SYGMATYZM

(łac.sigmatismus)

Joanna Maśnicka
Magdalena Moll
Małgorzata Oglęcka
Barbara Tymoszewska

Trzy szeregi w ontogenezie mowy

dziecka

(G. Demel, 1979, s. 8-9; D. Antos,
G. Demel, I. Styczek, 1967, s. 11)



W okresie zdania (2 – 3 lata) dziecko powinno już
wymawiać głoski środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź,



Około 4. – 5. roku życia pojawiają się głoski: sz, ż, cz , dż,
choć mogą one jeszcze być wymawiane jak s, z, c, dz.



„ W czwartym roku życia większość dzieci wymawia
poprawnie spółgłoski k, k’, g, g’ oraz s, z, c, .”



„ Spółgłoski /š/, /ž/, /č/, // oraz /r /zjawiają się najpóźniej,

bo około piątego lub szóstego roku życia i wymowa ich
często sprawia dzieciom kłopot. Spółgłoski /š/, /ž/, /č/, /

bywają zastępowane przez /s/, /z/, /c/, // lub przez /ś/,

/ź/, /ć/, //, a czasem wszystkie trzy szeregi są ze sobą

mylone.”

Sygmatyzm (łac. sigmatismus, syn.

seplenienie); (E. M. Skorek, 2001, s.

33)



Sygmatyzm to rodzaj dyslalii polegający

na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek

dentalizowanych: s, z, c, dz, sz, ż, , cz, dż,

ś, ź, ć, dź.



Ze względu na sposób wadliwej realizacji

dźwięków wyróżnia się:

o

mogisygmatyzm,

o

parasygmatyzm,

o

sygmatyzm właściwy.

Mogisygmatyzm (łac.

mogisigmatismus);

(E. M. Skorek, 2001, s. 33)



Mogisygmatyzm to rodzaj sygmatyzmu
charakteryzujący się opuszczaniem
dźwięku bądź dźwięków.

Parasygmatyzm (łac.

parasigmatismus);

(E. M. Skorek, 2001, s. 33 – 34)



Parasygmatyzm to rodzaj sygmatyzmu polegający na

zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych

innymi, realizowanymi prawidłowo. Najczęściej

spotykane substytucje to:

o

szereg szumiący zastępowany łatwiejszym

szeregiem syczącym,

o

szeregi syczący oraz szumiący zastępowane są

szeregiem ciszącym,

o

spółgłoski dentalizowane dźwięczne zastępowane są

spółgłoskami dentalizowanymi bezdźwięcznymi,

o

pewne głoski dentalizowane mogą być mylone z

innymi, zazwyczaj z tymi, przez które były

zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju mowy.



Parasygmatyzm należy

różnicować z siakaniem –
dialektyczną formą
wymawianiową występującą na
Mazowszu, a polegającą na
zamianie głosek sz, ż, cz, dż
przez głoski ś, ź, ć, dź.

Sygmatyzm właściwy (syn.

seplenienie właściwe); (E. M.

Skorek, 2001, s. 34)



Sygmatyzm właściwy polega na
deformacji spółgłosek
dentalizowanych: s, z, c, dz, sz, ż, cz,
dż, ś, ź, ć, dź.

Podział dyslalii (Nowak, 1992, s.19)

Rodzaje seplenienia

(E. M. Skorek,

2004, s.144 – 153, 162- 163)



Seplenienie boczne (łac. sigmatismus lateralis):

o

seplenienie boczne lewostronne (łac. sigmatismus lateralis sinister),

o

seplenienie boczne prawostronne (łac. sigmatismus lateralis dexter),

o

seplenienie boczne obustronne (łac. sigmatismus bilateralis),

o

seplenienie boczne międzyzębowe (łac. sigmatismus interdentalis

lateralis),



seplenienie gardłowe (łac. sigmatismus pharyngealis),



seplenienie krtaniowe (łac. sigmatismus laryngealis),



seplenienie międzyzębowe (łac. sigmatismus interdentalis):

o

seplenienie międzyzębowe wielorakie (łac. sigmatismus multiplex

interdentalis),



seplenienie nosowe (łac. sigmatismus nasalis):

o

seplenienie nosowe częściowe (łac. sigmatismus nasalis partialis),

o

seplenienie nosowe całkowite (łac. sigmatismus nasalis totalis),



seplenienie podniebienne (łac. sigmatismus palatalis),



seplenienie przydechowe (łac. sigmatismus aspirativen),



seplenienie przyzębowe (łac. sigmatismus addentalis),

Rodzaje seplenienia c.d.



seplenienie świszczące (łac. sigmatismus stridens),



seplenienie szumiące,



seplenienie wargowe (łac. sigmatismus labialis),



seplenienie wargowo – zębowe (łac. sigmatismus labio-dentalis).

Elżbieta Maria Minczakiewicz, Mowa – Rozwój -

Zaburzenia - Terapia, Kraków 1996, str. 89-90)



Niektórzy autorzy wyróżniają o wiele więcej rodzajów seplenienia (
np. Böhne wyróżnił ich około pięćdziesiąt ).



Warto zwrócić uwagę na podział seplenienia zaproponowany
przez J. Wulffa. Podział ten uwzględnia:



lekką, funkcjonalną formę seplenienia, która powstaje w
wyniku naśladowania osób wadliwie mówiących, albo też na
skutek wymiany zębów,



seplenienie powstałe w wyniku wad anatomicznych ( wady
zgryzu, anomalie w budowie warg, języka podniebienia ),
lub zaburzeń w zakresie percepcji akustycznej, braku
koncentracji uwagi oraz wadliwej motoryki narządów mowy
( niska sprawność języka, porażenie, itp. ),



seplenienie spowodowane uszkodzeniem ośrodkowego
układu nerwowego oraz narządu słuchu.

Przyczyny seplenienia

(G. Demelowa, 1987, s. 41- 42)



Wśród przyczyn, które mogą powodować seplenienie,

wymienia się:



nieprawidłową budowę anatomiczną narządów mowy oraz

ich niską sprawność ruchową,



upośledzony słuch,



niedostateczne różnicowanie dźwięków,



naśladowanie złych wzorców,



niektóre stany chorobowe górnych dróg oddechowych.



Niektórzy specjaliści, sądzą, że seplenienie międzyzębowe

powstaje u dzieci, które miały stale otwarte usta przy

utrudnionym oddychaniu nosem.



Ortodonci uważają, że seplenienie międzyzębowe powstaje

wtedy, gdy dziecko źle połyka, tzn. przy połykaniu wsuwa

język między zęby.



Nieprawidłowa budowa języka również przyczynia się do

seplenienia (np. język duży, gruby, krótkie wędzidełko).

Przyczyny seplenienia c.d.



Pewien wpływ ma też napięcie języka: zbyt duże (język sztywny) lub

obniżone (język wiotki). Przy małej sprawności języka i warg narządy te

nie wykonują ruchów potrzebnych do wymawiania poszczególnych

głosek, np. przy artykulacji /š, ž, č, / – język, zamiast za górnymi zębami,

leży za dolnymi, wargi są rozchylone lub mocno wysunięte do przodu.



Zniekształcony zgryz i anomalie zębowe mogą także powodować

nieprawidłową artykulację. Dotyczy to takich głosek: /s, z, c, , š, ž, č, , ś,

ź, ć, /. Zjawisko to spotykamy przy tak zwanych zgryzach otwartych

częściowo lub całkowicie. Głoski te wymawiane są przeważnie

międzyzębowo. Przy tyłozgryzach (gdy żuchwa jest cofnięta) mowa często

jest zniekształcona. Dziecko wytwarza głoski poprzez wargę dolną i górne

zęby. Ubytki zębowe może zasłaniać wargami, np. przez mocniejsze ich

przyciśnięcie lub rozciągnięcie. Przy tyłozgryzach istnieje przeważnie

wysoko wysklepione podniebienie co daje nieprawidłowe brzmienie

dźwięków.



Upośledzenie słuchu odgrywa znaczną rolę w dyslalii. Ważne jest, kiedy

została obniżona słyszalność. Jeżeli w okresie kształtowania się mowy,

wtedy dziecko ma duże kłopoty z właściwym odbiorem. Wyjątkowo trudna

jest

wtedy

percepcja

i

reprodukcja

głosek

szczelinowych

i

zwartoszczelinowych, a więc /s, z, c, / oraz /š, ž, č, /. Głoski te są zwykle

zmiękczane.

Obrazki do badania słuchu

fonematycznego dla trzech

szeregów

(I. Styczek, 1982, s. 40 - 62



opozycja spółgłoskowa

–

dźwięczna : bezdźwięczna /z/ : /s/ i /ź/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji

/f/ : /š/ : /s/

Opozycja spółgłoskowa miejsca

artykulacji /š/ : /s/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca

artykulacji /s/ : /š/

Opozycja spółgłoskowa miejsca

artykulacji /z/ : /ž/

Opozycja spółgłoskowa miejsca

artykulacji /c/ : /č/

Opozycja spółgłoskowa stopnia zbliżenia

narządów mowy /s/ : /c/

Seplenienie boczne

(I. Styczek, 1979, s. 491 – 492)

•

łac. sigmatismus lateralis,

•

sygmatyzm boczny,

•

sygmatyzm lateralny,

•

seplenienie lateralne.



Charakteryzuje się wyjątkowo nieprzyjemnym brzmieniem
głosek dentalizowanych zbliżonym do bezdźwięcznego l lub l’.
Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka
- szczelina tworzy się z boku przy kłach lub przy zębach
przedtrzonowych czy trzonowych. Szczelina może być
poprzedzona zwarciem.



Niesymetrycznie układają się również wargi, rozchylając się w
miejscu wypływu powietrza.



Barwa głosek lateralnych jest w pewnym stopniu zależna od
miejsca występowania szczelin , ich wielkości, a także od
występowania bądź braku dentalizacji.

Grupy spółgłosek bocznojęzykowych

( I. Styczek,1979, s. 492)



Ze zwarciem przednim:



Język układa się jak przy głosce l (czubek języka

wznosi się ku dziąsłom).



Z jednej lub obu stron między zębami bocznymi i

brzegami języka powstaje otwór, przez który

wychodzi powietrze.



Ze zwarciem tylnym:



Czubek języka znajduje się na dole jamy ustnej, a

środek wznosi się ku podniebieniu i zwiera się z

nim z jednej strony lub z obydwu stron.

Artykulacja boczna (I.
Styczek, 1970, s. 160)

Seplenienie boczne lewostronne

( E. M. Skorek, 2001, s. 35)

•

łac. sigmatismus lateralis sinister

•

seplenienie lateralne lewostronne,

•

sygmatyzm lateralny lewostronny,

•

sygmatyzm boczny lewostronny.

•

Polega na niesymetrycznym lewostronnym
ułożeniu całego języka podczas artykulacji.
Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz z
lewego boku – przy lewych kłach, zębach
przedtrzonowych lub trzonowych. Wargi
rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza
– z lewej strony.

Seplenienie boczne prawostronne

(E. M. Skorek, 2001, s. 36)

•

łac. sigmatismus lateralis dexter,

•

seplenienie lateralne prawostronne,

•

sygmatyzm lateralny prawostronny,

•

sygmatyzm boczny prawostronny.

•

Polega na niesymetrycznym, prawostronnym
ułożeniu całego języka podczas artykulacji.
Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz z
boku – przy prawych kłach, zębach
przedtrzonowych lub trzonowych. Wargi rozchylają
się w miejscu przechodzenia powietrza, stąd prąd
powietrza emitowany jest z prawej strony.

Seplenienie boczne obustronne

(E. M. Skorek, 2001, s. 36)

•

łac. sigmatismus bilateralis,

•

sygmatyzm boczny obustronny,

•

sygmatyzm lateralny obustronny,

•

seplenienie lateralne obustronne.

•

Powstaje w skutek zwarcia czubka języka z dziąsłami przy

siekaczach i kłach górnych lub wzniesienia środka języka

ku podniebieniu twardemu (czubek języka znajduje się na

dole jamy ustnej) i zwarcia się z nimi z obydwu stron.

Szczeliny, którymi wychodzi powietrze wydechowe,

tworzą się po obu stronach uzębienia – przy lewych i

prawych kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych.

Wargi rozchylają się z obu stron naraz, a powietrze

wydostaje się szerokim strumieniem, znacznie

zniekształcając brzmienie głosek dentalizowanych.

Seplenienie boczne międzyzębowe

(E. M. Skorek, 2001, s. 35 -36)

•

łac. sigmatismus lateralis interdentalis,

•

sygmatyzm lateralny międzyzębowy,

•

sygmatyzm boczny międzyzębowy,

•

seplenienie lateralne międzyzębowe.

•

Charakteryzuje się tym, że brzeg języka
jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby
trzonowe.

Artykulacja obustronna
(I.Styczek,1970, s.163)

Seplenienie boczne c.d.

(E. M. Minczakiewicz, 1996, s. 90 –

91)



Korekcja: ćwiczenia języka, warg, żuchwy, w razie
potrzeby korektura ortodontyczna. Przy
seplenieniu bocznym skuteczna jest często metoda
żucia brzegów języka, którą proponują Führing i
Lettmayer.



Bardzo przydatną w terapii tej wady jest gumowa
rurka zakończona z jednej strony oliwką, a z
drugiej szklaną zwężającą się końcówką. Oliwkę
wkładamy do ucha dziecka, a szklaną końcówkę
ustawiamy przy zębach, to jest w miejscu wypływu
powietrza.

Seplenienie boczne c.d.



Ćwiczenia usprawniające mięśnie obu stron warg:



wciąganie i spłaszczanie warg,



przesuwanie zamkniętych ust w prawo/lewo,



cmokanie,



parskanie,



wciąganie (przy rozchylonych zębach) warg do środka jamy

ustnej.



Ćwiczenia usprawniające mięsnie języka po obu stronach:



rozszerzanie i zwężanie języka,



ruchy koliste językiem koliste po wargach,



dotykanie językiem różnych miejsc jamy ustnej,



parskanie językiem,



układanie języka w rurkę,



zasysanie powietrza przez słomkę,



kierowanie powietrza w daną stronę poprzez dmuchanie na

świeczkę, wiatraczek, lekki przedmiot na sznurku itp.

Seplenienie gardłowe

(E. M. Skorek, 2004, s. 147)

•

łac. sigmatismus pharyngealis,

•

sygmatyzm gardłowy,

•

sygmatyzm faryngealny,

•

seplenienie faryngealne.

•

Jest to rodzaj seplenienia właściwego
charakteryzujący się gardłową wymową głosek
dentalizowanych.

•

Powstaje w wyniku rozszczepu podniebienia lub
braku aktywności podniebienia.

Seplenienie krtaniowe

(E. M. Minczakiewicz, 1996, s. 89 –

92)

•

łac. sigmatismus laryngealis,

•

sygmatyzm laryngalny,

•

sygmatyzm krtaniowy,

•

seplenienie laryngalne.

•

Jest to rodzaj seplenienia właściwego polegający na tym, że
głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer
wytwarzany w krtani, tzw. zwarcie krtaniowe. Pod naciskiem
wydychanego powietrza głośnia jest rozsuwana, a
wydostający się przez nią prąd powietrza wytwarza szmer.

•

Do najczęstszych przyczyn seplenienia krtaniowego należą
rozszczepy podniebienia bądź wiotkość mięśni krtani i
nagłośni.

Seplenienie krtaniowe c.d.



Podczas terapii staramy się, aby dziecko kierowało
strumień wydychanego powietrza na wargi. W
przeprowadzaniu ćwiczeń przydatne okazują się
słomki, rurki plastikowe o różnym przekroju, skrawki
papieru, kulki, krążki itp.



Do utrwalenia głosek szczelinowych, a więc takich,
których artykulację dowolnie można przedłużyć ( np. s,
z, sz, ż ) Ch. Van Riper proponuje zastosować tzw.
spiralę logopedyczną ( H. Rodak 1992 ). Spiralę można
wykorzystywać nie tylko do przedłużenia, ale i
skracania przedłużonej artykulacji, starając się, by
dźwięk brzmiał prawidłowo, naturalnie.

E. M. Minczakiewicz, 1996



Spirala, jak widać to na szkicu, ma cztery

prawoskrętne zwoje wychodzące od osi
horyzontalnej w punkcie A i kończące się na osi
w punkcie B ( w środku zakreślonego ślimaka ).



Dziecko zaczynając wymawiać dźwięk prowadzi

palec po zwojach aż do środka ślimaka to jest
punktu B. Będąc nad linią horyzontalną wymawia
dokładnie określoną głoskę dentalizowaną
( spółgłoskę s, z, sz, ż ), a będą pod linią
wymawia wybraną samogłoskę np. a, e, o, y.

Seplenienie międzyzębowe

(I. Styczek, 1979, s.488 – 489)

•

łac. sigmatismus intedentalis,

•

sygmatyzm interdentalny,

•

sygmatyzm międzyzębowy,

•

seplenienie interdentalne,

•

seplenienie śródzębne.

•

Jest to forma występująca najczęściej. Przy artykulacji spółgłosek
dentalizowanych czubek języka wsuwa się między zęby w linii
środkowej lub z boku. Dolna szczęka w mniejszym lub większym
stopniu jest opuszczona, czyli brak jest dentalizacji (zbliżenia
szczęk). Przy takim układzie języka i zębów powstają głoski o
brzmieniu tępym, zbliżonym do angielskiego th. Interdentalnie może
być wymawiany tylko jeden szereg głosek dentalizowanych, dwa
szeregi lub trzy.

•

Seplenienie międzyzębowe pojawia się często u małych dzieci w
okresie wypadania mlecznych siekaczy jako zjawisko przejściowe.
Należy dbać o to, aby nie utrwaliło się i nie pozostało po wyrośnięciu
nowych zębów.



Artykulacja międzyzębowa
(I.Styczek, 1970, s.158)

Seplenienie międzyzębowe wielorakie

(I. Styczek, 1979, s. 489; E. M. Skorek,

2004, s. 147)

•

łac. sigmatismus multiplex interdentalis.

•

W wymowie osób sepleniących pozycja międzyzębowa
języka może występować także przy innych głoskach
zębowych, przy /t/, /d/, /n/. Międzyzębowa artykulacja tych
głosek nie zniekształca ich brzmienia, ale jest
nieestetyczna i dlatego wymaga korekcji.

•

Najczęstsze przyczyny seplenienia międzyzębowego:

•

zgryz otwarty,

•

brak pionizacji języka.

Seplenienie międzyzębowe c.d.



Korekcja: ćwiczenia powinny doprowadzić do tego, aby powietrze
wychodziło z jamy ustnej wzdłuż rowka językowego w linii środkowej.
Jeżeli w s. m. występują przejściowe braki uzębienia, otwory te można
w czasie ćwiczeń zasłonić szpatułką do czasu wyrobienia
prawidłowych nawyków artykulacyjnych. Zaleca się rozpoczęcie
korekcji od /š/, /ž/, č/, //, aby utrwalić trzymanie języka u góry.



Utrzymanie właściwego ułożenia języka można osiągnąć układając
sondę logopedyczną, patyczek lub zapałkę wzdłuż rowka językowego
tak, aby czubek języka był unieruchomiony, a koniec patyczka
wystawał przez szparę między środkowymi siekaczami.



Mimo względnej łatwości wywołania prawidłowej artykulacji,
utrwalenie i automatyzacja mogą sprawiać trudności, gdyż s. m. jest
wyjątkowo uporczywe i trudne do przezwyciężenia bez ciągłej
kontroli wzrokowej.

Pobudka!

1. Mogisygmatyzm to:
a) rodzaj dyslalii polegający na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek

dentalizowanych,

b) to rodzaj sygmatyzmu charakteryzujący się opuszczaniem dźwięku

bądź dźwięków,

c) rodzaj sygmatyzmu polegający na zastępowaniu jednych głosek

dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo.

2. Sigmatismus lateralis to inaczej:
a) sygmatyzm krtaniowy,
b) sygmatyzm międzyzębowy,
c) sygmatyzm boczny.
3. Seplenienie międzyzębowe wielorakie poza głoskami trzech

szeregów dotyczy również głosek:

a) /t/, /d/, /n/
b) /r/, /l/
c) /k/, /g/.

Seplenienie nosowe

•

łac. sigmatismus nasalis,

•

sygmatyzm nosowy,

•

seplenienie nasalne,

•

nasalizacja.



W zależności od stopnia przechodzenia powietrza
przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe:



częściowe (łac. partialis),



całkowite (łac. totalis).

Seplenienie nosowe częściowe

•

łac. sigmatismus nasalis partialis,



Układ języka jest prawidłowy,



podniebienie miękkie nie jest zupełnie
opuszczone, co powoduje, że w czasie
artykulacji głosek dentalizowanych
powietrze wydychane jednocześnie
wydostaje się przez nos i usta,



występuje rezonans głosowy, co dodatkowo
zniekształca brzmienie głosek.

Seplenienie nosowe całkowite

•

łac. sigmatismus nasalis totalis,



nieprawidłowy układ języka – zwiera się z
podniebieniem,



powietrze wydychane przedostaje się do
jamy nosowej szczeliną powstałą przez
zbliżenie obsady języka do tylnej ściany
gardła, wytwarzając nieprzyjemny poszum
nosowy.

Przyczyny seplenienia nosowego



Zaburzenie czynności podniebienia miękkiego.

Według M. Seemana (1974), przy tworzeniu

spirantów zamknięcie nosowo - gardłowe jest

bardzo dokładne i nawet najmniejsza

niedokładność zamknięcia podniebienno -

gardłowego przejawia się zaburzeniami dźwięku

spirantów,



zmiany zapalne w jamie nosowej,



hypertroficzne zapalenia śluzówki nosa, hypertrofia

tylnych końców dolnych muszli (u dorosłych),



zapalenie ucha środkowego (u dzieci).

Seplenienie nosowe c.d.





Korekcja: ze względu na utrudnioną ingerencję mechaniczną

(artykulacja zlokalizowana jest w głębi jamy ustnej)

seplenienie nosowe przekształca się w formy prostsze –

najpierw do seplenienia bocznego, a potem do seplenienia

międzyzębowego i z tej formy otrzymuje się całkowicie

poprawne /s/. (Skorek, 2004, s. 151)



Najlepiej jest wyjść od /t/ i przejść do /c/, a następnie

wywołać pozostałe głoski syczące. Przy okazji uczymy

dziecko czynności zabezpieczającej przed wydostaniem się

powietrza przez nos. Wykorzystujemy do tego celu gumową

rurkę z oliwkami lub szklane rurki o różnym przekroju, przez

które dziecko wydmuchuje powietrze, zabawę polegającą na

dmuchaniu do wnętrza buteleczki po lekarstwach (zabawa ta

została nazwana przez dzieci „chuch – echo”. (E. M.

Minczakiewicz, 1996, s. 91)

Seplenienie podniebienne

(E. M. Skorek, 2001, s. 37)

•

łac. sigmatismus palatalis,

•

sygmatyzm palatalny,

•

sygmatyzm podniebienny,

•

seplenienie palatalne,

•

sieplenienie,

•

mowa dziecinna,

•

lalkanie.

•

Powstaje w wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia
twardego, w wyniku którego powstaje trący, nieprzyjemny szmer.
Wymowa /š/, /ž/, č/, // zbliżona jest do wymowy głosek /ś/, /ź/, /ć/,

//.

•

Najczęstsze przyczyny:

•

zgryz otwarty,

•

prognacja,

•

palatalizacja.

Seplenienie przydechowe

•

łac. sigmatismus aspirativen,

•

sygmatyzm przydechowy



Wymowa głosek dentalizowanych jest
przydechowa,



polega na tworzeniu dźwięków syczących w
takiej formie, że przypominają one chuchający
szmer,



przyczyną są najczęściej błędy środowiska.

Seplenienie przyzębowe

(E. M. Skorek, 2004, s. 151)

•

łac. sigmatismus addentalis,

•

sygmatyzm addentalny,

•

sygmatyzm przyzębowy,

•

sygmatyzm dozębny,

•

seplenienie addentalne,

•

seplenienie dozębne.

•

Jest to rodzaj seplenienia właściwego charakteryzujący się
nieprawidłową artykulacją głosek dentalizowanych wskutek
płaskiego ułożenia przodu języka, który zbyt mocno przylega do
wewnętrznej strony siekaczy. Podczas artykulacji nie tworzy się
rowek, a powietrze wychodzi szerokim strumieniem. Brzmienie
głosek jest przytępione szmer powstający na krawędzi dolnych
siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia. Do
najczęstszych przyczyn seplenienia przyzębowego zaliczamy:



utrwalenie nieprawidłowych wzorców artykulacyjnych,



upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich.

Seplenienie przyzębowe c.d.



Podczas terapii dąży się do odsunięcia języka od
zębów. Wykorzystuje się mechaniczne układanie
narządów mowy, np. dozębowa wymowa głosek
dentalizowanych przekształci się w prawidłową,
jeśli przód języka zostanie cofnięty – dogodną
pozycją takiego przekształcenia mogą być
połączenia s i z z samogłoskami u i o: sukno,
sowa, zorza,; w mniejszym stopniu stosuje się
połączenia ze spółgłoskami tylnojęzykowymi:
skała, zgoda.

Seplenienie świszczące

•

łac. sigmatismus stridens,

•

sygmatyzm stridensalny,

•

seplenienie stridensalne.



Cechuje się bardzo ostrym, świszczącym brzmieniem
głosek dentalizowanych, które powoduje silny prąd
powietrza powstały w wyniku utworzenia się
głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka,



seplenienie świszczące możne usłyszeć przy
artykułowaniu głosek z dużą siłą oraz u osób z
anomaliami zębowymi, takimi jak diastema i
nieregularne ustawienie zębów.

Seplenienie wargowo – zębowe

(E. M. Skorek, 2004, s. 152)

•

łac. sigmatismus labio – dentalis,

•

sygmatyzm labio – dentalny,

•

sygmatyzm wargowo – zębowy,

•

seplenienie labio – dentalne.

•

Jest to rodzaj seplenienia właściwego charakteryzujący się
tworzeniem bardzo wąskiej szczeliny między dolną wargą a
górnymi siekaczami ( jak przy artykulacji głosek f, w ) lub
między górną wargą a dolnymi siekaczami. Język jest
bierny, nie bierze udziału w artykulacji. Brzmienie głosek
jest podobne do ostro brzmiącego f. Do najczęstszych
przyczyn zaliczamy :

•

tyłozgryz,

•

przodozgryz.

Seplenienie wargowo – zębowe c.d.



Terapia jest długa, gdyż bardzo trudno
usuwa się ten nawyk. W korekcji
wykorzystuje się mechaniczne układanie
narządów mowy, np. należy przytrzymać
dolną wargę, aby nie dopuści do wadliwej
artykulacji.

Pobudka!

1.Łacińska nazwa sygmatyzmu nosowego częściowego to:
a) sigmatismus nasalis,
b) sigmatismus nasalis totalis,
c) sigmatismus nasalis partialis.
2. Seplenienie świszczące charakteryzuje się:
a) przytępionym brzmieniem głosek dentalizowanych,
b) bardzo ostrym brzmieniem głosek dentalizowanych,
c) brzmieniem podobnym do ostrego f.
3. Sygmatyzm labio – dentalny to inaczej:
a) sygmatyzm wargowo – zębowy,
b) sygmatyzm wargowo – wargowy,
c) sygmatyzm zębowo – wargowy.

Seplenienie szumiące

(E. M. Skorek, 2004, s. 152)

•

sygmatyzm szumiący,

•

szeplenienie,

•

szepietliwość.

•

Seplenienie polegające na wymowie głosek
dentalizowanych szmerowo i charcząco.

Rodzaje sygmatyzmu właściwego

ustala się stosując następujące

próby:

(E.M. Skorek, 2001, s. 38)

•

Polecamy wymawianie przedłużonej głoski /s/ lub /š/ i jednocześnie

przesuwamy palec lub grzbiet ręki przed zębami dziecka.

•

Polecamy wymawianie przedłużonej artykulacji głoski /š/ lub /s/ i

jednocześnie opukujemy palcem policzki wzdłuż zębów, jeżeli palec

natrafi na miejsce, w którym powietrze przedostaje się między

zębami, następuje osłabienie lub przerwa w wytwarzaniu głoski.

•

W trakcie przedłużonej artykulacji głoski jedną oliwkę fonendowodu

wkłada sobie badający do ucha, drugą przesuwa przed zębami

badanego lub przysuwa oliwkę do nozdrzy. W momencie, gdy oliwka

znajduje się przed strumieniem powietrza, słychać najsilniejszy

szmer.

•

Tuż po rozpoczęciu artykulacji ustawić pod nozdrzami

wymawiającego małe lusterko. Jeżeli strumień powietrza wychodzi

przewodem nosowym (seplenienie nosowe), tafla lustra pokryje się

parą wodną.

•

Podczas artykulacji głosek dentalizowanych zatkać palcami nos.

Jeżeli wymowa nie ulegnie zmianie przy zatkanym nosie, to znaczy,

że wada wymowy nie jest spowodowana nieprawidłową nazalizacją.

W wypadku przeciwnym po zatkaniu nosa wymowa ulegnie

poprawie, ponieważ zaniknie dodatkowy szmer nosowy.

Schemat pracy nad głoską

(E. M. Minczakiewicz, 1987, s. 94 –

95)

1.

Przygotowanie podbudowy anatomiczno –
fizjologicznej (ćwiczenie usprawniające narządy:
oddechowy, słuchowy, artykulacyjny, fonacyjny).

2.

Wywoływanie głoski (kolejnych głosek pojedynczo).

3.

Automatyzacja głoski.

4.

Stopniowe opanowanie wymowy głosek w
logotomach, sylabach, wyrazach (od najłatwiejszych
– do najtrudniejszych).

5.

Organizowanie sytuacji sprzyjających i
wspomagających pracę nad wymową.

6.

Ćwiczenia artykulacyjne oparte na podbudowie
języka

.

Wywoływanie głosek szeregu

ciszącego

(I. Styczek, 1979, s. 503 – 504)



Głoski te pojawiają się jako pierwsze ze wszystkich dentalizowanych w
mowie dziecka. Cechuje je najmniejsza liczba zniekształceń. Często są one
zamieniane na ich twarde odpowiedniki: s, z, c, dz oraz są wymawiane
bocznie, międzyzębowo, albo jako dźwięki pośrednie między twardymi i
miękkim: (si – tak jak sinus).



Najważniejszym ćw. przygotowującym do wywołania tego szeregu jest
umiejętność głośnego ssania cukierka, z tym, że należy pilnować, by środek
grzbietu języka ćwiczącego dziecka całkowicie przylegał do podniebienia
twardego.
(T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, 2003, s. 414)

•

Artykulację głoski ś można wywołać modyfikując wymowę głosek
środkowojęzykowo – palatalnych szczelinowych, tzn. // lub /x`/. Poleca się

wymawiać szeptem i długo spółgłoskę // i stopniowo zbliżać szczęki, nie

zmieniając pozycji języka. Zamiast // można posługiwać się spółgłoską /x`/.

•

Po utrwaleniu ś w sylabach i wyrazach rozpoczyna się ćwiczenie artykulacji
ź. Zazwyczaj wymawianie za logopedą tej głoski w różnych sylabach
wystarcza do jej odtworzenia, jeśli ś wymawiane jest już poprawnie.

Wywoływanie głosek szeregu

ciszącego c.d.

•

Ćwiczenia wymowy głosek ś, ź, ć, dź można rozpocząć od

spółgłoski /ń/. Zaciska się osobie reedukowanej nos i poleca się

wymawiać mocne i długie /ń/. Szczęki muszą być oczywiście zbliżone.

Otrzymane w ten sposób dź wymówione szeptem przekształci się w ć.

•

Poleca się podczas wymawiania długiego /s/ czubek języka cofnąć jak

najdalej od zębów i umieścić na dole jamy ustnej. Powinno się ono

przekształcić w spółgłoskę ś.

•

Przyciska się czubek języka do dołu jamy ustnej szpatułką lub

płaskim końcem łyżeczki i poleca się zbliżyć w miarę możliwości zęby

oraz dmuchać na nie. Przyciśnięcie do dołu cofniętego nieco czubka

języka spowoduje wzniesienie się środka języka do podniebienia,

czyli układ języka właściwy dla spółgłoski ś.

•

Po wykształceniu umiejętności wznoszenia środka grzbietu języka do

podniebienia twardego prosi się dziecko o szybkie powtarzanie ti – ti

– ti.... ( w razie trudności poleca się mu zbliżyć czubek języka do

dolnych zębów), z jednoczesnym lekkim przesunięciem czubka języka

w kierunku wałka dziąsłowego, aż do uzyskania głoski ć.

Wywoływanie głosek szeregu

ciszącego

•

przedłużenie głoski ć pozwala na uzyskanie
głoski ś,

•

wymawianie głośne głoski ś doprowadza do
artykulacji ź,

•

wymawianie ć z jednoczesnym uruchomieniem
wiązadeł głosowych pozwala na uzyskanie dź.

Wywoływanie głosek szeregu

syczącego

(I. Styczek, 1979, s. 500 -501)



Bardzo często proste wskazówki, dotyczące zmian pozycji języka,

wystarczają do osiągnięcia przez osobę reedukowaną prawidłowego

brzmienia głosek dentalizowanych.



Jeśli spółgłoski s, z, c, dz, są zastępowane przez /ś/, /ź/, /ć/, // z

reguły wystarcza polecenie przyciśnięcia mocno czubka języka do

dolnych siekaczy. Podobna wskazówka pozwala osiągnąć dobre

rezultaty, jeżeli s, z, c, dz są zastępowane przez spółgłoski /š/, /ž/,

/č/, // lub dźwięki o brzmieniu pośrednim między II a III szeregiem.



Przy seplenieniu międzyzębowym czy wargowo – zębowym, poleca się

zbliżyć dolne siekacze do siekaczy górnych. Przy usuwaniu

seplenienia wargowo – zębowego, należy jednocześnie odciągnąć

dolną wargę w dół.

•

Głoskę c można otrzymać przez odpowiednią modyfikację głoski /t/.

Należy uprzednio sprawdzić, czy spółgłoska /t/ jest artykułowana

poprawnie, następnie poleca się zbliżyć siekacze i wymawiać /t/ nieco

dłużej. Przy czym kąciki warg można palcami rozciągnąć do tyłu lub

polecić wyszczerzyć zęby. Zwarcie, które jest zasadniczą cechą

artykulacji /t/, występuje także w początkowej fazie głoski c. Przy /t/

rozwarcie następuje w formie eksplozji, podczas gdy przy c odbywa

się stopniowo i przechodzi w szczelinę. Głoska /t/ wymawiana mocno,

przeciągle i z dentalizacją przekształca się w c.

Wywoływanie głosek szeregu

syczącego c.d.



Wytworzony dźwięk ćwiczy się w sylabach. Nie należy nazywać tego

dźwięku głoską c, która kojarzy się osobie reedukowanej z

dotychczasową wadliwą jej realizacją, lecz mówi się o „długim” /t/.

Dopiero po utrwaleniu go w sylabach, wyjaśnia się różnicę między

wadliwą wymową spółgłoski c, a poprawną już uzyskaną.

•

Spółgłoskę dz łatwo jest otrzymać, wymawiając c z udziałem

wiązadeł głosowych. Jeżeli osoba reedukowana nie ma trudności w

różnicowaniu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, wyniki są

natychmiastowe. W przeciwnym razie należy wyjaśnić różnicę

między obiema głoskami: położenie na dłoni krtani logopedy

umożliwia ćwiczącemu odczuwanie wibracji wiązadeł głosowych

przy artykulacji głosek dźwięcznych. Ćwiczenia słychu

fonematycznego. Ćwiczenia słuchu fonematycznego, polegające na

uczeniu rozróżniania obydwu głosek są konieczne. Głoskę dz

utrwala się następnie w sylabach z obustronnym sąsiedztwem

samogłosek, gdyż ułatwia to wytwarzanie drań wiązadeł głosowych

również w czasie artykulacji spółgłoski.

•

.

Wywoływanie głosek szeregu

syczącego

•

Głoskę dz można uzyskać przez modyfikację artykulacji spółgłoski /d/,
postępując analogicznie, jak w trakcie nauczania artykulacji spółgłoski
c.

•

Przedłużając nieco już utrwaloną wymowę spółgłoski c, uzyskuje się
łatwo s. Można wyjaśnić ćwiczącemu, że chodzi nam o to długie
syczenie, które słychać w końcowej fazie przedłużonej artykulacji
spółgłoski c. Poleca się powtórzenie kilkakrotne samego syczenia.

•

Głoskę z uzyskuje się , wymawiając s z udziałem wiązadeł głosowych, a
w wypadku trudności – przedłużając artykulację dz.

•

Inny sposób korekcji głosek szeregu syczącego polega na rozpoczynaniu
ćwiczeń od spółgłoski s. Poleca się ćwiczącemu wyciągnąć język (tak aby
czubek znajdował się przed zębami) i dmuchać ciągle w linii środkowej.
Kierunek dmuchania można kontrolować za pomocą kawałka waty
umieszczonego naprzeciw siekaczy. W czasie dmuchania język powinien
być stopniowo cofany za zęby, a siekacze zbliżane do siebie lub też
logopeda może go cofnąć sondą, tzn. jakimś cienkim, lecz tępy
instrumentem.

Wywoływanie głosek szeregu

syczącego

•

Odpowiednia modyfikacja artykulacji /f/ i /v/ pozwala osiągnąć
artykulację spółgłosek s oraz z. Poleca się wymawiać
przeciągle /f/, stopniowo zbliżając siekacze i wyszczerzając
zęby. Logopeda może sam odciągnąć kąciki warg do tyłu.

•

Jeżeli podczas opisanych ćwiczeń nie otrzymujemy zupełnie
czysto brzmiącego s, dźwięk tej spółgłoski można poprawić za
pomocą sondy lub zapałki. Sonda powinna być ułożona wzdłuż
linii środkowej języka, w celu wytworzenia rowka, który
koncentruje strumień powietrza. Poprzecznej sądy używa się
przy seplenieniu międzyzębowym i zakłada się ją tak, aby
czubek języka znajdował się pod sondą. W ten sposób zostaje
on odsunięty od zębów. Osoba reedukowana ćwiczy
początkowo z sondą, a potem próbuje uzyskać ten sam efekt
akustyczny bez niej.

Wywoływanie głosek szeregu szumiącego

(T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, 2003,

s.416 -417)

•

Najczęstszą przyczyną substytucji głosek trzeciego szeregu jest

niska sprawność języka. Dziecko ma dużą trudność w uniesieniu

czubka języka do wałka dziąsłowego. Może to być związane z małą

elastycznością wędzidełka podjęzykowego. Dlatego też terapię

rozpoczynamy od ćwiczeń w uelastycznianiu wędzidełka i

pionizacji języka, np. oblizywanie językiem podniebienia, górnych

zębów i wargi, ostrzenia czubka języka o górne siekacze,

masowanie czubkiem języka wałka dziąsłowego, przy czym należy

uważać, by ćwiczenia te były wykonywane przez dziecko z dużą

precyzją i przy szeroko otwartych ustach,

•

Jeżeli dziecko ma problemy z szerokim ułożeniem języka na

podniebieniu ( co może być związane z nadmiernym napięciem

mięśniowym), wykonuje się wstępnie następujące ćwiczenia:

o

żucia brzegów języka włożonych między zęby trzonowe,

o

unoszenia i opuszczania przedniej i środkowej części języka,

podczas gdy jego brzegi ujęte są między zęby trzonowe,

o

zakładanie tzw. szerokiego języka na górną wargę (język ma

przykryć czerwień wargi),

o

sięgania tzw. szerokim językiem do nosa i oblizywania płaszczyzny

powyżej górnej wargi.

Wywoływanie głosek szeregu

szumiącego

(I. Styczek, 1979, s. 502 – 503)



Do nauczenia głosek szeregu szumiącego wystarczające są niekiedy
polecenia: „zbliżyć zęby”, „wysunąć i zaokrąglić wargi”, „podnieść czubek
języka do dziąseł górnych i dmuchać przez zęby”.

•

Głoska /t/ wymawiana nieco wyżej, tzn. przy dziąsłach górnych, przekształca
się w spółgłoskę cz. Ćwiczenia rozpoczyna się od sylaby /tu/ wymawianej
szeptem z zębami zbliżonymi i z wargami zaokrąglonymi. Pod wpływem
samogłoski /u/ zaokrąglenie warg pojawia się tuż przy /t/. Jeśli układ warg nie
jest właściwy, naciska się palcami na policzki osoby reedukowanej z obu
stron. Następnie ćwiczy się sylaby oraz wyrazy z tą spółgłoską i dopiero przy
ostatnich wyjaśnia się osobie ćwiczącej, że tworzony dźwięk jest spółgłoską
cz.

•

Głoskę dż uzyskuje się już łatwo wymawiając cz z udziałem wiązadeł
głosowych.

•

Przedłużona artykulacja głoski cz przekształca ją w sz. Spółgłoska sz plus
drgania wiązadeł głosowych przekształca się w rz. Głoski te mogą mieć
początkowo brzmienie nieco sztuczne, zbyt mało „szumiące”, po pewnym
czasie mija to jednak.

Wywoływanie głosek szeregu

szumiącego

•

Stopniowe unoszenie czubka języka do dziąseł
podczas długiego /s/ przekształca je w spółgłoskę
sz.

•

W celu uzyskania spółgłoski sz, szpatułką lub
płaskim końcem łyżeczki unosi się przednią część
języka do góry, palcami przyciska się policzki,
aby wargi wysunęły się do przodu i poleca się
dmuchać na czubek języka.

Bibliografia

1.

Antos D., Demel G., Styczek I., Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy,
Warszawa 1967, WSiP.

2.

Demel G., Zarys logopedii, Warszawa 1970.

3.

Demel G., Wady wymowy, Warszawa 1979, Państwowy Zakład Wydawnictw
Lekarskich.

4.

Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik
akademicki, t. II, Opole 2003, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

5.

Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1992, Wydawnictwo
Uczelniane WSP.

6.

Minczakiewicz E. M., Logopedia, Kraków 1987.

7.

Minczakiewicz E. M., Mowa – Rozwój – Zaburzenia

– Terapia, Kraków 1996.

8.

Skorek E. M., Oblicza wad wymowy, Warszawa 2001.

9.

Skorek E. M., Z logopedią na ty, Kraków 2004.

10.

Styczek I., Zarys logopedii, Warszawa 1970, wyd. PWN.

11.

Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979.

12.

Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982,
wyd. PWN.