Ryzyko jako niezależna

zmienna psychologiczna i

jego ocena

Wykład 5a

Paradygmat

psychometryczny

Czy ryzyko jest niezależną

zmienną psychologiczną?

BADANIA PSYCHOMETRYCZNE

• Stałość ocen ryzyka

• Uniwersalność ocen ryzyka

Przykład badania Slovic'a,

Fischhoff'a i Lichtenstein

(1979)

• Trzem grupom laików i jednej grupie ekspertów

przedstawiono listę 30 ryzykownych:
- działań: pływanie, polowanie, alpinizm
- technologii: pestycydy, energia nuklearna,

zdjęcia Rentgenowskie
• Badanych proszono o uporządkowanie tych

aktywności od najbardziej do najmniej

ryzykownych

• Następnie dla każdego z 30 działań oddzielnie,

badani oceniali ilość ofiar śmiertelnych w ciągu

roku

Od czego zależy ocena R?

Oceny ekspertów były:
- oparte o obiektywne

dane nt. częstości

ofiar śmiertelnych

- te dane decydowały o

ocenie ryzykowności

Im więcej ofiar tym

wyższa ryzykowność

Oszacowania laików:
- nie były zgodne z

danymi statystycznymi

- słaby związek tych

oszacowań z oceną

ryzykowności

Np. ryzyko związane z

energią nuklearną było

oceniane jako

najwyższe, mimo

niewielkiej liczby

przewidywanych ofiar

śmiertelnych

Wynika z tego, że inne czynniki wpływają
na ocenę ryzyka przez laików

Ustalenie tych czynników było

przedmiotem wielu badań

• Fischhoff, Slovic, Lichtenstein, Read, Coombs

1978

• Johnson, Tversky 1984
• Slovic, Fischhoff, Lictenstein 1979, 1982, 1984,

1985

• Vlek, Stallen 1981
• von Winterfeld, John, Borcherding, 1981
• Englander, Farago, Slovic, Fischhoff 1986
• Teigen, Brun, Slovic 1988
• Goszczyńska, Tyszka, Slovic 1991

Uniwersalność ocen ryzyka w

paradygmacie psychometrycznym.

Typowy schemat badania:

• Badanym przedstawia się listę różnych działań i

technologii ryzykownych

• Następnie są oni proszeni o ocenę ryzykowności

każdego działania

• A także o jego ocenę ze względu na takie cechy, jak

dobrowolność podejmowania ryzyka, powaga

negatywnych konsekwencji, poziom wzbudzonego

lęku, itp.

• Badani oceniali, oddzielnie dla każdego działania

lub technologii, stopień nasilenia każdej cechy na

skalach typu Likerta.

Na podstawie badań wyłoniono 9

wymiarów skorelowanych z oceną

ryzyka

• (1) powaga negatywnych konsekwencji

• (2) poziom wzbudzonego lęku

• (3) oddalenie skutków w czasie

• (4) katastroficzność - chroniczność

negatywnych konsekwencji

• (5) wyobrażalność negatywnych skutków

• (6) nowość - obycie z zagrożeniem

• (7) stopień w jakim negatywne konsekwencje

są znane nauce

• (8) kontrolowalność negatywnych

konsekwencji

• (9) dobrowolność podejmowania ryzyka

Struktura czynnikowa

• Ludzie nie spostrzegają tych wymiarów

niezależnie od siebie (między 9 wymiarami

istnieją powiązania), np.:

• wysoka pozytywna korelacja między

dobrowolnością podejmowania ryzyka, a

natychmiastowością skutków, obyciem i

wiedzą naukową o danym działaniu

• korelacja negatywna między oceną

dobrowolności i nowości

Struktura czynnikowa

• Wykryte współzależności między

wymiarami – czy istnieją bardziej
podstawowe czynniki, które wpływają na
ocenę ryzykowności?

• Analiza czynnikowa potwierdziła te

przypuszczenia:

• 9 wymiarów można sprowadzić do dwóch

lub trzech czynników, które wyjaśniają
około 80% wariancji ocen ryzyka

Czynnik 1:“ryzyko budzące lęk”

Pierwszy czynnik włącza takie cechy jak:

• powagę konsekwencji
• wzbudzany lęk
• katastroficzność
• dobrowolność
• kontrolowalność

Czynnik 2: “nieznane ryzyko”.

Czynnik ten odnosi się do takich

wymiarów jak:

• obycie z ryzykiem
• wiedza naukowa o nim
• odległość konsekwencji w czasie

Czynnik 3: “poziom narażenia na

ryzyko”

Trzeci czynnik odnosi się do:

• liczba osób potencjalnie narażonych

na dany rodzaj zagrożenia

Struktura czynnikowa a rodzaj

aktywności

•

Rozszerzono listę prezentowanych badanym
aktywności ryzykownych do 90 (Slovic i in.
1982)

•

Wyłoniona struktura czynnikowa była taka sama

•

Czynniki, które wpływają na ocenę ryzyka są
takie same niezależnie od rodzaju działalności,
której ryzykowność jest oceniana

Struktura czynnikowa a

badane grupy

Czy różni ludzie używają takich samych

wymiarów przy ocenie ryzyka?

• Przeprowadzono badania:

- na Węgrzech (Englander i in. 1986)
- w Norwegii (Teigen i in. 1988)
- w Polsce (Goszczyńska i in. 1991)

• We wszystkich badaniach uzyskano

podobną strukturę, wystąpiły jedynie

drobne różnice w sile związków między

określonymi wymiarami i czynnikami

Jak ludzie rozumieją

ryzyko?

• Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Niepewność czy wielkość straty

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

Podwójna konotacja znaczeniowa

pojęcia ryzyko

• negatywny aspekt, związany z

możliwością wystąpienia
niepożądanych konsekwencji

• ekstra nagrody, które można uzyskać

za cenę niepewności i możliwych strat

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

Udział komponentów zagrożenie i okazja w ocenie ryzyka

•

eksperyment Boverie, Scheuffele i Raymond (1995)

•

104 studentów odpowiadało na 7 pytań otwartych

•

Cztery z nich - prośba o opisanie rzeczywistych

doświadczeń dotyczących podejmowania ryzyka

•

Kolejne pytania odnosiły się do definicji podejmowania

ryzyka, opisanie motywów, które skłaniają ludzi do

akceptacji ryzyka oraz ocena konsekwencji, do których

doprowadziły podjęte przez badanych działania

ryzykowne

•

Odpowiedzi badanych były kodowane i kategoryzowane

przez ekspertów

•

Wyłoniono 8 definicji ryzyka

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Najczęstsza definicja dotyczyła negatywnych

konotacji podejmowania ryzyka, tj. szkód,

których można doznać samemu, lub których

mogą doznać inni: szkody osobiste i społeczne

• Inne definicje ryzyka odnosiły się do takich

pojęć jak hazard lub podejmowanie decyzji

• Były także definicje ryzyka jako koniecznego

elementu sukcesu, czegoś co wykracza poza

normalne zachowanie, co przynosi zyski i co

ma charakter subiektywny

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Podobne wnioski można wyciągnąć

na podstawie analizy wytworów
kulturowych, np. przysłów

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

Podwójna konotacja znaczeniowa pojęcia

ryzyko

Na przykład, w przysłowiach łacińskich nt.

ryzyka zarówno w języku polskim jak i w

angielskim, ryzyko jest odnoszone do:
(1) niepewności (nie kupuj kota w worku),
(2) możliwej straty (i na złocie straci, kto

przepłaci)
(3) przedstawiane jako warunek konieczny

sukcesu (kto nic nie ryzykuje, ten nic nie

ma)

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Mimo, że obie konotacje

znaczeniowe ryzyka są obecne w
przysłowiach, to element zagrożenia
wydaje się mieć większą rolę w
definiowaniu tego pojęcia

Analiza przysłów

• Lewandowska (1996) prosiła 100

studentów wydziału filofogii polskiej

UMK o scharakteryzowania polskich

przysłów nt. ryzyka ze względu na

20 wymiarów, takich jak:

• zachęcanie/zniechęcanie do ryzyka,
• podkreślanie niepewności czy

możliwych zyków lub strat,

• wykorzystanie okazji, itd.

Analiza przysłów

Na podstawie analizy czynnikowej, wyłoniono trzy czynniki:

• Czynnik 1:"Korzystanie z okazji„ - grupuje przysłowia:

- cżęsto używane
- zachęcające do korzystania z okazji
- podejmowania ryzyka
- do bycia odważnym

• Czynnik 2: "kontrola„ - skupia przysłowia, które:

- stanowczo nakazują przemyślnane działanie
- przewidywanie skutków
- podejmowanie działań, których konsekwencje można kontrolować

• Czynnik 3: “zabezpieczenie przed stratą”, skupia przysłowia,

które odnoszą się do:
- niepewności
- negatywnych skutków działań ryzykownych
- do zabezpieczania się przed stratą

Analiza przysłów

• Wyłonione czynniki pozwalają

stwierdzić, że polskie przysłowia nt.
ryzyka można opisywać na
następujących wymiarach:
- korzystanie z okazji
- kontrola nad sytuacją
- negatywne aspekty ryzyka

• Jest to zgodne z podkreślanym wcześniej

podwójnym rozumieniem ryzyka

Analiza przysłów

Rozkład ilościowy przysłów w poszczególnych grupach

• Analizowano 110 przysłów

• 74 przysłowia “zniechęcają” do podejmowania

ryzyka ze względu na:
- “przewidywane negatywne skutki” (19)
- “niepewność”(29)
- straty finansowe (26)

• 26 przysłów zachęca do “korzystania z okazji”

• Pozostałe mówią o ‘warunkowej’ akceptacji

ryzyka, tj. o podejmowaniu go, jeśli mamy kontrolę

lub możemy się zabezpieczyć przed stratą

Analiza ilościowa wskazuje więc na przewagę

negatywnych konotacji ryzyka w polskich

przysłowiach

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Jednoznaczny obraz ryzyka jako

zagrożenia wyłania się z cytowanych

wcześniej badań nad społeczną percepcją

ryzykowności nowych technologii

• Z badań wynika, że oceny ryzykowności

są skorelowane przede wszystkim z

powagą strat, ich katastroficznością oraz

z innymi wymiarami, które wchodzą w

skład, opisanego wcześniej, czynnika

“ryzyko budzące lęk”

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Wniosek ten jest dodatkowo wzmocniony przez

wyniki uzyskane przez Brun (1996), która

przeprowadziła dwa eksperymenty

• W pierwszym prosiła badanych o ocenę ryzykowności

różnych technologii i innych aktywności

• Proszono ich też o wybranie z listy 19 wymiarów

tych, które decydują o tym, że dane działanie jest

oceniane jako ryzykowne oraz o wskazanie 3

najważniejszych powodów ryzykowności

• Drugi eksperyment był przeprowadzony według tego

samego schematu, ale:
- badani oceniali zagrożenie
- wskazywali cechy, które decydują o tym, że dane

działanie jest spostrzegane jako zagrażające

Częstość wskazywania 19 charakterystyk

jako przyczyn ryzykowności i zagrożenia

jest podana w tabeli

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

Na podstawie tabeli można stwierdzić:

• duże podobieństwo przyczyn wymienianych jako powody

ryzykowności i zagrożenia.

• w obu przypadkach, najczęściej wymieniane przyczyny to:

- długoterminowe skutki
- śmiertelne
- lub poważne konsekwencje

• Korelacja między spostrzeganymi przyczynami zagrożenia

a przyczynami ryzykowności wyniosła r=.97

• Mimo tego podobieństwa, zaobserwowano jedną różnicę:

• badani wymieniali więcej powodów ryzykowności (średnio

5.5) niż zagrożenia (średnio 4.5)

Wynika z tego, że pojęcie ryzyka ma szerszy zakres niż

pojęcie zagrożenia

Ryzyko: wyzwanie czy

zagrożenie?

• Wyniki badań psychologicznych, w których stwierdza

się, że ocena ryzyka jest w większym stopniu

wyznaczana przez komponent negatywny, są zgodne z

rozważaniami filozoficznymi i antropologicznymi nt.

ryzyka

• Na przykład, Mary Douglas (1990) uważa, że

przynajmniej w społeczeństwie amerykańskim nastąpiła

zmiana w rozumieniu tego pojęcia:
- tradycyjnie rozumiane jako okazja (chance)
- obecnie ryzyko jest rozumiane jako zagrożenie

(danger)

Znajduje to odzwierciedlenie w postawach

społecznych wobec ryzyka, które przestało być

cenioną wartością w społeczeństwie amerykańskim

(np. Wildavsky i Dake, 1990) – por. Wykład 5c

Niepewność czy wielkość

straty

Zmienność wyniku czy wielkość straty

Jeśli ryzyko jest bliższe zagrożeniu niż

wyzwaniu, to powstaje pytanie o wkład

w ocenę ryzyka :
niepewności
i wielkości strat

Istnieje wyraźne zróżnicowanie

poglądów w tej sprawie

Niepewność czy wielkość straty

• W literaturze ekonomicznej podkreśla się, że

ryzyko odnosi się do niepewności i zmienności

wyniku

• Przy takim stanowisku, miary dyspersji rozkładu

wyników wydają się być naturalną miarą ryzyka

Np., ryzyko jest utożsamiane z wariancją rozkładu

• Zgodnie z tym podejściem, wynik, który uzyskuje

się z pewnością nie jest ryzykowny, nawet jeśli

jest on bardzo niepożądany.

Niepewność czy wielkość straty

• Inaczej w literaturze psychologicznej, gdzie

ryzyko łączy się z możliwością poniesienia
straty

• To właśnie strata decyduje o tym, że jakieś

działanie jest spostrzegane jako ryzykowne

• Odwrotnie niż poprzednio, w tym podejściu,

pewna strata dużej sumy pieniędzy jest
ryzykowna

• Natomiast nie ma ryzyka tam, gdzie

niepewność dotyczy uzyskania jednego z kilku
pozytywnych wyników

Niepewność czy wielkość straty

• Ekonomia –

niepewność
(wariancja), czyli:

• -1, ½; +1, ½
• -100, ½; +100, ½
• ale także:
• 0, ½; +1, ½
• 0, ½; +100, 1/2

• Bardziej ryzykowny

jest zakład 2

• Psychologia – strata,

czyli:

• 0, ½; +1, ½
• 0, ½; -1, ½

• 0, 0.99; +1, 0.01
• 1000, 0.99; -1, 0.01

Niepewność czy wielkość straty

• -100, 0.1 vs. -100, 0.2
• -100, 0.2 vs. -100, 0.3
• ...................................
• -100, 0.8 vs. -100, 0.9
• -100, 0.9 vs. -100, 1.0

Czy jest ryzykowne wrzucenie 100 zł do rzeki?

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

• Wczesne badania eksperymentalne:
spostrzegane ryzyko = f(prawdopodobieństwo

strat)

• Wyniki tych badań nie są zupełnie jednoznaczne:
Np. Slovica (1967) korelacja między prawdo-

podobieństwem przegranej i oceną ryzykowności

wynosiła .52

• Gdyby ryzyko było oceniane jedynie na podstawie

wielkości prawdopodobieństwa przegranej

korelacja ta powinna być znacznie wyższa.

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

• W badaniach, prowadzonych w bardziej

realistycznych warunkach, w których osobami

badanymi byli menadżerowie, stwierdzono, że:

• najważniejszym czynnikiem, który wpływa na

percepcję i akceptację ryzyka jest wielkość straty.

• MacCrimmon, Stanbury i Wehrung (1980), którzy

przeprowadzili eksperyment z rzeczywistymi

wypłatami z udziałem 40 kanadyjskich i

amerykańskich menadżerów wyższego szczebla,

wyłonili empirycznie model wyboru, w którym

najważniejszym wymiarem była wielkość straty

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

Model ten można opisać następująco:

• (1) w pierwszym kroku ludzie oddzielają wyniki pewne

od niepewnych

• (2) sytuacje ryzykowne są następnie analizowane ze

względu na wielkość możliwej straty i wszystkie zakłady

z nieakceptowanymi stratami są grupowane razem

(grupa 3);

• (3) pozostałe opcje ryzykowne są następnie dzielone na

dwie grupy:
- takie, które mają znaczące wygrane (grupa 1)
- i takie, które mają umiarkowane wygrane (grupa 2)

• Preferencje menadżerów wobec tych trzech grup

zakładów były następujące: grupa 1 > grupa 2> grupa 3

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

Z kolei preferencje wobec zakładów, które należały do tej

samej grupy są opisane przez następujące reguły:

• (1) w grupie 3 zakłady były porządkowane według

wielkości przegranej;

• (2) w grupie 2, gdzie wypłaty są mniej znaczące

zakłady były porządkowane ze względu na

prawdopodobieństwo wygranej;

• (3) w grupie 1, czyli najlepszych loterii nie było jasnego

kryterium porządku, loterie były porządkowane albo ze

względu na wielkość albo na prawdopodobieństwo

wygranej

Model ten dobrze opisywał wybory 77% menadżerów,

którzy brali udział w badaniu.

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

• Eksperymenty, w których analizuje się wpływ

braku informacji lub nieprecyzyjnej informacji na

obu wymiarach na oceny ryzykowności i wybory

ludzi

• Czy brak precyzji w odniesieniu do obu wymiarów

jest równie ważny, a jeśli nie, to co jest

ważniejsze?

• Ilustracją tego podejścia jest eksperyment,

przeprowadzony przez Kuhn i Budescu’a (1996)

• W badaniu użyto dwóch różnych scenariuszy -

medycznego i środowiskowego. Ponieważ nie

zaobserwowano żadnego efektu scenariusza, to

dla przykładu przytoczymy tylko scenariusz

medyczny.

Jak składamy informacje o

wartości i

prawdopodobieństwie?

• w USA rozprzestrzenia się gwałtownie nowy wirus

grypy

• trzeba ocenić ryzykowność zakupu różnych

szczepionek dla swoich pracowników

• obie są równie bezpieczne i są w tej samej cenie

• różnią się:

powagą skutków ubocznych
prawdopodobieństwem tych skutków

Kuhn i Budescu’a (1996)

Jak składamy informacje o

wartości i

prawdopodobieństwie?

Precyzyjne informacje:

• 5% szans na skutki uboczne

• $45 koszty

Nieprecyzyjne informacje:

• Szczepionka A

Szczepionka B

• 3-7%

szans na skutki uboczne

5% szans na

skutki

uboczne

• $75 koszty

$45-105

koszty

Dokładność informacji o

wypłatach i

prawdopodobieństwach a

ocena R

• stwierdzono wpływ obu informacji na

ocenę R

• nie stwierdzono interakcji

addytywny efekt obu informacji

Prawdopodobieństwo czy

wielkość straty

• Studenci oceniali ryzykowność i wybierali 16 razy

jedną z dwóch szczepionek

• Ryzyko oceniano na 9-stopniowej skali Likerta

• Wśród badanych zaobserwowano ogólną zgodność

ocen ryzykowności 16 sytuacji

• Na ocenę ryzyka miała znaczący wpływ zarówno

precyzja informacji o prawdopodobieństwie jak i o

wyniku

• Jednak ich efekt interakcyjny był nieistotny

• W eksperymencie ustalono także, różnice

indywidualne w odniesieniu do wagi obu

czynników: 44% badanych było bardziej

skupionych na prawdopodobieństwie, a tylko 35%

na wielkości straty