Senat wyższy – apelacje od wyroków senatu niższego jako I instancji i rewizja

spraw dla spraw mających początek w sądzie niższym (gdy

wartość przedmiotu >30 talarów).

•

Najwyższy Trybunał w Berlinie – sąd rewizyjny ds. Zaczynających się w
Senacie niższym (gdy wartość przedmiotu >100 talarów, a w innych sporach
bez ograniczeń). W postępowaniu rewizyjnym nie można było przedkładać
nowych dowodów ani wysuwać nowych okoliczności.

2. Ustrój władz w WKP.

Kongres wiedeński zobowiązał zaborców do nadania Polakom reprezentacji narodowej i
utrzymania ich narodowej odrębności. Na mocy tych postanowień Polacy uzyskali w WKP

3

pewną odrębność w stosunku do Prus. Król pruski przybrał więc tytuł wielkiego księcia
poznańskiego, a Księstwo otrzymało własny herb oraz barwy.

•

Namiestnik – urząd nieistniejący w innych prowincjach (pierwszym Antoni Radziwiłł).
Kompetencje namiestnika ograniczone do spraw reprezentacyjnych i honorowych
(przedkładanie próśb i skarg od mieszkańców WKP, nadawanie tytułów, odznaczeń i
łask, podnoszenie do wyższego stanu, zwoływanie sejmików i wybór reprezentantów
oraz sprawy hołdu), bez prawa zarządu prowincją, którą kierował nadprezydent. Urząd
ten istniał do 1830r.

•

Sejm prowincjonalny – Zbierał się co 3 lata na tajnych obradach pod przewodnictwem
marszałka. Charakter stanowy (rycerstwo, miasta i gminy wiejskie).

Rycerstwo – 2 członków dziedzicznych (później 3 właścicieli majoratu) i 22 posłów
wybieranych przez właścicieli dóbr rycerskich
Miasta – 16 posłów (prawo wyborcze właścicielom nieruchomości miejskich)
Gminy wiejskie – 8 posłów (wybieranych w pośrednich wyborach poprzez odbiorców
wybieranych w gminach, którzy wybierali posłów. Wysoki cenzus majątkowy).

Kompetencje:
- Opinie w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji i wyjątkowych spraw
ogólnopaństwowych
- Petycje i zażalenia dotyczące całej prowincji
- Głos decydujący (z zastrzeżeniem sankcji króla) w sprawach samorządu gminnego,
funduszy prowincjonalnych itp.

Administracyjnie Wielkie Księstwo podzielono na Rejencje: Poznańską i Bydgoską, te
zaś na 26 powiatów w których władzę sprawowali landraci.

3. Sądownictwo w WKP do 1877 r.

•

Do 1834r --> patrz pyt.1 str.2

•

Od 1834 r. Ujednolicono sądy i poznańskie z sądami innych prowincji pruskich:

Sądy ziemsko-miejskie – dla spraw mniejszej wagi, tak cywilnych, jak karnych

Wyższe sądy ziemskie w Poznaniu i Bydgoszczy – II instancję dla spraw mniejszej wagi i I
dla spraw ważniejszych.

Wyższy Sąd Apelacyjny – funkcjonujący w Poznaniu, dla spraw rozpatrywanych w I instancji
przez wyższe sądy.

Trybunał Najwyższy w Berlinie – sąd kasacyjny
Od tego czasu sądowa odrębność Wielkiego Księstwa została przekreślona.

•

1848-1849

Zmiany:
- wprowadzono jednolite sądownictwo powszechne, znosząc sądy dla osób uprzy-
wilejowanych i sądy patrymonialne.
- Wykluczono możność swobodnego orzekania przez monarchę.

4

- Sędziów mianował król dożywotnio, a usunięcie ze stanowiska mogło nastąpić tylko w
wyniku postępowania dyscyplinarnego lub z powodu trwałej niezdolności do pracy. W
orzekaniu sędziowie byli niezawiśli.
- Zaprowadzono instytucję sędziów przysięgłych dla orzekania o winie w poważniejszych
sprawach karnych.

I instancja - sądy powiatowe, a w miastach >50 tys. Osób sądy miejskie:
Orzekały one kolegialnie w sprawach cywilnych i karnych. Działają przy nich prokuratorzy i
adwokaci.
Instancja odwoławcza:
Sądy apelacyjne, które również orzekały w I instancji w niektórych sprawach (np. Co do
fundacji i fideikomisów). Także przy tych sądach działali prokuratorzy i adwokaci. Jako sąd
najwyższy dla całego państwa powołano Najwyższy Trybunał Sądowy z siedzibą w Berlinie.

4. Stosunki społeczne WKP.

Obszar księstwa obejmował 28 951 km², które zamieszkiwało w 1815 około 776 tys. Osób,
głównie Polaków, Niemców i śydów. Akcja germanizacyjna powodowała co prawda spadek
ż

ywiołu polskiego, ale jeszcze przed I wś szacuje się że tereny te zamieszkiwało ok. 40%

Polaków. W WKP przeważa ludność rolnicza (ok.50% ogółu), ale na Górnym Śląski nie
dochodziła do 40%. Tu też liczba ludności zamieszkującej w miastach wyniosła ok. 40%.

5. Administracja terytorialna i organy samorządowe WKP.

•

Administracyjnie Wielkie Księstwo podzielono na Rejencje: Poznańską i Bydgoską, te
zaś na 26 powiatów w których władzę sprawowali landraci. Podział ten utrzymał się
do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r.
Przetrwał do roku 1918.

Administracja samorządowa na szczeblu prowincji:
Podstawowym organem samorządowym był Sejm prowincjonalny(patrz pyt.2 str.3),
Zreformowany o nowe kompetencje w 1889r. (powoływanie własnych organów
zarządzających i wykonawczych tzn. Wydział prowincjonalny i dyrektor krajowy)
Nadzór nad samorządem prowincjonalnym sprawował nadprezydent.

Administracja samorządowa na szczeblu powiatu:
Ustawa z 1872r. – każdy powiat stanowił korporację samorządową, której ciałem
uchwałodawczym i kontrolnym był sejmik powiatowy, a organem wykonawczym
wydział powiatowy.

W 5 prowincjach wschodnich (z wyłączeniem Poznańskiego) obowiązywały przepisy
o ordynacji powiatowej z 1872r. W Poznańskim utrzymano przepisy z 1818r. Tzn.
Sejmik powiatowy o strukturze stanowej. Dopiero w 1889r. Wprowadzono tu
wydziały powiatowe, ale bez prawa wyboru członków wydziału przez sejmiki
powiatowe.

6. Ustrój gmin WKP.

5

7. Charakterystyka odrębności WKP po 1815 r.

Kongres wiedeński zobowiązał zaborców do nadania Polakom reprezentacji narodowej i
utrzymania ich narodowej odrębności. Na mocy tych postanowień Polacy uzyskali w WKP
pewną odrębność w stosunku do Prus. Król pruski przybrał więc tytuł wielkiego księcia
poznańskiego, a Księstwo otrzymało własny herb (polski orzeł na tarczy umieszczonej
pośrodku orła pruskiego) oraz biało-czerwone barwy. Trzeba jednak pamiętać że Wielkie
Księstwo Poznańskie nie miało odrębnego statusu. Było urządzone na wzór innych prowincji
państwa.

•

Urzędy namiestnika i sejm prowincjonalny istnieją tylko w WKP.

•

Równouprawnienie języka polskiego (do 1832r.) I pełny dostęp Polaków do urzędów i
godności.

•

Do 1834r. Odrębna od reszty ziem Królestwa Pruskiego organizacja sądownictwa.

Po 1830r. Znacznie ograniczono odrębność Wielkiego Księstwa, zniesiono obieralność
landratów, urzędy obsadzano niemieckimi urzędnikami, ograniczono prawa j.polskiego,
wprowadzono pruski system sądownictwa.
Po 1848r. Wielkie Księstwo Poznańskie utraciło wszelkie odrębności ustrojowe, stają się
wyłącznie prowincją poznańską.

8. Ustrój sądowy w zaborze pruskim do 1 połowy XIX.

Pyt. 3 str. 3

9. Charakterystyka BGB.

BGB (niem. Bürgerliches Gesetzbuch), ogólnoniemiecki kodeks cywilny uchwalony w 1896,
obowiązujący od 1 stycznia 1900 do dziś. Zawiera zasadniczy zrąb przepisów niemieckiego
prawa cywilnego. Składa się z 2385 paragrafów (w pierwotnej wersji - obecnie jest ich
więcej), podzielonych według systematyki pandektowej na pięć części: część ogólną,
zobowiązania, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo spadkowe.

Wejście BGB w życie oznaczało koniec partykularyzmu w niemieckim prawie cywilnym
(jego unifikację). Oznaczało także ostateczne zerwanie z feudalnym ustrojem społeczeństwa,
bowiem BGB, opierając się na wolnorynkowej filozofii gospodarki i własności, współtworzy
kapitalistyczny ustrój społeczny. Jego podstawą jest zasada autonomii stron, przejawiająca się
w zasadach swobody umów, swobody rozporządzania własnością, swobody testowania. BGB
należy do tzw. Wielkich kodyfikacji cywilnych XIX wieku.

10. Ustrój RP Krakowskiej.

- Republiką (stąd potoczna nazwa Rzeczpospolita Krakowska) charakteryzująca się szerokim
zakresem autonomii (do 1830 r.).
- Organy WMK:

Senat – organ rządowo-administracyjny, podzielony na wydziały, liczący 12 członków oraz
prezesa. Większość jego członków dożywotnich (4) i czasowych (4) było wybieranych przez
parlament, zaś pozostali pochodzili z wyboru na Uniwersytecie Krakowskim i przez Kapitułę
Katedralną. Senat uzyskał rozległe kompetencje, które obejmowały głównie pełnię władzy

6

wykonawczej, prawo powoływania i odwoływania wszystkich urzędników (poza
pochodzącymi z wyborów), stosowanie prawa laski. Posiadał wpływ na ustawodawstwo
dzięki temu, iż dopiero po jego zatwierdzeniu projekty aktów prawnych były przedmiotem
obrad parlamentu. Prezes Senatu reprezentował WMK na zewnątrz. Do 1831 r. Był nim
reprezentant arystokracji Stanisław Wodzicki,

Zgromadzenie Reprezentantów – organ ustawodawczy, jednoizbowy, liczący początkowo
41 członków, z których 26 pochodziło z wyboru przez zgromadzenia gminne, po trzech
swoich przedstawicieli delegowały Senat, Kapituła Katedralna i Uniwersytet Krakowski,
ponadto w skład Zgromadzenia wchodziło sześciu sędziów pokoju. Zgromadzenie miało się
zbierać corocznie na sesję trwającą cztery tygodnie, której przewodniczył marszałek
pochodzący spośród senatorów. Do uprawnień Zgromadzenia zaliczano: uchwalanie
podatków, układanie budżetu, zmiany w kodyfikacjach prawnych, wybór wyższych
urzędników administracyjnych i sądowych, decydowanie o oddaniu pod sąd osób, które
dopuściły się przestępstw urzędniczych, zwierzchnictwo nad sądownictwem, wybór 8 spośród
12 członków Senatu,

Rezydenci trzech mocarstw sprawujący w WMK faktyczne zwierzchnictwo nad władzami i
stosunkami w mieście.


11. Stosunki społeczne RP Krakowskiej.

Zachowane zostały zasady prawno-ustrojowe z Księstwa Warszawskiego tak więc i

równość wobec prawa i wolność osobista. Szlachta nie miała uprzywilejowanej pozycji. Nie
miała praw politycznych większych od reszty ludności. W praktyce jednak ster rządów w
panstwie znajdował się w rękach arystokracji i szlachty ziemiańskiej. Pomimo to uważa się że
był to najbardziej liberalnie rządzony obszar dawnych ziem polskich.

Prawa polityczne uzależnione były od spełnienia licznych warunków:

- obywatelstwo Rzeczpospolitej

- wyznanie chrześcijańskie

Wykonywanie niektórych praw politycznych obwarowane było cenzusem wykształcenia.

Wyraźnie ograniczenia ludności żydowskiej:
- brak praw politycznych
- ograniczona swoboda zamieszkania (w Krakowie tylko w Kazimierzu, na wsiach

tylko rzemieślnicy i rolnicy żydowscy)
- zakaz handlu na terenie Krakowa oraz wyszynku z alkoholem

12. Podział administracyjno terytorialny RP Krakowskiej.

Cały obszar państewka dzielił się na 28 gmin. Mieszkańcy 26 gmin mieli czynne prawo
wyborcze, zaś 2 gminy były gminami żydowskimi których mieszkańcy nie mieli praw
politycznych. Sam Kraków liczył oprócz 2 gmin żydowskich jeszcze 9 gmin, pozostałe 17
gmin stanowiły wsie, folwarki i prywatne miasteczka. Nie istniał formalny podział na gminy
miejskie

i

wiejskie

(różniły

się

tylko

wielkością).

7

13. Ustrój gmin RP Krakowskiej.

Na czele gminy stali wójtowie wybierani na 2 lata przez zgromadzenie gminne. Wójt musiał
umieć czytać, pisać, liczyć. Pomimo istnienia wójta nie istniały organy samorządowe w
gminie, gdyż wójt był całkowicie uzależniony od Senatu których to polecenia zobowiązany
był wykonywać.

Kompetencje:

- cała administracja lokalna

- nadzór nad szkołami parafialnym

- ściąganie podatków

- zarząd nad majątkiem gminy

- do 1833r. Niższe sądownictwo karne

W 1839r. Urząd wójta zostaje zastąpiony Komisarzami dystryktowymi w gminach
wiejskich i Komisarzami cyrkułowymi w gminach na terenie Krakowa. Byli oni
podporządkowani bezpośrednio Dyrekcji Policji. Komisarze pochodzili z nominacji Senatu i
wykonywali

zadania

administracyjne,

policyjne

i

sądowe.

14. Ustrój sądów RP Krakowskiej.

•

Rzeczpospolita Krakowska, podobnie jak Królestwo Polskie, ustrój sądownictwa i
prawo sądowe wywodziła z wzorów francuskich Księstwa Warszawskiego.

•

Wyraźnie wyższy niż w Księstwie i Królestwie wymóg kwalifikacji zawodowych
sędziów (doktorat praw, uprzednia praktyka).

•

Stosowany system wyborów sędziów w postaci tzw. Arbitrów wskazanych przez
procesujące się strony.

•

Udział sędziów pokoju w Zgromadzeniu Reprezentantów był wyrazem znaczenia
sądownictwa i jego roli w życiu społeczno–politycznym Wolnego Miasta.

•

W organizacji sądownictwa, tak jak w całym życiu politycznym Rzeczypospolitej,
widoczna jest tendencja do stałego ograniczania swobód obywatelskich i narodowych,
a także autonomii i kompetencji poszczególnych władz.

Trzyetapowy proces:
Najniższa instancja sądów - sędziowie pokoju, urząd honorowy. Początkowo kandydatów na
sędziów pokoju przedstawiały zgromadzenia, a spośród nich wybierało Zgromadzenie
Reprezentantów. Zasadę tę pogwałciła Komisja Organizacyjna mianując sędziów w 1815 r.

KOMPETENCJE:
Zbliżone do kompetencji w czasach Księstwa Warszawskiego (postępowanie pojedyncze i
opiekuńcze).

Drobne sprawy karne sądzili wójtowie (zastąpieni w 1833r przez wybieranych na
Zgromadzeniu reprezentantów podsądków).

Sąd I instancji - przypominał trybunał cywilny i sąd kryminalny w Księstwie Warszawskim.
Składał się z sędziów dożywotnich i sędziów czasowych, wybieranych na 2 lata. Sądził w
kompletach 3–osobowych sprawy niezastrzeżone do jurysdykcji sędziów pokoju i wójtów.

8

Apelacje - Sąd Apelacyjny, jeden na cale państwo. Składał się on również z sędziów
dożywotnich i sędziów czasowych i orzekał w kompletach 5-osobowych. Jego wyroki w
sprawach rozstrzyganych w I instancji przez sędziów pokoju i wójtów były ostateczne, w
pozostałych — wydawane były w II instancji. Przewidzianych w konstytucji sędziów
przysięgłych nie wprowadzono.

Sąd ostatniej instancji - Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie (zastąpiony w 1833r.
Sądem III instancji). Obok sędziów apelacyjnych, w kompletach sądzących brali udział
sędziowie pokoju i arbitrzy, spośród obywateli, wskazani przez strony procesowe. Orzekał on
wówczas (jako III, ostatnia instancja), gdy wyrok Sądu Apelacyjnego wydany w II instancji i
wyrok sądu I instancji były różne merytorycznie. Ponad to spełniał on funkcje sądu
kasacyjnego, wówczas gdy Wydział Prawa Uniwersytetu Krakowskiego stwierdził
pogwałcenie przez sąd niższy istotnych norm prawa materialnego lub procesowego, ale w
sprawach karnych tylko wtedy, gdy orzeczona została kara śmierci lub infamii.

Sąd Sejmowy – sąd specjalny. W jego skład wchodziło 5 członkowi Zgromadzenia
Reprezentantów, 3 senatorów, prezesi Sądu I instancji i Sądu Apelacyjnego, 4 sędziów pokoju
i 3 arbitrów wskazanych przez obwinionego.

ZMIANY:
1833 – odebrano wójtom kompetencje sądowe w sprawach karnych, które przejęli wybierani
przez Zgromadzenie Reprezentantów dożywotni podsędkowie. Okręgi podległe ich
jurysdykcji pokrywały się z okręgami sądów pokoju. W miejscu Sądu Apelacyjnego w
rozszerzonym składzie powołano Sąd III Instancji, który orzekał już bez udziału sędziów
pokoju i arbitrów wybranych przez strony procesowe. Zlikwidowano też udział Wydziału
Prawa w ocenie powodów kasacyjnych — o dopuszczalności kasacji decydował sam sąd.
Zgromadzenia gminne utraciły prawo przedstawiania kandydatów na sędziów.

1838 i 1839 – zniesienie urzędu podsędków, ich kompetencje przekazano Dyrekcji Policji, a
w II instancji Wydziałowi Policji Senatu. Sąd I instancji przemianowany został na trybunał I
instancji. Utworzono też oddzielny Najwyższy Sąd Karny, złożony z 3 sędziów
delegowanych przez dwory opiekuńcze oraz 2 wylosowanych spośród sędziów I instancji i
sędziów apelacyjnych. Miał on kompetencje przysługujące najwyższej instancji sądowej oraz
orzekał w ostatniej instancji w sprawach zagrożonych karą śmierci lub więzienia powyżej 10
lat.
1842 – poszerzenie kompetencji sędziów pokoju, a w trybunale powołano specjalny „senat
apelacyjny", który rozpatrywał apelacje od wyroków sędziów pokoju i od wyroków tegoż
trybunału wydanych w I instancji. Wreszcie dawny Sąd Apelacyjny i Sąd III Instancji
zastąpiono Sądem Wyższym, który rozpatrywał, jako trzecia instancja, odwołania w sprawach
o większej wartości przedmiotu sporu, sądzonych w I instancji przez trybunał i w 11 instancji
przez „senat apelacyjny" trybunału. Postępowanie kasacyjne zostało zniesione. Równocześnie,
od 1842 r. Wszystkich sędziów mianował Senat, bez jakiegokolwiek udziału Zgromadzenia
Reprezentantów, a osoby piastujące w tym momencie urzędy sędziowskie poddano
weryfikacji rezydentów. Ograniczono też jawność rozpraw sądowych.

15. Ustrój polityczny Galicji.

Ustrój polityczny Galicji był oparty na dyplomie październikowym z 20 X 1860 r. Oraz na
patencie lutowym z 26 II 1861 r.

9

W Galicji panował rozdział systemów władz na:

Państwowe (rządowe):

- Król Galicji w unii personalnej z Austrią (Cesarstwem Austriackim) – stał na czele władz
rządowych.
- Minister do spraw Galicji i "minister bez teki" – od 1871 r. Stała funkcja w Wiedniu.
Pierwszym ministrem był hrabia Kazimierz Grocholski.
- Namiestnik – mianowany i odwoływany przez Cesarza; kierował administracją krajową, w
imieniu rządu miał inicjatywę ustawodawczą; przedkładał monarsze uchwały Sejmu
Krajowego do zatwierdzenia, formułując opinię. Podlegali mu starostowie (działali na
szczeblu powiatu). Ponosił odpowiedzialność przed cesarzem. Siedzibą namiestnika był
Lwów.

Autonomiczne:

- Sejm Krajowy. W jego skład wchodzili:

•

Trzech arcybiskupów lwowskich (rzymskokatolicki, greckokatolicki i ormiański)

•

Pięciu diecezjalnych biskupów rzymskokatolickich (2 przemyskich, krakowski,
tarnowski i stanisławowski)

•

Rektorzy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Lwowskiego, od 1896 r.
Politechniki Lwowskiej

•

Prezes Akademii Umiejętności

Oraz posłowie z wyboru, wybierani w systemie kurialnym w kuriach:

•

Wielkiej własności ziemskiej

•

Izb przemysłowo-handlowych

•

Miast największych

•

Gmin miejskich i wiejskich

KOMPETENCJE:

-

ustawodawstwo krajowe. Od 1867 r. Istniało domniemanie kompetencji na rzecz
sejmów krajowych – ustawy jednak wymagały sankcji cesarskiej.

Inicjatywę ustawodawczą mieli: rząd (namiestnik), Wydział Krajowy, komisje sejmowe oraz
co najmniej 15 posłów. Do 1871 r. Przysługiwało Sejmowi Krajowemu prawo desygnowania
posłów do Rady Państwa (izby niższej parlamentu wiedeńskiego).

- Wydział Krajowy – organ wykonawczy Sejmu Krajowego. Przygotowywał projekty ustaw
sejmowych, reprezentował kraj przed rządem austriackim, zajmował się polityką zagraniczną
i sprawował kontrolę nad samorządem terytorialnym. Jego kadencja trwała 6 lat. W jego skład
wchodziło 3 członków wybranych przez Sejm Krajowy i 3 członków wybranych przez kurie.
Przewodniczył mu marszałek krajowy.

- Rada Szkolna Krajowa – na jej czele stał z urzędu namiestnik, zastępowany z reguły przez
wiceprezesa Rady. W skład Rady wchodzili członkowie mianowani przez cesarza, 5
duchownych różnych wyznań, reprezentanci Wydziału Krajowego i rad miejskich Lwowa i

10

Krakowa. Kierowała sprawami szkolnictwa (poza uniwersytetami, które podlegały
bezpośrednio Ministerstwu Oświaty w Wiedniu).

15. Podstawy autonomii Galicji.

AUTONOMIA – prawo wydzielonej części terytorium państwa do stanowienia o sprawach
wewnętrznych poprzez własne ustawodawstwo, którego zakres rzeczowy określa ustawa
zasadnicza.

•

Instytucje autonomiczna (patrz pyt. 14)

•

Administracja samorządowa:

- samorząd Galicji ukształtował się na szczeblu powiatów i gmin. Samorząd
powiatowy wprowadzono w Galicji w 1866r. Jego organami była: rada
powiatowa (organ uchwałodawczy) i wydział powiatowy (organ wykonawczy).
Rady sprawowały nadzór nad gminami oraz zajmowały się sprawami
wewnętrznymi powiatu.

- samorząd gminy powstawał w 1862 – 1866r. Jego organami były: rada gminy
(organ uchwałodawczy) i zwierzchność gminna (organ wykonawczy). Rady
gminne wykonywały zadania własne i zlecone. Do zadań własnych należały:
szkolnictwo, drogi gminne, dobroczynność, budżet lokalny i policja miejscowa.

•

W 1866r język polski stał się urzędowy w Sejmie i Wydziale Krajowym, a od 1869
wewnetrznym językiem urzędowym w administracji rządowej, łącznie ze skarbową i
sądownictwie.

•

Spolonizowane szkolnictwo

•

W latach 1864 – 1914 Galicja była jedyną dzielnicą Polski, gdzie można było
oficjalnie zakładać i rozwijać polskie placówki kulturalne i naukowe, jak np. polskie
uniwersytety w Krakowie i we Lwowie czy krakowską Akademię Umiejętności,
dzięki którym nauka polska mogła być uprawiana w warunkach podobnych do
warunków ogólnoeuropejskich

16. Podział administracyjno terytorialny Galicji.
Część w pyt. 15

Na czele kraju stał nominowany przez cesarza namiestnik, urzędujący we Lwowie. W latach
1772 - 1867 podstawowa jednostka rządowej administracji lokalnej w Galicji to cyrkuł,
odpowiednik powiatu. Na jego czele stał starosta (niem. Kreishauptmann).W 1868 r
zlikwidowano dawne rozległe cyrkuły i na ich miejsce w wprowadzono powiaty, których
liczba z czasem doszła do 80. Na ich czele stanęli starostowie.

17. Organy samorządowe Galicji.

Administracja samorządowa kształtowała w Galicji na szcze

blu gminy i powiatu. Już u progu

czasów konstytucyjnych, tj. w la

tach 1848-1849, ugruntowały się fundamentalne zasady ustroju

gminy samorządowej:

•

swobodę przyjmowania członków gminy

11

•

wybieralność jej organów

•

samodzielny zarząd sprawami gminy

•

jawność budżetu.

•

obowiązek przynależności każdego obywatel do jakiejś gminy (prawo
swojszczyzny)

Kompetencje gminy:

•

własny zakres działań – wszystko to co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i
jest w całości wykonalne w jej granicach

•

poruczony zakres działań – załatwianie określonych spraw publicznych zlecanych
przez państwo.

Konsekwencją powyższego podziału zadań gminnych było ro

zdzielenie funkcji nadzorczych nad

organami gminy. Nadzór nad gminą w sprawach z własnego zakresu działania sprawowały
samorządy wyższego stopnia (wydziały powiatowe bądź Wydział Krajowy), natomiast nad
zakresem poruczonym — władze państwowe

Podstawowe normy zaprowadzające samorządy wiejskie zawierała ogólnopaństwowa

kodyfikacja gminna z 1862 r. W oparciu o galicyjski Sejm Krajowy w 1866 r. wydal
szczegółową ustawę o gminach i obszarach dworskich. Od tego czasu ustrój gmin trwał bez
większych zmian do końca omawianego okresu.

Organy samorządu gminnego:

•

Rada gminna – organ uchwałodawczym i nadzorczy. Skład od 8 do 36 członków. Do
wyborców rady zaliczano mieszkańców przynależnych i uczestników gminy (opłacających
podatki bezpośrednie).

•

Zwierzchność gminna –

zarządzanie i wykonywanie. Skład: naczelnik gminy (wójt) i

2 lub więcej przysiężnych obieranych przez radę spośród jej członków.

Ogólnoaustriacka ustawa samorządowa z 1862 r. i galicyjskie przepisy z 1866 r. stały na

stanowisku jednolitości ustrojowej gmin wiejskich i miejskich. Stąd też ten sam kształt
prawny miał mieć zaprowadzany odtąd samorząd w miastach Galicji. Nie dotyczyło to tylko
Krakowa, który posługiwał się oddzielnym statutem z 1866 r., zmienionym w 1904 r., i
Lwowa, mającego swój statut z 1870 r. Jednolitość ustrojowa gmin wiejskich i miejskich nie
była jednak konsekwentnie utrzymywana i choć do końca omawianego okresu zasadniczy
zrąb przepisów z 1866 r. pozostał nie zmieniony, to normami szczegółowymi wprowadzono
zróżnicowanie ustroju gmin miejskich.

W 1889 r. oddzielną ustawą uregulowano ustrój 30 większych miast (m.in. Jarosławia,

Krosna, Nowego Sącza, Przemyśla, Tarnowa), a w 1896 r. unormowano odrębnie samorząd

w

ponad 140 miastach i miasteczkach. W pozostałych

miasteczkach cały czas obowiązywały przepisy

z 1866 r. Prawo wyborcze również było przez cały czas jednolite dla gmin wiejskich i miejskich
(jedynym wyjątkiem był Lwów, gdzie wszyscy wyborcy glosowali w jednym kole, a więc
wybory były równe, choć nie powszechne).

Organy miast samorządowych:

•

Rady miejski - organy uchwałodawcze i nadzorcze. Liczba członków rad wahała się
od 18 do 36, z tym że we Lwowie wynosiła 100, a w Krakowie 60. Uprawnienia rad
miejskich były analogiczne jak wiejskich. Swoje kompetencje nadzorcze rady
wykonywały za pomocą specjalnie powoływany komisji.

12

•

Magistraty – władzą wykonawczą w 30 znaczniejszych miastach, jak też we Lwowie i
Krakowie, były wybierane na lat 6 spomiędzy członków rad. W miastach mniejszych i
miasteczkach funkcje te pełniły zwierzchności gminne. Cechą charakterystyczną było
ś

cisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem jako organem kolegialnym a

władzami jednoosobowymi (prezydent, burmistrz). Magistraty też, w odróżnieniu od
zwierzchności gminnych, miały szereg uprawnień z poruczonego zakresu działania.

Nadzór nad samorządem miejskim nie był tak silny, jak nad wiejskim. Przede wszystkim
usunąć burmistrza bądź prezydenta można było jedynie w wyniku postępowania
dyscyplinarnego czego nie przewidywano w przypadku gmin wiejskich. Natomiast tak samo
jak we wsiach ustawowo określano, które uchwały rad miejskich wymagają zatwierdzenia
przez organy nadzoru.

Organy samorządu powiatowego:
Samorządność powiatowa została wprowadzona w Galicji równocześnie z samorządnością
gminną, tj. w 1866 r.

•

Rady powiatowe – organ uchwałodawczy samorządu. Obierane od roku 1884 na lat 6
(przedtem na 3 lata). 26 członków, wybory miały charakter kurialny. Rada zajmować
się mogła wszystkimi sprawami wewnętrznymi powiatu. W praktyce, rady w Galicji
największą działalność przejawiały w dziedzinie komunikacji, a zwłaszcza budowy
dróg, zdrowia (instytucja lekarzy okręgowych), bankowości (powiatowe kasy
oszczędności), dobroczynności, jak też oświaty i kultury.

•

Wydziały powiatowe – organ zarządzający i wykonawczy. Powoływanie przez radę
powiatową spośród jej członków. Na czele wydziału prezes (w Galicji zwyczajowo
nazywany marszałkiem powiatu), mający zastępców oraz 6 członków. Słabością
wydziału był brak środków egzekucyjnych, po które musiano zwracać się do starostwa.

Obowiązkiem ustawodawczym tak rad powiatowych, jak i wydziałów pozostawał nadzór
nad gminami. Z urzędu samorząd powiatowy nadzorował majątek gmin, a z własnej inicjatywy
mógł kontrolować całą resztę spraw. Praktyka szła w kierunku dość ścisłego poddania gmin,
szczególnie wiejskich, nadzorowi i kontroli rad i wydziałów powiatowych.

Nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy, który badał jego decyzje
tak pod względem legalności, jak i celowości. Także władze rządowe, tj. namiestnik, mogły
oceniać akty samorządu powiatowego z punktu widzenia ich legalności.

18. Sądownictwo Galicji.

Podział sądownictwa na powszechne i szczególne.

Sądownictwo powszechne:

Lata 50’ XIXw. zniesienie sądownictwa dominialnego.

21 grudnia 1867 r – ustawa konstytucyjna która stworzyła ramowe struktury ustroju
wymiaru sprawiedliwości, rozwijane następnie w ustawodawstwie szczegółowym.

•

Rozdzielenie sądownictwa od administracji (sądownictwo powszechne dla spraw
cywilnych i karnych, a obok niego sądownictwo prawa publicznego)

13

•

gwarancja niezawisłości

•

sędziowie mianowani przez cesarza nieusuwalnie i dożywotnio z prawem do badania
zgodności rozporządzeń rządowych z ustawami.

•

Powołanie instytucji sędziów przysięgłych, orzekających o winie w ciężkich sprawach
karnych, politycznych i z zakresu prawa prasowego.

Sądy powiatowe – Okręg działania sądu powiatowego był mniejszy od obszaru powiatu
administracyjnego, tak że w każdym z nich istniały dwa bądź więcej sądy powiatowe.
Sądy jednoosobowe, rozstrzygały w orzecznictwie karnym sprawy o wykroczenia, a w
cywilnym te, gdzie wartość przedmiotu sporu nie przekraczała 1000 koron, i sprawy o
naruszenie posiadania. Sprawowały też prawie w całości sądownictwo niesporne.

Sądy krajowe – funkcjonowało na terenie Galicji 17, sądziły kolegialnie: w sprawach
cywilnych orzekały w skład 3-osobowych, a w sprawach karnych w 4-osobowych. Sąd
właściwe dla rozpoznawania wszystkich spraw nie przekazanych innym sądom. Był II
instancją dla sądów powiatowych. W sprawach karnych, gdzie za przestępstwo groziła
kara powyżej 5 więzienia, przy przestępstwach politycznych i prasowych o winie
decydowali sędziowie przysięgli w składzie 12-osobowym, a karę wymierzali sędziowie
zawodowi którzy prowadzili też rozprawę.

Wyższe sądy krajowe – dwa w Galicji (Lwów i Kraków). Wyrokowały w składach 5
sędziów. Stanowiły one III i ostatnią instancję dla sądów powiatowych i II dla sądów
krajowych. Natomiast w trybie I instancji orzekały w tzw. sporach syndykacyjnych, tj. z
tytułu roszczeń obywateli do Skarbu Państwa, gdy szkodę wyrządził im wydany wyrok
sądowy.

Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości (w Wiedniu) – z osobnym senatem dla spraw z
Galicji. Orzekał on w składzie 7 sędziów. Rozpoznawał w III i ostatniej Instancji sprawy
pochodzące z sądów krajowych, a w II — osądzone przez wyższe sądy krajowe.

Sądownictwo szczególne:

Sądy takie powoływano do rozpoznawania oddzielnych kategorii spraw.

Trybunał Administracyjny – jedyny dla całego państwa, powołano w 1875 r. Skład:

mianowani przez cesarza sędziowie, dożywotni i niezawiśli w swoim orzekaniu,
wyrokujący kolegialnie w kompletach 4-7os. Jego właściwość opierała się na tzw.
klauzuli generalnej, a więc można było do niego wnieść skargę „we wszystkich
przypadkach, w których ktoś czuje się naruszonym w swych prawach przez niezgodne z
ustawą rozstrzygnięcie lub zarządzenie władzy administracyjnej". Wyłączono jednak spod
rozpoznawania te sprawy, w których organy administracji decydowały na podstawie
własnego swobodnego uznania, które rozumiano dość szeroko (tam, gdzie w grę
wchodziła ochrona interesów publicznych, jak np. sprawy obronności, niektóre
podatkowe). Skargi do Trybunału można było wnosić po wyczerpaniu administracyjnego
toku instancji. Trybunał miał charakter sądu kasacyjnego i po stwierdzeniu, iż badana
decyzja administracyjna jest niezgodna z prawem, uchylał ją i zwracał sprawę do
ponownego załatwienia właściwej instancji która była związana orzeczeniem Trybunału.

14

Trybunał Państwa (od 1869r.) – Skład: przewodniczący, zastępca przewodniczącego
i 12 członków oraz ich 4 zastępców (wszyscy mianowanie dożywotnio przez
monarchę na wniosek parlamentu). Polityczny charakter sądu.
Kompetencje:
- Strzeżenie praw całości państwa, jego krajów, gwarantowanych konstytucyjnie praw
obywateli
- Sąd kompetencyjny w rozstrzyganiu sporów między władzą administracyjną a
sądową
- Rozpoznawanie spory między najwyższą władzą rządową a reprezentacją kraju,
między władzami krajowymi a centralnymi, między władzami samorządowymi a
rządowymi oraz między samorządowymi organami różnych krajów
- Także jednostki czy korporacje mogły do niego wnosić skargi wówczas, gdy nie
istniała zwykła droga prawna.

Trybunał Stanu (od 1867r.) – Skład: 24 członków, powoływanych po połowie przez
każdą z izb Rady Państwa. Sądził ministrów oskarżonych przez którąkolwiek z izb
parlamentu o złamanie konstytucji bądź ustawy. Na podstawie orzeczenia Trybunału
minister mógł zostać usunięty z rządu, wydalony ze służby państwowej, utracić prawa
polityczne. Gdy w jego czynie mieściło się przestępstwo, Trybunał sam wyrokował w
oparciu o ustawę karną. Cesarz wobec skazanego ministra zachowywał sobie prawo
laski. W praktyce Trybunał Stanu w Austrii nie zebrał się ani razu.

Sądy przemysłowe (od 1869r zreformowane w 1896r.) – Funkcjonowały 3 takie sądy:
we Lwowie, Krakowie i Bielsku. Skład: przewodniczący (sędzia zawodowy), ławnicy
wybierani osobno, w równych liczbach przez pracodawców i robotników spośród sa-
mych siebie. Wybierać mogły też kobiety, ale wybieranymi byli tylko mężczyźni.
Sądy te rozpoznawały sprawy ze stosunku pracy. Odwołania od ich wyroków szły do
sądów krajowych, gdzie w kompletach sądzących zasiadało 3 sędziów zawodowych i
2 ławników. W praktyce sądy te nie miały zbyt wielu spraw.

19. ABGB.

ABGB (niem. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch) – austriacki kodeks cywilny z 1811
roku, opracowany przez Franza Zeillera, sankcję cesarską uzyskał 1 czerwca 1811 roku,
utworzony na bazie Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego opierał sie na
prawonaturalnych zasadach wolnej własności,swobodzie umów. Jedna z tzw. wielkich
kodyfikacji XIX wieku. Oprócz regulacji typowych dla kapitalizmu zawierał wiele reliktów
feudalnych.

Oprócz krótkiego wstępu ABGB obejmował trzy działy:

•

Prawo osobowe

•

Prawo rzeczowe

•

Przepisy wspólne prawu osobowemu i rzeczowemu.

W ABGB po raz pierwszy pojawiły się m.in. domniemanie żywego urodzenia i instytucja
uznania za zmarłego osoby zaginionej. W zakresie prawa zobowiązań ABGB przewidywał
m.in., że pracodawca mógł udzielać pracownikowi wiążących zaleceń i wskazówek, a w celu
ich wykonania stosować sankcje (ius castigandi). Przewidywał instytucję zachowku.
Regulował dziedziczenie kontraktowe i przewidywał nieodwołalność kontraktu o
dziedziczenie. Powstał pod silnym wpływem doktryny prawa natury i niektórych ujęć

15

wcześniej wydanego kodeksu francuskiego z 1804 r. Pod względem techniki ustawodawczej,
jak i zawartości przewyższał on o wiele feudalny Landrecht pruski. Silne były również
wpływy prawa rzymskiego. Kodeks ten w wysokim stopniu odpowiadał już ówczesnym
potrzebom i dlatego przetrwał bez większych zmian do XX wieku. Dopiero w czasie I wojny
ś

wiatowej poddano go poważniejszej nowelizacji. Na obszarze Galicji przyłączonym do

Polski jego ostatnie postanowienia utraciły moc obowiązującą z dniem 1 stycznia 1947 r. W
Austrii obowiązuje do dziś.

20. Banicja-proskrypcja podobieństwa i różnice.

(liczę na sugestie, gdyż nie znalazłem dość jasnego opisu obu instytucji)

Proskrypcja – wywołanie spod prawa, powodowało że osoba w świetle prawa była martwa.
Można było ją np. zabić bez konsekwencji.

Banicja – pozbawienie praw i nakaz opuszczenia miasta bądź kraju.

Podobieństwa: w obu przypadkach następowało pozbawienie praw
Różnice: Proskrybowany mógł legalnie pozostać na terenie kraju, miasta etc. , banita miał zaś
nakaz odejścia

21. Zarząd centralny monarchii wczesnopiastowskiej.

Komes palatinus (palatyn – wojewoda):

•

Zastępca

władcy

we

wszystkich

prawach

publicznych,

związanych

z

funkcjonowaniem państwa i dworu

•

Dowodził wojami (stąd wojewoda)

•

Sprawował sądy w imieniu króla

Kanclerz (jak gdyby szef polityki zagranicznej):

•

Prowadził kancelarię królewską, pisał korespondencje królewskie, akty, przywileje i
nadania

•

Funkcje kanclerza obejmowali duchowni, gdyż znali łacinę i byli dobrze wykształceni

Komornik:

•

Administracja srodkami do utrzymania dworu

Skarbnik:

•

Zarządca skarbem

•

Podlegali mu mincerze

•

Zarząd nad archiwum

22. Źródła prawa monarchii stanowej.

•

Prawa ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego (1357).

Statut wielkopolski – został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego,
prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym. Około 100 przepisów.

16

Statut małopolski – całość złożona ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz
zwodu szeregu przeważnie późniejszych ustaw (cel – ujednolicenie państwa). Około
50 przepisów. Ze statutem małopolskim połączono później krótkie ustawy wydane na
przestrzeni XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego i jego następców (ekstrawaganta),
oraz artykuły o charakterze prejudykatów, tj. sformułowane jako kazusy, podające stan
prawny z fikcyjnymi imionami i wyrok.

Statuty Kazimierza Wielkiego zawierały przepisy dotyczące:
- ustroju państwa
- prawa sądowego (głównie karnego)

Z całości tego materiału powstały zwody, tj. redakcje statusów wielkopolskich i małopolskich.
W XV wieku połączono je w statuty wielkopolsko - małopolskie. Przy sporządzaniu zwodów
na zakończenie dodano tzw. petyta, czyli projekty norm prawnych.
Najbardziej rozpowszechniona była w XV wieku redakcja tzw. dygestów, obejmująca
wszystkie przepisy małopolskie i wybór przepisów wielkopolskich, a mająca zasięg
ogólnopolski.

•

Kontynuacją ustawodawstwa z czasów Kazimierza Wielkiego był status warcki,
uchwalony przez sejm walny w roku 1423, a potem zatwierdzony przez króla.

Sam król wydawał przywileje indywidualne i ogólne (obejmowały ziemię lub
prowincję – przywileje ziemskie lub terytorium całego państwa- przywileje
generalne).

•

Edykty królewskie –w sprawach wyznaniowych i wojskowych

•

Dekrety królewskie - w sprawach handlu i ceł

•

Ordynacje królewskie - normujące organizację żup solnych

•

Lauda - prawa ustanawiały przez wiece lokalne(od XIV w. przez sejmiki), nie
potrzebowały zatwierdzenia królewskiego.

•

Prawo dzielnicowego Mazowsza – statuty książąt mazowieckich, dość liczne, były
uchwalane nieraz na wiecach międzydzielnicowych (odnosiły się do całego
Mazowsza).

•

Ortyle Magdeburga dla miast polskich

•

Wilkierze - statuty uchwalane przez rady miejskie – polska odmiana prawa
miejskiego.

23. Zmiany w organizacji miast na przełomie XIV/XV.

•

Od XIV w. lokacja miast na prawie niemieckim.

- wysyp miast w XIV w. w Małopolscy

- wysyp miast w XV w. w Wielkopolsce i na Mazowszu
Rzadko sięga się przy lokowaniu do prawa Magdeburskiego, częściej do prawa
chełmskiego i średzkiego.

17

•

XV w. przynosi wyraźne nasilenie działań szlachty w celu ograniczenia praw
mieszczan:

- 1456r. Sejm w Korczynie wprowadza zasadę, że jeżeli szlachta wyraziła
zgodę na szczególne opodatkowanie miast, to miasta musiały się
podporządkować
- 1454r. Przywilej nieszawski – można było pozwać mieszczanina za zabicie
szlachcica przed sąd szlachecki, zniesienie wszelkich zakazów i ograniczeń
sprzedaży w miastach

•

Wzrost ilości obcego narodowościowo patrycjatu w miastach z racji czego miasta nie
jednoczą się, lecz każde zajmuje się tylko swoimi sprawami (co osłabia ich ogólną
pozycję).

24. Ustrój miast.

W XIII w. patrycjat miejski zaczyna tworzyć Rady miejskie wraz z burmistrzami

Wójt – urząd dziedziczny i zbywalny. Urząd administracyjno, policyjno, sądowy:

•

Dbanie o porządek i czystość w mieście

•

Przewodniczenie sądowi miejskiemu

•

Walka z włóczęgostwem

•

Ś

ciąganie czynszów

Rady miejskie – funkcja uchwałodawcza

•

wydawanie Wilkierzy(zasad rzemiosła i handlu miejskieg)

•

Prawo do sądzenia za naruszenie Wilkierzy

25. Lokacja miast i wsi na prawie niemieckim.

Zasady lokacji wsi:

1)

Przywilej lokacyjny – wydawany przez władcę dla określonego właściciela
ziemskiego. Był to akt publiczno-prawny, jednostronny.

Przywilej składał się z:
- Wstęp: generale pozwolenie lokacyjne
- Immunitet sądowo-prawny
- Immunitet ekonomiczny

Po otrzymaniu takiego aktu właściciel mógł przystąpić do lokacji.

Zasadźmy – ludzie którzy wędrowali po Europie Środkowo –Wschodniej zajmujący
się zawodowo ściąganiem osadników.

2)

Dokument lokacyjny – akt prywatno-prawny, dwustronny(umowa między zasadźcą a
właścicielem dóbr)

Podstawą była wielkość gruntu, tzn. 1 łan

35 do 40 morgów ziemi (50 arów).

1 łan była to ilość wystarczająca by wyżywić rodzinę i spłacać należność dla pana,
według ówczesnych standardów.

18

Zasadźca po zasadzeniu przyjmował funkcję sołtysa. Uposażeniem sołtysa był co 3 łan
rozdzielany między osadników.

Sołtys był urzędnikiem administracyjno – policyjno - sądowym. Dbał o porządek i
spokój we wsi. Do jego obowiązków należało ściąganie czynszów (coroczna opłata
osadników na rzecz pana ziemi w pieniądzu, w wysokości określonej w dokumencie
lokacyjnym) oraz przewodniczenie sądowi wiejskiemu.

Sąd wiejski był kolegialny, brali w nim udział ławnicy. Był to organ prawa
niemieckiego.

Wolnizna – czas na zorganizowanie, zwolniony od czynszu. Zależał od tego czy teren
był przystosowany do uprawy (2-3 lata), lub na surowym korzeniu (gdzie trzeba było
karczować puszcze, wtedy nawet do 22 lat).

Cechą charakterystyczną osadnictwa na prawie niemieckim była wolność wychodu.
Chłop mógł opuścić pod koniec roku rolniczego po uregulowaniu należności dla pana.
Nie mogło to nastąpić w czasie wolnizny.

Stosunek chłopa do ziemi:
- Dziedziczne posiadanie – własność użytkowa (podległa). Była to tzw. Własność
podzielona, przypisująca do gruntu 2 osoby (pan dóbr jako właściciel i osadnik jako
użytkownik dziedziczny)

Lokacja miast:

Do zbudowanego miasta przenoszono organizacyjny model wewnętrzny, oraz prawo
niemieckie. Nigdy nie budowano do tego specjalnie miast (w przeciwieństwie do lokacji wsi).
Lokacja miasta na prawie niemieckim

wprowadzenie zwyczajów i prawa niemieckiego

o

Lokacje miast brały przykład z organizacji Magdeburga stąd nazwa lokacji na prawie
magdeburskim.

o

Chełmsko i Środa to pierwsze miasta w Polsce lokowane na prawie niemieckim, stąd
mówiono później o lokacji chełmińskiej bądź średzkiej.

26. Rodzaje wyroków w dawnym prawie polskim.

•

Wyrok kontumacyjny – wyrok zaoczny, wydawany w razie niestawienia się na roku
zawitym przez pozwanego.

•

Wyrok oczny – a contrario do zaocznego

•

Wyrok stanowczy – ostateczny

•

Wyrok przedstanowczy – zapadał przy ekscerpcji – delacji, w toku sprawy.

•

Wyrok uwalniający – uniewinniający

•

Wyrok zasadzający – skazujący

Wyrok ustny, do końca XVI w. ostateczny (nie znano środków odwoławczych).
Wykonywany był natychmiast (przegrywający powód oddawał sporną rzecz, regulował

19

roszczenie, jeśli tego nie uczynił następowała egzekucja). Od XIV w. wyrok wpisywany był
do księgi dekretów.

27. Środki prawne przeciwko wyrokowi.

o

Mocja – (sądzie wyższej instancji) nagana bez utraty czci i urzędu, ale z koczem.
Płacono tylko karę w razie przegrania.

o

Nagana sędziego – (o to że sądził tendencyjnie lub był przekupny, nie było to więc
związane z przedmiotem sporu) w razie przegranej wyroku sędzia tracił urząd i cześć.
Należało składać kocz.

o

Remisja – Podnoszona w toku sprawy ekscerpcja dylatoryjna, że obecny sąd nie jest
sądem właściwym a wymagany jest sąd wyższy.

o

Wznowienie postępowania (?)

o

Male obtentum - nadzwyczajny środek przeciwko wyrokowi niewłaściwie
uzyskanemu (podstępnie). Sąd badał okoliczności. Jeśli się czegoś dopatrzył, uchylał
wyrok, polecając ponowne rozpatrzenie sprawy

o

Gravamen - gdy sędzia odmawiał przyjęcia apelacji pozywało się go do sądu wyższej
instancji, ale nie wstrzymywało to egzekucji wyroku.

28. Charakterystyka procesu ziemskiego. Zestaw XXIV pyt. 1

29. System sądownictwa szlacheckiego I instancji. Zestaw XV pyt. 3

30. Księga elbląska.

Księga elbląska (rękopis znaleziony i wydany w 1625 r. w Elblągu, który do 1309 r. był
stolicą zakonu krzyżackiego)
W 1825 zmarł Abraham Grygnau kupiec, lokował pieniądze w starych księgach,
starodrukach, zapisał swój zbiór miastu Elbląg, wśród zbioru była Księga elbląska

Jest to tekst z II połowy XIII w. Zawiera prawo zwyczajowe sądowe (karne i procesowe) dla
północnej Polski (częściowo pod panowaniem Krzyżaków)
Prof. Helcel który przetłumaczył ją i opublikował w 1870r. wysunął tezę: Krzyżacy
respektowali zasadę osobowości prawnej. Człowiek bez względu na to gdzie się znajdował
podlegał prawu ustanowionemu przez szczep, z którego się wywodził. Zasada osobowości
prawnej nie jest równa zasadzie terytorialności (poza terytorium, na którym się znajduje).

31. Rządy sejmikowe w Oligarchii Magnackiej.

W wyniku nasilania się zrywania Sejmu Walnego (pierwsze Liberum Veto w 1652r) zaczęto
szukać środków zaradczych które zastępowały by uchwały Sejmu Walnego.

Zwoływanie sejmików było w rękach monarchy. Sejmiki ogłaszały limitę obrad po
uchwaleniu wyznaczników ogłoszonych w uniwersale królewskim.
Limita przerywała obrady, lecz ich nie zamykała, sejmiki mogły więc zbierać się bez
uniwersału królewskiego. Tak więc okres ok. końca XVII w. do początku XVIII w. określa
się mianem rządów sejmikowych. Ciężar ustawodawstwa przeszedł z rąk Sejmu na sejmiki.

Kompetencje:

20

•

Egzekucja i redystrybucja podatków (nadwyżki przechowywano w skarbie
wojewódzkim)

•

Powoływanie żołnierza powiatowego (w tym celu powołanie rotmistrzów)

•

Zarząd lokalny

Taki stan trwał do 1717r. kiedy to na Sejmie Niemym uchwalono konstytucję która zabrała
sejmikom część uprawnień podatkowych, a samowolne zwoływanie sejmików uznano za
nadużycie.
32. Kodyfikacje prawa polskiego w XVIII. Zestaw XXXI pyt.1

33. Podział rzeczy w dawnym prawie polskim.

1)

Rzeczy nieruchome (immobilia) – grunt i wszystko co trwale z gruntem związane w
sposób naturalny lub sztuczny

•

Nieruchomości dziedziczne – to prawo własności które pochodziło z
dziedziczenia.

Były

przedmiotem

praw

całej

rodziny.

Właściciel

nieruchomości dziedzicznej był ograniczony w dyspozycji (alienacji).

•

Nieruchomości nabyte – pochodziły z nadań książęcych i królewskich,
darowizn i kupna (status nieruchomości nabytej zmieniał się z momentem 1
przejścia w spadku.

2)

Rzeczy nieruchome (mobilna) – a contrario

34. Zasada patrymonialna w ustroju monarchii wczesnopiastowskiej.

•

Stosunek monarchy do państwa uwarunkowana została zasadą patrimonium. Tzn. do
przeniesienia do władzy państwowej pojęć i zasad charakterystycznych dla pana
feudalnego i do jego dóbr. Monarcha traktuje państwo jak swoją własność, tzn. tak jak
wszyscy synowie dziedziczyli ziemię po ojcu, tak i po królu synowie przejmowali
(dziedziczyli) państwo w częściach równych.

•

Brak zasady primogenitury w Polsce! Obowiązuje zasada pryncypatu – jeden książe
ma zwierzchnictwo nad pozostałymi, jest princepsem.

35. Pozew - rodzaje treść niesprawność pozwu.

•

Naganianie szlachectwa - pozwanie szlachcica pozwem ustnym (po ukształtowaniu się
pozwu pisemnego) wyjątek - w miejscu sądu.

•

Pozew kładziony - jeżeli woźny nie zastawał pozwanego w jego posiadłości

mógł zostawić pozew w domu na stole w obecności jakiegokolwiek dorosłego
domownika (po tym musiał zdać w sądzie relację z tej czynności).
Z czasem wykształcił się jeszcze łatwiejszy sposób doręczenia pozwu kładzionego –
woźny miał prawo wetknąć pozew w szparę miedzy drzwi a futrynę (na dowód tego
odłupywał drzazgę z drzwi). Pozew kładzionyfunkcjonował do XVI w.

36. Pojęcia Regnum Polonia i Corona Regnum Poloniae.

21

•

Zjednoczone przez Władysława Łokietka, a potem rządzone przez Kazimierza
Wielkiego ziemie zaczęto nazywać Królestwo Polskie – Regnum Poloniae.

Były to ziemie pod panowaniem Kazimierza Wielkiego oraz etnicznie polskie (tam
gdzie mówiono po polsku, nawet jeśli ziemie te były pod obcym panowaniem). Po raz
pierwszy widać tworzenie się świadomości narodowej.

W połowie XIV w. pojęcie Regnum Poloniae zaczęło stawać się niewystarczające z powodu
rozwoju państwowości. Tworzy się nazwa Korona Królestwa Polskiego – Corona Regnum
Poloniae. Ziemie pod panowaniem króla polskiego, ziemie etnicznie polskie, oraz wszystkie
ziemie historycznie polskie (takie które kiedykolwiek były pod władztwem Polski). Dzieje się
tak, gdyż zanika państwo jako patrimonium.

37. System sądownictwa kościelnego.

-

wynika z privilegium fori

-

najniższy szczebel sądownictwa kościelnego Sąd Archidiakona (10 parafii –
archidiakonem był proboszcz jednej z parafii)

-

wyżej w hierarchii był Sąd Biskupi (biskupa od 1248 r. – synod we Wrocławiu –
zastępował w procesie Oficjał)

-

na szczycie hierarchii Sąd Metropolii

Sądy duchowne były właściwe dla spraw, w których pozwany był osobą duchowną (prócz
spraw o własność ziemi i zbrodni obrazy majestatu). Także osoby świeckie podlegały
sądownictwu duchownemu:
1.)

causae spirituale – sprawy duchowe (wiary)

2.)

causae spiritualibus anekse – sprawy przyłączone do spraw wiary (np. sprawy
małżeńskie)

Od 1210 r. (początek sądownictwa duchownego) świeccy mogli wybierać sąd grodowy lub
duchowny.

Wg. prorogatio fori można było wybrać sąd duchowny gdyż:
- używał prawo spisane (prawo Gracjana)
- łatwo było znaleźć sąd archidekanalny

38. Własność alodialna i podzielona w dawnym prawie polskim.

•

Własność podzielona – własność użytkowa dająca chłopu dziedziczne posiadanie,
przypisująca do gruntu 2 osoby (pan dóbr jako właściciel i osadnik jako użytkownik
dziedziczny). Występuje we wsiach lokowanych na prawie niemieckim.

•

Własność alodialna – grunty pochodzące z nadań monarszych na ogół za zasługi w
wiernej służbie dla rycerstwa. Była to ziemia zwolniona z wszelkich ciężarów prawa
książęcego, jedynie obowiązek konnej służby wojskowej.

39. Rękojmia w dawnym prawie polskim.

Wprowadzenie do stosunku prawnego między dłużnikiem i wierzycielem osoby

trzeciej, która przejmowała z dłużnika odpowiedzialność. Następował rozdział długu i

22

odpowiedzialności. Rękojmia była jedenym ze sposobów umacniania umów w dawnym
prawie polskim. Początkowo rękojemstwo było poręczeniem solidarnym, później. Rękojmia
był pośrednikiem między wierzycielem i dłużnikiem. Od XIV w. występuje
odpowiedzialność posiłkowa rękojmi. Dłużnik był zobowiązany wynagrodzić rękojmi
wszelkie poniesione straty – regres.

Rękojemstwo kmieci – umożliwiało zadłużonym chłopom przeniesienie się na inne ziemie.
Ich nowy pan stawał się rękojmą chłopa i zobowiązywał się zapłacić jego dług u
poprzedniego pana.

40. Prezydent w konstytucji marcowej. Zestaw V pyt 1.

41. Sejm w konstytucji marcowej.

Konstytucja ustanowiła dwuizbowy parlament (Sejm i Senat) o pozycji nadrzędnej wobec
innych organów Państwa. W określonych przypadkach Izby łączyły się w Zgromadzenie
Narodowe, do którego kompetencji należały:

- wybór Prezydenta i przyjęcie od niego przysięgi
- okresowa (co 25 lat) rewizja Konstytucji (dokonywana zwykłą większością głosów).

Kadencja 5 lat łączna dla Sejmu i Senatu.
Wybory do obu izb były pięcioprzymiotnikowe, Konstytucja nie określała liczby posłów
natomiast liczba członków Senatu miała być równa 1/4 liczby posłów. W wielu
opracowaniach, mylnie, można się spotkać z opinią iż konstytucja określała liczbę posłów na
444, lecz wynikało to z ordynacji wyborczej a nie konstytucji.

Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Rządowi i Sejmowi; Senat, izba wyższa, była jej
pozbawiona, miała natomiast prawo weta zawieszającego, czyli wstrzymania projektu ustawy
na 60 dni bądź wprowadzenia poprawek. Sejm mógł ponownie uchwalić wstrzymaną przez
Senat ustawę bądź odrzucić poprawki kwalifikowaną większością 11/20 głosów. Parlament
miał także prawo udzielenia amnestii wyłącznie w drodze ustawowej. Sejm miał wraz z
Prezydentem (on z poparciem 3/5 Senatu) prawo rozwiązania Parlamentu przed końcem
kadencji.

Zmiana Konstytucji wymagała uchwały obu Izb, podjętej większością 2/3 głosów; ponadto
drugi z rzędu Sejm mógł dokonać zmiany Konstytucji większością 3/5 głosów (bez udziału
Senatu), zaś co 25 lat Zgromadzenie Narodowe mogło dokonać rewizji Konstytucji zwykłą
większością głosów.

Czynne prawo wyborcze:

•

w wyborach do Sejmu: 21 lat

•

w wyborach do Senatu: 30 lat

Bierne prawo wyborcze:

•

w wyborach do Sejmu: 25 lat

•

w wyborach do Senatu: 40 lat

42. Senat w konstytucji marcowej. Patrz pyt. 41

43. Ziemia na prawie rycerskim.

23

Alodialna własność ziemi dla rycerstwa - grunty pochodzące z nadań monarszych na ogół
za zasługi w wiernej służbie, była to ziemia zwolniona z wszelkich ciężarów prawa
książęcego, jedynie obowiązek konnej służby wojskowej.

44. Charakterystyka kodeksu zobowiązań. Zestaw XIV pyt. 3

45. Charakterystyka Kodeksu Makarewicza z 1932 r. Zestaw IX pyt. 3

46. Proces ograniczana kompetencji sądowych kasztelana.

I. Monarchia wczesnofeudalna
Kasztelan w dawnej Polsce był zarządcą okręgów grodowych (kasztelani) jako
podstawowych jednostek organizacji terenowej.

Uprawnienia:

-

zarządca grodu, namiestnik w danym okręgu. Jego władza równała się monarszej za
wyjątkiem wydawania przywilejów.

-

przywilejów swoim ręku skupiał jurysdykcję nad wszystkimi mieszkańcami
niezależnie od stanu.

-

zbierał daniny

II. Rozbicie dzielnicowe
Kasztelan traci obszar rządów, gdyż zwiększa się ilość kasztelanów kasztelanów powodu
rozdrobnienia ziem.

Ograniczenia kompetencji:

-

wyłączenie ziem immunizowanych spod władzy kasztelana

-

privilegium fori (1210r.) – utrata sądownictwa nad duchownymi

-

ius non responsivium – prawo do nie odpowiadania przed sądem niższym dla
szlachty posesjonatów

-

prorogatio fori – możliwość uzgodnienia stron sporu, że sądzenie ma odbywać się
przed sądem duchownym

Kompetencje pozostawione:

-

sądzenie z ziem niezimmunizowanych

-

sądzenie szlachty nieposesjonatów

-

ś

ciganie z urzędu 4 Artykułów grodzkich:

1.

Rabunek na drodze publicznej

2.

Napad na dom szlachcica

3.

Podpalenie

4.

Zgwałcenie kobiety

III. Monarchia stanowa
Dalsze ograniczanie kompetencji, spowodowane mianowaniem przez królów murgrabiów
grodowych którzy wypierali z grodu kasztelana. W ten sam sposób powstał urząd starosty
grodzkiego (grodowego). Przejął on od kasztelana kompetencje administracyjne i
jurysdykcyjne.

24

Kompetencje pozostałe przy kasztelanie
-gromadzenie pospolitego ruszenia i odprowadzanie go do wojewody,
-sąd w sądzie grodzkim.

IV. Rzeczpospolita szlachecka
Nastąpił proces zaniku sądowej kompetencji urzędu kasztelana, sądził już tylko z tzw. 4
artykułów grodzkich.
Tak było do 1423 r. do statutu wartkiego, gdy stracił te kompetencje na rzecz starosty.
Kasztelan zbierał odtąd tylko pospolite ruszenie z kasztelani i doprowadzał je do wojewody.

47. Prawa fundamentalne i kardynalne w RP szlacheckiej. Zestaw V pyt.3

48. Ustrój polityczny RP szlacheckiej.

Demokracja szlachecka to określenie wykształconego w XV i XVI w. systemu politycznego
Królestwa Polskiego a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który w założeniu
gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a
także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu
szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu.

•

Szlachta zbierała sie na sejmikach ziemskich przedsejmowych gdzie wybierała
przedstawicieli, którzy mieli reprezentować dany obszar na sejmie walnym. Dostawali
oni tzw. "instrukcje sejmowe", które mówiły im jak mają głosować. Po zakończeniu
sejmu walnego ponownie zbierały się sejmiki relacyjne, a posłowie zdawali
sprawozdanie z obrad.

W izbie poselskiej zasiadali posłowie, czyli przedstawiciele szlachty wybrani na
sejmikach ziemskich. Ilość posłów z województwa zależała od jego wielkości: duże 6
posłów, mniejsze 2 posłów, drobne ziemie 1 poseł. Nie było to jednak wiążące
ograniczenie, aczkolwiek tylko taką ilość zobowiązywał się utrzymać na czas sejmu
monarcha. Do izby poselskiej nie wchodziły miasta. Kraków, Wilno, Lwów,
Kamieniec Podolski i Lublin były albagentami. Mogły asystować w obradach bez
prawa głosu.

Kompetencje sejmu:

-

Od 1505r pełne prawo stanowienia ustaw

-

Podatki

-

Sprawy i polityka zagraniczna (ogólny kierunek)

-

Nobilitacje (od 1587r.)

-

Kontrola nad rządem

-

Przyjmowanie posłów zagranicznych

-

Decyzje o zwołaniu pospolitego ruszenia

-

Prawo łaski i amnestii

-

Sąd sejmowy w sprawach najwyższej wagi

-

Zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy

-

Uznawanie szlachectwa

25

•

Senat stanowiło łącznie ok. 140 osób. Członkiem senatu zostawało sie z racji pełnienia
wyższego stanowiska, a nie na skutek wyboru.

Skład:
- arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy
- wojewodowie i kasztelanowie (jako dygnitarze)
- marszałek wielki i marszałek nadworny
- kanclerz i podkanclerzy
- podskarbi
- starosta śmudzi
- po uni litewskiej dostojnicy litewscy

•

Króla uważano za jednoosobowy trzeci stan sejmujący. Nie głosował on, lecz
wygłaszał konkluzję generalną, opartą o opinie większości. W ramach równości opinii
sam podejmował decyzję kierując się dobrem RP. Konstytucje ogłaszano w imieniu
króla i zgdonie z jego wskazówkami odbywała się publikacja.

Kompetencje króla:

-

Ustanawianie norm ogólnych w formie edyktu w sprawach miast królewskich

-

Edykty w sprawach śydów

-

Edykty w sprawach lenn

-

Edykty w sprawach chłopów pańszczyźnianych na królewszczyznach

-

Edykty w sprawach górniczych

Sejm walny zwoływał król co dwa lata na okres 6 tygodni. Dodatkowo w sprawach
pilnych mógł zwołać sejm nadzwyczajny na okres 2 tyg. Możliwe było również
przedłużenie obrad sejmu za jednomyślną zgodą sejmu.

Obrady i uchwały sejmowe:

- wymagana zgoda powszechna – jednomyślna (nie przestrzegana jednak do XVI w. a
pierwsze liberum veto w 1669r.)

- posłowie wymagani na sejmikach musieli postępować zgodnie z instrukcją poselską,
cyba że mieli plena potestas – pełną moc. (Od XVI w. formułowane coraz
dokładniejsze instrukcje, ograniczające konstytucje).

49. Efekty prac KK w prawie cywilnym materialnym II RP. Zestaw XX pyt. 3

50. Prawo małżeńskie w II RP.

W okresie międzywojennym w Komisji Kodyfikacyjnej podjęte zostały prace nad prawem
małżeńskim. Był to najbardziej konfliktowy dział prawa, w odrodzonym kraju obowiązywały
wówczas 3 systemy prawa małżeńskiego:

•

model świecki w ustawodawstwie niemieckim

•

system konfesyjny na ziemiach centralnych i wschodnich (ukaz o małżeństwie z
1836 r.)

•

system mieszany w byłej Galicji.

26

Początek prac — w III 1920 r. prof. Jaworski, przewodniczący sekcji prawa cywilnego
przedstawił tezy dotyczące prawa małżeńskiego. Jaworski postawił jednocześnie warunek, że
jeżeli tezy te uzyskają jednomyślną akceptację wszystkich członków Komisji to do niego
będzie należeć przygotowywanie projektu. Tezy Jaworskiego nie uzyskały jednak
jednomyślnego poparcia dlatego zrezygnował on z referatu a prace nad prawem małżeńskim
zostały odłożone.

W 1924 r. w Komisji Kodyfikacyjnej powołano specjalną podkomisję ds. prawa
małżeńskiego na czele której stanął prof. Lutostański. W 1929 r. podkomisja przygotowała
projekt i przekazała go ministrowi sprawiedliwości. W 1931 r. projekt opublikowano drukiem.

Założenia projektu:
− małżeństwo stanowi przedmiot ustawodawstwa świeckiego, obowiązującego wszystkich
niezależnie od wyznania. Państwo nie
odsyła w sprawach małżeńskich do prawa wyznaniowego. Warunki, przeszkody, skutki
małżeństwa określone były w prawie
cywilnym.
− kompromisowa forma zawarcia małżeństwa - projekt pozostawiał do decyzji
nupturientów wybór formy zawarcia małżeństwa:
forma cywilna w urzędzie stanu cywilnego lub forma wyznaniowa przed duchownym
swojego wyznania. Jeżeli strony wybrały
formę wyznaniową to musiały przedstawić duchownemu zaświadczenie z urzędu stanu
cywilnego o nieistnieniu cywilnych
przeszkód zawarcia małżeństwa. Duchowny udzielający ślubu zobowiązany był sporządzić
protokół i dostarczyć go do urzędu
stanu cywilnego, w urzędzie w oparciu o treść tego protokołu sporządzano akt małżeństwa,
który był przesłanką zawarcia
małżeństwa.
− strukturę małżeństwa projekt opierał na zasadzie równouprawnienia małżonków.
− małżeństwo ustawało przez śmierć oraz przez rozwód, jurysdykcja w sprawach
małżeńskich należała do sądów
powszechnych.

Projekt wywołał falę ostrych protestów. Prymas oraz episkopat krytykował instytucję
fakultatywnego ślubu,
dopuszczenie rozwodu i jurysdykcję sądów powszechnych. Następnie protesty zjazdu
rabinów polskich oraz kościoła
prawosławnego. Rząd nie zdecydował się na przekazanie projektu do dalszego toku
ustawodawczego.

51. Reformy Wielkopolskiego.

Reformy Aleksandra Wielopolskiego, zmierzały do nadania Królestwu możliwe szerokiej
autonomii. Przywrócenie zlikwidowanych uprzednio centralnych instytucji państwowych
(Rady Stanu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), reforma
urzędu namiestnika i powierzenie Wielopolskiemu stanowiska naczelnika rządu cywilnego,
przerywało proces unifikacji ustrojowej Królestwa i Rosji.

27

Równocześnie zwiększyły się możliwości.udziału społeczeństwa w życiu publicznym i
pojawił czynnik społeczny w aparacie państwowym ( pochodzące z wyborów rady
gubernialne, powiatowe i miejskie, a także równouprawnienie ludności żydowskiej).
Chociaż więc Wielopolski wychodził z zasady ugody z caratem i utrzymania związku
Królestwa z Rosją, to jednak bez wątpienia reformy jego podejmowane były w interesie
społeczeństwa polskiego.

Równouprawnienie ludności żydowski

Wydany z inicjatywy Wielopolskiego 5 czerwca 1862 r. ukaz wprowadził prawie pełne
równouprawnienie śydów:

o

prawo wyborcze do ciał samorządowych

o

zniesienie ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach oraz
ograniczenia i zakazu zamieszkiwania w miastach, wsiach i w pasie przygranicznym

o

zniesienie dotychczasowych ograniczeń ludności żydowskiej w dziedzinie zawodowej
(przez postanowienie Rady Administracyjnej)

Reformy Wielopolskiego w kwestii równouprawnienia śydów były najtrwalszymi z jego
dokonań i utrzymały się, gdy wszystkie

inne upadły lub straciły znaczenie.

Rada Stanu

1861 r.przywrócenie Rady Stanu. Reformy Wielopolskiego spowodowały też zmiany w
składzie Rady Administracyjnej — przewodniczyć jej zaczął naczelnik Rządu Cywilnego, a
skład powiększył się o dyrektora głównego reaktywizowanej Komisji Rządowej Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego.


Rozdział kompetencji cywilnych od wojskowych namiestnika

Od 1862 r. namiestnik, będący zwierzchnikiem wszystkich władz cywilnych i armii w
Królestwie, wykonywał władzę za pośrednictwem naczelnika Rządu Cywilnego, którym
został Wielopolski, i generała dowodzącego wojskiem. Naczelnikowi Rządu Cywilnego
(które to stanowisko pojawiło się po raz pierwszy w ustroju władz Królestwa),
podporządkowano całą administrację cywilną kraju. Był on członkiem rady Stanu i
przewodniczył pod nieobecność namiestnika Radzie Administracyjnej, z głosem przeważającym
w razie równości. Postanowienia Rady Administracyjnej podpisywał namiestnik, ale za
kontrasygnatą naczelnika Rządu Cywilnego. Generał dowodzący armią bezpośredniego
wpływu na administrację cywilną nie miał. Rozbudowana za Paskiewicza Kancelaria
Namiestnika została zlikwidowana.

Reformy chłopskie Wielopolskiego

Objęły gospodarstwa minimum 3 morgowe, zarówno chłopów pańszczyźnianych jaki i
oczynszowanych.
− ukaz z 1861 r. -znosił pańszczyznę w zamian za okup pieniężny, utrzymując zasadę
dobrowolności i wprowadzono niekorzystną dla chłopów wysokość stawek czynszowych
− ukaz z 1862 r. - wprowadzał oczynszowanie z urzędu, w stosunku do gospodarstw
chłopskich wieczysto-czynszowych, przywracał feudalną konstrukcję własności podzielonej,

28

ustalając prawo chłopa jako własność użytkową (dominium utile), a pana jako własność
zwierzchnią (dominium directum)

52. Podział terytorialny KP.

Nawiązanie w większym stopniu niż w KW do ustroju władz administracji terenowej jak i
podziału terytorialnego.


Królestwo podzielono na 8 województw zamiast dawnych departamentów:
Krakowskie, sandomierskie, lubelskie, podlaskie, mazowieckie, kaliskie, płockie,
augustowskie.
Władzą administracji w każdym województwie była kolegialna komisja wojewódzka w
składzie: prezes komisji wojewódzkiej, 5 komisarzy zasiadających i 4-7 komisarzy
delegowanych. Decyzję zapadały na posiedzeniach większością głosów. W sprawach czysto
wykonawczych decydował sam prezes. W komisjach wojewódzkich utworzono ponadto
wydziały (wyznań religijnych i oświecenia, skarbowy, wojskowy, administracyjny i policyjny)
odpowiadające komisjom rządowym

Niższą jednostką podziału administracyjno – terytorialnego był obwód, obejmujący
terytorium 1-3 powiatów z okresu KW. Utworzono 39 obwodów. Zachowany podział na
powiaty nie służył już celom administracyjnym, lecz wyłącznie celom wyborczym (sejmiki
powiatowe) i sądowym (sądy pokoju). Decyzje i polecenia komisji wojewódzkiej wykonywał
w obwodzie komisarz delegowany (lub komisarz obwodowy). Urząd ten skupiał na terenie
obwodu wszystkie zadania które w skali województwa należały do komisji wojewódzkiej i jej
wydziałów.

Od ernie @ Zgłaszajcie swoje uwagi, to poprawię co trzeba na bieżąco. Hey!

29