Demografia – czym jest

i czym się zajmuje

DEMOGRAFIA (gr.) demos – lud; grapheia –

opis

DEMOGRAFIA:

- jest nauką społeczną zajmującą się
badaniem zjawisk ludnościowych.

- dąży do odkrycia prawidłowości rozwoju
populacji ludzkiej w konkretnych warunkach
społeczno-gospodarczych.

-

zajmuje

się

statystyczno-analitycznym

opisem

stanu

struktury

ludności

oraz

badaniem i oceną zmian wynikających z
dotychczasowego i przewidywanego ruchu
naturalnego i wędrówkowego.

Za ojca demografii uważa się J.Graunta, który
w pracy: Natural and Political...(1662)
zaproponował

systematyczną

analizę

demograficzną.

Nazwę „DEMOGRAFIA” jako pierwszy użył w
1855 r. A.Guillard. Demografie rozumiał jako
wiedzę o naturalnej i społecznej historii
populacji ludzkiej.

Demografia jako formalna nauka może opierać się na

metodologii:

1. Matematycznej (domometria)

2. Opisowej

Badania demograficzne można także prowadzić w
sposób:

-

historyczny,

-

analityczny,

-

ekonomiczno-społeczny,

-

analizujący potencjał zbiorowości

-

porównawczy,

-

teoretyczny

Demografia ma charakter interdyscyplinarny

Badania demograficzne dotyczą

zbiorowości ludzkich, czyli określonych
zespołów jednostek, które stanowią
całość. Podstawową jednostka analizy
jest więc pojedynczy człowiek, rodzina
lub gospodarstwo domowe.

Demografia nie skupia uwagi na

zachowaniach poszczególnych jednostek
badawczych lecz zajmuje się badaniem
prawidłowości obserwowanych w całej
zbiorowości, przede wszystkim tych
których konsekwencją są przemiany
ludnościowe.

Badania demograficzne prowadzone są w
perspektywie struktury ludności według:

-Płci
-Wieku
-Stanu cywilnego
-Cech społeczno-zawodowych

Zmiany w tych podstawowych strukturach
społecznych

powodowane

są

ruchem

naturalnym i wędrówkowym ludności

Ruch naturalny charakteryzuje się
wykorzystując pojęcie „przyrost
naturalny”.

Oznacza on różnicę między ilością urodzeń
żywych w danym okresie (np. w roku) a
ilością zgonów.

(Może wystąpić ujemny przyrost
naturalny!)

Ruch wędrówkowy

obejmuje:

1) Emigrację

2) Imigrację

3) Reemigrację

Obszar badań demograficznych określają także
takie kategorie analityczne jak np.:

-współczynnik dzietności kobiet - liczba dzieci
przypadająca na 1 kobietę w ciągu jej życia
rozrodczego,

-płodność - liczba urodzeń w odniesieniu do
subpopulacji rodziców,

-umieralność – liczba zgonów w danej populacji (w
danym okresie)

-śmiertelność – liczba zgonów spowodowanych
określoną jednostką chorobową,

-współczynnik urodzeń – liczba urodzeń na 1000
mieszkańców (np. 10 0/00 promili ) analogicznie
opracowuje się współczynniki zgonów,

-przynależność kohortowa – ludność urodzona w
tym samym roku,

- przeciętna długość trwania życia – średni do całej
kohorty czas jaki może egzystować jednostka
urodzona w danym roku;

Współczesne teorie

demograficzne

Podstawową teorią demograficzną jest

model przejścia demograficznego

Model ten ma charakter uniwersalny, powstał
jednak w oparciu o doświadczenia krajów
Europy Zachodniej.

Prace nad teorią zapoczątkował w 1909 r.
A.Landry, kontynuatorami byli W.S.
Thomson, D.Kirk, C.P.Blacker. Dojrzałą formę
teorii przedstawił w 1945 r. F.Notestein.

Teoria

przejścia

demograficznego

przedstawia

prawidłowości

zmian

w

podstawowych zjawiskach ludnościowych:
urodzeniach i zgonach.

W

rozważaniach

teoretycznych

są

przyjmowane wielofazowe modele przejścia
demograficznego:

1. Trzyfazowy

model

przejścia

demograficznego.

2. Czterofazowy

model

przejścia

demograficznego.

Trzyfazowy model przejścia demograficznego

przedstawia

prawidłowość

rozwoju

ludności

w

kontekście

przyrostu

naturalnego. Prawidłowość ta polega na
tym, że populacja przechodzi przez fazy:

1. Wysokiego poziomu urodzeń i zgonów – są

to cechy społeczeństwa tradycyjnego, w
którym jest niski przyrost naturalny,

2. Fazę przejścia – polegającą na radykalnym

spadku umieralności przy niewielkim
spadku urodzeń. Przyrost naturalny jest tu
wysoki,

3. Fazę

kontrolowanej

reprodukcji,

charakteryzującą

społeczeństwa

nowoczesne (w tej fazie mogą pojawić się
okresy ujemnego przyrostu naturalnego).

Obecnie badacze zjawisk ludnościowych
częściej posługują się

czterofazowym modelem przejścia

demograficznego.

Faza

pierwsza

charakteryzuje

się

naturalnym

procesem

reprodukcji

(urodzenia i zgony kształtują się na
wysokim poziomie).

Faza ta jest adekwatna dla gospodarstw
domowych funkcjonujących na niskim
poziomie rozwoju gospodarczego.

Przeciętnie przypada tu 6 dzieci na 1
kobietę, średnia długość trwania życia
nie przekracza 45 lat.

W fazie drugiej można zaobserwować
zmniejszenie umieralności populacji przy
utrzymywaniu się rodności (urodzeń) na
wysokim poziomie.

Widoczny jest tu rozwój medycyny.

Na 1 kobietę przypada średnio 4-6 dzieci,
przeciętna długość trwania życia oscyluje
wokół 55 lat.

Czynniki kulturowe powodują, że liczba
urodzeń jest wciąż wysoka.

Faza trzecia charakteryzuje się znacznym
spadkiem poziomu umieralności.

Przeciętnie na 1 kobietę przypada 3 - 4
dzieci, średnia długość trwania życia
wynosi około 65 lat.

W fazie czwartej poziom natężenia urodzeń
zbliża się do poziomu umieralności.

Poziom zgonów w populacji zbliża się do
wartości minimalnych, co jest zasługą
medycyny oraz rozwoju zdrowego stylu życia.

Średnio na 1 kobietę przypada w tej fazie
mniej niż 3 dzieci, a długość życia przekracza
65 lat.

Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń
będzie przyjmowało wartości mniejsze niż
natężenie zgonów, co w długim okresie
spowoduje

zmniejszenie

liczby

badanej

populacji.

Właściwości

przejścia

demograficznego

(wg: D.J. van de Kaa oraz R.Lesthaegha)

Spadek

dzietności

w

warunkach

niskiej rodności i umieralności, czyli
przejście demograficzne zachodzi przez
zmianę kulturową.

Główną rolę odgrywa chęć zaspokajania
potrzeb wyższych (samorealizacja).

Przejście może doprowadzić do braku
możliwości zastępowania pokoleń.

Cechy przejścia demograficznego:

-następuje opóźnienie wieku zawierania małżeństw
-słabnie trwałość małżeństwa
-zmniejsza się liczba zawieranych małżeństw
-wzrasta rola związków kohabitacyjnych
-wzrasta liczba rozwodów
-wzrasta liczba rodzin z jednym rodzicem
-zmienia się wzorzec dzietności
-następuje odłożenie w czasie decyzji o urodzeniu dziecka
-wzrasta liczba dzieci spoza związku małżeńskiego
-następuje rozwój świadomości seksualnej
-zwiększa się zakres stosowania metod antykoncepcyjnych
-zmniejsza się umieralność dzięki rozwojowi zdrowego trybu
życia i świadomości higienicznej

Demograficzne teorie szczegółowe można

podzielić na:

1) Teorie płodności:

- koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-
Blacka

- koncepcja wzrostu liczby ludności H. Leibensteina

- teoria i hipoteza Easterina

- teoria spadku dzietności Caldwella

- teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego

2) Teorie umieralności

-

teoria H.Mosleya

3) Teorie migracji

- teoria E.Ravensteina

Koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blacka

skupia uwagę na analizie czynników dotyczących
reprodukcji ludnościowej.

Czynniki te przez autorów podzielone zostały na 3

grupy:

1) Czynniki wpływające na stosunki intymne:

-

wiek rozpoczęcia życia seksualnego

-

długość wieku rozrodczego

-

Dobrowolna wstrzemięźliwość seksualna

-

Nie zamierzona abstynencja seksualna

2) Czynniki warunkujące poczęcie:

-

bezpłodność

-

stosowanie antykoncepcji

3)Czynniki determinujące poród:

-

umieralność niemowląt;

Według

tej

teorii

każde

zjawisko

socjoekonomiczne determinujące zmiany
ludnościowe oddziałuje na nie poprzez te
zmienne.

Badając potencjał rozwojowy populacji (w
sensie

demograficznym)

należy

badać

występowanie i natężenie poszczególnych
zmiennych.

Koncepcja wzrostu liczby ludności H. Leibensteina

zakłada, że rodzice dokonują swoistej kalkulacji
użyteczności (zadowolenia) i kosztów (pieniężnych
i psychologicznych) związanych z posiadaniem
dzieci.

Użyteczność dotyczy zadowolenia z dziecka jako źródła

osobistej radości rodziców lub jako potencjalnego
przyszłego „producenta”, który zwiększy dochód
gospodarstwa domowego.

Istotne

jest

także

postrzeganie

dziecka

jako

przyszłego opiekuna rodziców.

Koszty można podzielić na:

1. Pośrednie: utracone zarobki w czasie ciąży,

mniejsza mobilność)

2. Bezpośrednie (wydatki na utrzymanie).

Zdaniem H.Leibensteina wraz z rozwojem

społeczno-gospodarczym postrzeganie
przez rodziców kosztów i korzyści z
posiadania dzieci ulega przemianom.

Zmiany te wynikają z:

1. Efektu dochodowego

2. Efektu przeżycia

3. Efektu struktury zawodowej

Teoria Easterina stanowi rozwinięcie idei wpływu
określonych czynników na płodność społeczeństwa.

Zakłada, że czynniki kształtujące pożycie seksualne,
poczęcie i poród powinny zostać uzupełnione przez:

-Popyt na dzieci – wyrażony liczbą dzieci dożywających
wieku dorosłego, jaka rodzice chcieliby mieć, gdyby
kontrola urodzeń nie wymagała poniesienia żadnych
kosztów

-Potencjalną liczbę rodzonych dzieci w populacji
badanej

-Koszty kontroli urodzeń

Rola tych czynników w determinowaniu faktycznej
płodności różni się w zależności od potencjalnej liczby
urodzonych dzieci i popytu na nie.

Jeżeli istnieje nadwyżka popytu na dzieci to nie
występuje w społeczeństwie chęć ograniczania
urodzeń.

Hipoteza

R.A.Esterina

zakłada,

że

występująca w procesie rodności cykliczność
jest

oparta

na

mechanizmie

socjoekonomicznym,

którego

działanie

prowadzi do kształtowania się określonych
postaw prokreacyjnych.

Cykliczne zmiany płodności wyrażają się
tym, że liczna zbiorowość rodzicielska
decyduje

się

na

małą

liczbę

dzieci

dostrzegając

społeczne

i

ekonomiczne

niedogodności funkcjonowania w dużej
liczbie rówieśników.

Teoria

spadku

płodności

J.C.Caldwella

zakłada,

że

zmniejszenie

płodności

społeczeństwa

rozwiniętego

nie

jest

bezpośrednio

uwarunkowane

procesem

industrializacji czy też stopniem rozwoju
danego kraju.

Ograniczenie płodności uzależnione jest od
pojawienia się społecznych warunków do
nuklearyzacji rodziny.

Wynika to m.in. z makroekonomicznych
zmian stosunków pracy.

Rodzinny sposób produkcji wiąże się z dużą
dzietnością.

Rynkowy sposób produkcji prowadzi do
dominacji małej, nuklearnej rodziny z niskim
poziomem płodności.

Teoria

funkcjonowania

gospodarstwa

domowego wyjaśnia przyczyny tworzenia i
rozwiązywania rodziny, a także analizuje
proces

formowania

się

i

rozwoju

gospodarstwa domowego.

W ramach tej teorii pojawiło się wiele
koncepcji np.. Ekonomiczna G.Beckera.

Teoria umieralności H. Mosleya zakłada, że
zgony

są

kształtowane

pod

wpływem

synergicznego oddziaływania determinant
społeczno-ekononomicznych

na

zbiór

czynników biologicznych.

Te z kolei wyznaczają poziom ryzyka
wystąpienia

określonych

chorób

i

związanych z nimi zgonów.

Zbiór tych zmiennych został opracowany
analogicznie

to

zmiennych

zaproponowanych przez Davisa-Blaka.

Zgodnie z tą teorią zmienne społeczno-

ekonomiczne

o

charakterze

strukturalnym

determinują

15

zmiennych

pośredniczących

umieralności ujętych w 5 grup:

1) Charakterystyki

macierzyństwa

i

płodności (np. wiek matki, liczba ciąż)

2) Charakterystyki środowiska naturalnego

i

higieny

(np.

zanieczyszczenie

powietrza)

3) Charakterystyki

dietetycznej

(np.

niedobór pożywienia)

4) Charakterystyki ochrony zdrowia (np.

prewencja, możliwości leczenia)

5) Charakterystyki zachowań związanych z

urazami (np. zranienia).

Teoria opisuje po pierwsze związki
między

zmiennymi

społeczno-

ekonomicznymi

a

zmiennymi

pośredniczącymi umieralności.

Po drugie, związki między zmiennymi
pośredniczącymi a ryzykiem chorób (lub
urazów).

Po trzecie, efekty synergiczne, czyli
łączne i spotęgowane, tych relacji.

Teoria migracji E.Ravensteina przedstawia tzw.

„prawa migracji”.

1) Migracja zależy od odległości, znaczna część

migrantów przebywa jedynie krótkie odległości.

2) Migracje przebiegają etapowo,

3) Każdy główny przepływ migracyjny tworzy

przepływ powrotny,

4) Mieszkańcy wielkich miast są mniej skłonni do

migracji niż mieszkańcy wiejskich obszarów
kraju,

5) Wśród migrantów występuje liczebna przewaga

mężczyzn nad kobietami, ale z kolei kobiety
częściej niż mężczyźni migrują na mniejsze
odległości.

6) Rozwój przemysłu, doskonalenie środków

lokomocji oraz rozbudowa sieci
infrastrukturalnej prowadzą do wzrostu migracji.

7) Wśród motywów migracji dominuje motyw

ekonomiczny.

DZIĘKUJĘ ZA
UWAGĘ.

Pora na

pytania.