ŚLADY BIOLOGICZNE

W MEDYCYNIE SĄDOWEJ

Odkrycie w 1900 roku cech grupowych krwi ABO
i poznanie praw ich dziedziczenia umożliwiło
wprowadzenie badań genetycznych do praktyki
sądowej. Pomimo surowych kryteriów, jakie musi
spełniać marker genetyczny używany dla potrzeb
ekspertyzy

sądowej,

pod

koniec

lat

osiemdziesiątych

hemogenetyka

miała

do

dyspozycji kilkadziesiąt układów grupowych
użytecznych przy typowaniu cech człowieka.
Wszechstronnie przebadany został polimorfizm
antygenowy krwinek czerwonych (ABO, MNSs,
Rh, Fy, Jk, Kell, Lu, P), antygeny zgodności
tkankowej HLA, polimorfizm białek surowicy
(GM, KM, HP, GC, TF, C3, BF, TF, PI, 2HS, PLG,
F13A, F13B, ORM), układy grupowe enzymów
erytrocytarnych (ACP, PGM, ESD, GPT, GLO, AK,
ADA, PGP, 6-PGD).

Wyniki badań genetycznych markerów

człowieka mają istotne znaczenie w

identyfikacji śladów biologicznych oraz

ustaleniu pokrewieństwa. Określanie

genetycznych cech śladu biologicznego

(włosa, plamy, fragmentu tkanek) stanowi

podstawowe zadanie laboratoriów

kryminalistycznych. Sądy, prokuratura i

policja traktują wyniki tych badań jako

bardzo ważny i najbardziej obiektywny

element dowodowy

.

Żródło

DNA

Rodzaj śladu

Ręce

Uchwyty narzędzi (np. noża, młotka),
rękawice, odciska palca lub dłoni, klamki,
opatrunki, taśmy klejące, koło kierownicy,
sznurówki, liny kable elektryczne, sznurek do
krępowania, kontakty elektryczne, uchwyty
toreb itp.

Usta i
nos

Ślady ugryzień, całowania (usta, piersi),
lizania (narządy płciowe), guma do żucia,
koperty, znaczki, szyjki butelek, puszki,
brzegi szklanek, okulary, ugryziona żywność,
chusteczki do nosa, kominiarki, kołnierze
kurtek, odzieży, słuchawki telefoniczne,
szczoteczki do zębów itp.

Ciało

Spopielone resztki ciała, zęby, paznokcie,
włosy, materiał biopsyjny i tkanki utrwalone
w formalinie i zatopione w parafinie, wkładki
do butów, plamy moczu, materiał
ekshumacyjny, czapki, koszule, maszynki do
golenia itp.

Oczy

Szkła kontaktowe, łzy na chusteczkach
higienicznych

 

• Przed pobraniem miejsce ujawnienia śladu oraz

sam ślad winny być sfotografowane, a zebrane

dowody odpowiednio opisane i ponumerowane.

• Osoba ujawniająca i pobierająca ślady na

miejscu przestępstwa winna być ubrana w

odpowiednią odzież ochronną w celu

zminimalizowania możliwości pozostawienia

własnego materiału biologicznego (włosy, ślina,

odciski palców) na dowodach rzeczowych lub

miejscu zdarzenia.

• Wszystkie ślady winny być gromadzone przy

użyciu jednorazowych narzędzi lub narzędzi

przemytych 10% podchlorynem sodu, a

następnie etanolem i umieszczone w czystych

probówkach lub pojemnikach jednorazowego

użytku.

• Ślady w stanie wilgotnym należy całkowicie

wysuszyć przed zapakowaniem w papierowe

koperty; suszenie nie może odbywać się w wysokiej

temperaturze (np.suszarka) lub na słońcu.

• Każdy zebrany ślad winien być być osobno

zapakowany w czysty pojemnik papierowy, tak aby

nie dopuścić do przeniesienia śladów z jednego

dowodu rzeczowego na inny.

• Niewielkie gabarytowo dowody rzeczowe należy

pobierać do badania w całości. W przypadku śladów

na dużych powierzchniach praktykuje się wycinanie

fragmentu zaplamionej powierzchni, zeskrobanie ich

skalpelem do papierowych pojemników lub

jednorazowych probówek, przenoszenie na taśmę

samoprzylepną lub zmywanie wymazówką lekko

nawilżoną jałową wodą.

• Ślad winien być przechowywany w suchym i

chłodnym środowisku, a w przypadku braku

możliwości zapewnienia takich warunków winien

być niezwłocznie przekazany do laboratorium.

• Ślady biologiczne obecne na powierzchniach ciała

winny być zebrane na nawilżone jałową wodą

wymazówki.

• Ślady śliny, krwi, nasienia, moczu itp. Obecne w

stanie płynnym winno się pobierać do jednorazowej

jałowej strzykawki lub pipety, a następnie poddać

szybkiemu wysuszeniu lub zamrożeniu.

• Wymazy z otworów naturalnych ciała wykonuje się

na jednorazowe jałowe wymazówki. Wyjątkiem są

popłuczyny jamy ustnej wykonane w celu zebrania

śladów po stosunkach oralnych.

Plamy krwi

A n a liz a w ła ś c iw o ś c i fi z y c z n y c h p la m y

( w ie lk o ś ć , k s z ta łt, b a r w a w z ó r , w y s y c e n ie it p .)

r a s a

K r e w p ło d u

n o w o r o d k a

K r e w c ię ż a r n e j

Ż r ó d ło k r w a w ie n ia

W ie k p la m y

P łe ć o s o b n ik a

I n d y w id u a liz a c ja

A B 0

M N S s

R h

A n t y g e n y

e r y t r o c y ta r n e

P G M , E S D

A C P , G L O

A K A , A D A

I z o e n z y m y

G m , K m
G C , H P

T f

a lf a 2 H S

B ia łk a s u r o w ic y

H b A
H b S
H b F

H b

K a ls y c z n a

P C R

R F L P

B a d a n ie D N A

I n d y w id u a liz a c ja g e n e ty c z n a

O k r e ś le n ie p r z y n a le ż n o ś c i g a tu n k o w e j

( im m u n o lo g ic z n a , id e n ty fi k a c ja D N A c z ło w ie k a )

I d e n ty fi k a c ja o b e c n o ś c i k r w i

( m ik r o s k o p o w a , im m u n o lo g ic z n a , c h e m ic z n a )

Interpretacja wyglądu

plam krwawych

• wysokość z której upadła krew,
• typ i kierunek siły, która utworzyła

plamę krwawą,

• ruch osoby lub obiektu, z którego

kapała krew,

• liczba uderzeń lub strzałów,
• pozycja ofiary w momencie

zadawania ciosów.

Do najczęstszych testów wstępnych (skriningowych)
stosowanych do poszukiwania plam krwawych
należą: test z luminolem, benzydyną, lub test Kastel-
Mayera.

Wynik pozytywny tych testów nie przesądza o
obecności krwi ze względu na ich nieswoisty
charakter.

W przypadku próby benzydynowej i Kastel-Mayera
nieswoiste reakcje mogą pojawić się przy obecności
soli miedzi, niklu, żelaza, formaliny, nadmanganianu
potasu, jodyny, tlenku ołowiu, chromianu potasu,
jodyny, niektórych wybielaczy, soków roślinnych: z
jabłek, moreli, fasoli, ziemniaków, pomidorów,
cebuli, kapusty itd.

Mniej nieswoistych reakcji daje czulsza próba z
luminolem (wynik pozytywny nawet przy
rozcieńczeniu krwi 1:1 000 000).

Reakcje fałszywie dodatnie dają głównie związki
miedzi i jej stopów oraz żelazo i kobalt.

Wykazano, że test z luminolem nie ma negatywnego
wpływu na wynik badania DNA metodą PCR. Test
ten również nie koliduje również z innym barwnym
testem na obecność krwi.

Wśród obecnie stosowanych testów swoistych na
obecność krwi wyróżnia się badania
spektrofotometryczne, widmowe oraz testy
immunochromatograficzne. Te ostatnie mają wiele
zalet:

- wysoka swoistość (oparte są na przeciwciałach
monoklonalnych)

- duża czułość
- możliwość zastosowania bezpośrednio na miejscu
przestępstwa

- są swoiste dla hemoglobiny naczelnych.

Do tego typu testów należą dostępne komercyjne
zestawy:

-Hemcheck,
- Hem Select,
- Hexagon OBTI test

Do potencjalnych wad metod
immunochromatograficznych można zaliczyć
uzyskanie fałszywie negatywnych wyników w
przypadku poddania analizie zbyt dużej ilości
ekstraktu (antygenu).

Ekspertyza śladu biologicznego ma dostarczyć
informacji istotnych dla śledztwa. W pierwszej
kolejności ustala się rodzaj materiału biologicznego
obecnego na dowodzie rzeczowym. Narządy, tkanki,
wydzieliny i wydaliny mają charakterystyczne
elementy morfotyczne, związki chemiczne, struktury
biochemiczne i immunologiczne, których wykrycie
pozwala na stwierdzenie, że jest to np.: fragment
mięśnia lub mózgu, plama krwi, nasienia, śliny, potu,
moczu lub wydzielina z pochwy, śluz z nosa,
wymiociny, kał. Stwierdzenie metodą
spektroskopową obecności hemochromogenu jest
wystarczającym dowodem na obecność krwi.

558nm

528nm

Następnie określa się przynależność gatunkową
śladu biologicznego. Metodami immunologicznymi
wykorzystującymi

reakcję

antygen-przeciwciało

można określić, że badany materiał pochodzi od
człowieka, psa, kota, świni, ptaka, jelenia itp.
Większość sekwencji mikrosatelitarnych wykazuje
swoistość gatunkową dla człowieka. W przyszłości
może to zostać wykorzystane do zautomatyzowanej
analizy śladów na podstawie badań DNA.

Coraz częściej stosuje się DNA mitochondrialny (mt
DNA). Wiele lat temu stwierdzono, że pewne
obszary mitochondrialnego DNA, na przykład gen
kodujący cytochrom b, są wysoce konserwatywne
wśród zwierząt i nadają się do identyfikacji gatunku.

Po oznaczeniu, że badany ślad pochodzi od
człowieka, istotne jest rozstrzygnięcie czy jest to
ślad kobiety czy mężczyzny. Do określenia płci
stosuje się najczęściej metodę powielania (w reakcji
PCR) homologicznych sekwencji genu amelogeniny
(AMGXY) obecnego na chromosomach X i Y.
Sekwencje obu genów są w około 90%
homologiczne. Różnica polega na tym, że na skutek
delecji, gen amelogeniny na chromosomie Y jest
krótszy od genu amelogeniny z chromosomu X o 189
nukleotydów. Przy użyciu takiej samej pary
starterów powielenie fragmentu o wielkości 788 pz
jest charakterystyczne dla chromosomu Y, a
powielenie fragmentu dłuższego o wielkości 977 pz
jest swoiste dla chromosomu X. Bardzo istotny jest
fakt, że do uzyskania powielenia fragmentów
sekwencji amelogeniny wystarcza obecność
niewielkiej ilości chromosomalnego DNA (poniżej
400 pg).

Każdy nowy marker wprowadzany do ekspertyzy
genetycznej musi spełniać szereg podstawowych
kryteriów:

1.      Materiał pobierany do badań musi być łatwo
dostępny, a jego pobranie nie może
zagrażać zdrowiu pacjenta. Jedynym materiałem
pobieranym do badań jest krew, której ilość
niezbędna do wykonania oznaczeń (od 2 do 10 ml)
zależy od rodzaju ekspertyzy.

2.      Wyniki badań muszą być powtarzalne.
Dopuszczalne jest stosowanie tylko tych
technik, które pozwalają na uzyskanie
jednoznacznych wyników i mogą zostać poddane
kontroli w innych pracowniach hemogenetycznych
wykonujących badania dla celów sądowych.

Największe znaczenie dowodowe w badaniach
kryminalistycznych

śladu

biologicznego

ma

ustalanie

cech

polimorficznych,

które

mogą

prowadzić do indywidualizacji osobniczej, ustalenia
tożsamości sprawcy i ofiary oraz przedmiotu
przestępstwa. W tym celu ustala się obecność
antygenów grup krwi, określa układy grupowe
białek surowicy i enzymów oraz oznacza polimorfizm
DNA. Ustalenie przynależności grupowej śladu krwi
w zakresie kilku układów np.: ABO, Rh, MN, GM, HP,
ACP,

PGM,

ESD,

GLO

zwykle

w

sposób

wystarczający wyklucza większość osób niesłusznie
podejrzanych,

nie

pozwala

jednak

na

indywidualizację osobniczą śladu, a tym samym na
ustalenie tożsamości osoby, od której pochodzi.
Dodatkowy problem polega na tym, że ślad
biologiczny jest często bardzo mały, oraz że ulega
degradacji

pod

wpływem

czynników

fizyko-

chemicznych (wilgoć, światło, temperatura, związki
chemiczne). Uniemożliwia to często uzyskanie
pozytywnych wyników fenotypowania z uwagi na
inaktywację

enzymów,

degradację

struktur

białkowych i konfiguracji epitopów antygenowych.

3.      Badane cechy są stałe przez całe życie.
Badania wykonuje się u dzieci, które skończyły 6
miesięcy życia osobniczego. Musi być również
spełniony warunek, że u żadnej z osób (pozwanego,
dziecka i matki) nie była przetaczana krew w okresie
trzech miesięcy przed jej pobraniem. Pierwsze
zastrzeżenie wynika z faktu, że niektóre cechy
układów grupowych uzyskują pełną ekspresję
fenotypową w trakcie życia osobniczego. Trudności
w oznaczaniu u niemowląt mogą dotyczyć
fenotypowania układu ABO w zakresie podgrup Al i
A2, jak również układów HP i GM. Drugie - z
możliwości błędnego oznaczenia cech w przypadku
transfuzji krwi (z wyjątkiem autotransfuzji).

4.      Sposób dziedziczenia polimorficznych cech
musi być zgodny z prawami Mendla. Do badań
włączone są tylko te układy, których segregacja cech
jest zgodna z klasycznymi prawami genetyki. Sposób
dziedziczenia musi być potwierdzony w badaniach
na dużym materiale populacyjnym. Konieczna jest
również znajomość częstości występowania
poszczególnych alleli w populacji (np. polskiej) oraz
stopień mutacyjności locus.

5. Praktyczna wartość układu grupowego, oceniana
jako „szansa wykluczenia ojcostwa", powinna
uzasadniać

celowość

oznaczeń

konkretnego

markera. O teoretycznej szansie wykluczenia
decydują: liczba alleli i częstość ich występowania.
Czym większa jest liczba alleli i bardziej
zrównoważona ich częstość występowania, tym
więcej

jest

heterozygot

i

większa

szansa

zróżnicowania osób niespokrewnionych.

Plamy nasienia

C h o lin a

Ś w ia tło U v

P le m n ik i

B ia łk a

P G M

A n ty g e n y

A B H , L e

K la s y c z n e

R F L P

P C R

D N A

B a d a n ia in d y w id u a liz a c y jn e

L D H - C 4

S A P

M H S 5

C y n k

P S A

T e s ty p o tw ie r d z a ją c e

S p e r m in a

K w a ś n a f o s f a ta z a

T e s ty p r z e s ie w o w e

Jedynym i bezwzględnie pewnym markerem
obecności nasienia w śladzie biologicznym jest
wykazanie obecności plemników lub izoenzymu
LDHC4 obecnego w główce plemnika.

Do swoistych dla nasienia markerów można zaliczyć
również antygen swoisty dla pęcherzyków
nasiennych wykrywany przeciwciałem MHS-5
(możliwość wykrywania nasienia w przypadkach
azoospermii).

W przypadku braku obecności plemników, w wyniku
degradacji lub azoospermii, konieczne staje się
zastosowanie innych markerów biochemicznych
pozwalających na wypowiedzenie się z dużym
prawdopodobieństwem o obecności nasienia:

1. Fosfataza kwaśna prostaty,

2. Antygen swoisty dla prostaty (PSA)

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

WP M M + WP

 

Plamy śliny

B a d a n ie a n ty g e n ó w

u k ła d u A B 0

u k ła d u G m

M e to d y k la s y c z n e

B a d a n ie m e to d ą

P C R - S T R

B a d a n ie D N A

I n d y w id u a liz a c ja

O k r e ś la n ie p r z y n a le ż n o ś c i g a tu n k o w e j

id e n ty fi k a c ja o b e c n o ś c i s lin y

( B a d a n ie o b e c n o ś c i n a b ło n k ó w )

( b a d a n ie a m y la z y ś lin o w e j - h y d r o liz a s k r o b i)

Identyfikacja obecności śliny w materiale

biologicznym prowadzona jest głównie poprzez
wykazanie aktywności amylazy śliniankowej.

Od wielu lat enzym ten identyfikowany jest prostą

metodą opartą na hydrolizowaniu skrobi przez
amylazą.

Jedną z odmian tego testu jest pomiar aktywności

alfa-amylazy z zastosowaniem zmienionej
chemicznie skrobi, na przykład tabletek
Phadebas.

PLAMY MOCZU

Metody identyfikacji plam moczu opierają się

głównie na wykazaniu w nich anionów
nieorganicznych (jony chlorkowe, siarczanowe i
fosforanowe), jak również obecność mocznika i
kreatyniny.

W badaniach stosuje się głównie testy chemiczne,

jak na przykład reakcję z AgNO3 na jony
chlorkowe czy roztwór kwasu pikrynowego na
obecność kreatyniny.

IDENTYFIKACJA MATERIAŁU ZWIERZĘCEGO I

ROŚLINNEGO

Zdarza się, że materiał biologiczny zabezpieczony na

miejscu przestępstwa ma pochodzenie zwierzęce
lub roślinne.

Z wielu zaproponowanych technik identyfikacji

przynależności gatunkowej materiału
zwierzęcego najbardziej obiecującą metodą
wydaje się być metoda analizy sekwencji
nukleotydowej fragmentu genu kodującego
cytochrom b.

Zmienność tego odcinka DNA jest wystarczająca,

aby zróżnicować większość gatunków kręgowców.

Istotną zaletą tej metody jest fakt lokalizacji genu

kodującego cytochrom b w genomie
mitochondrialnym, co decyduje o wysokiej
czułości testu pozwalającej na identyfikację
znikomej ilości DNA czy materiału
zdegradowanego.

IDENTYFIKACJA MATERIAŁU ZWIERZĘCEGO I

ROŚLINNEGO

Analiza polega na amplifikacji i sekwencjonowaniu

DNA z zastosowaniem starterów reakcji PCR
dobranych w taki sposób, że są one odpowiednie
do analizy większości gatunków kręgowców.

Oznaczona sekwencja DNA jest specyficzna

gatunkowo, a zatem na jej podstawie można
określić gatunek zwierzęcia.

Polimorfizm DNA mitochondrialnego
Mitochondrialny DNA człowieka jest dwuniciową kolistą cząsteczką

zawierającą ponad 16 500 par zasad. Zarówno oocyt jak i plemnik zawierają
mitochondria. Jednak potomstwo dziedziczy mtDNA tylko od matki. W
komórce oocytu występują setki mitochondriów zawierające łącznie do 200
000 cząsteczek mtDNA.

Mitochondrialny DNA charakteryzuje się bardzo ciasno upakowanymi

genami, których transkrypty spełniają istotną funkcję w komórkowym
łańcuchu oddechowym. W cząsteczce mtDNA zakodowane są 2 cząsteczki
rRNA, 22 tRNA oraz 13 polipeptydów, które są elementami kompleksów
fosforylacji oksydacyjnej.

W mtDNA akumuluje się dużo mutacji. Wykazuje on 5 -10 razy większą

różnorodność sekwencji niż DNA genomowy. Jest to wynikiem braku procesu
reperacyjnego DNA oraz działania wolnych rodników powstających w
procesie fosforylacji oksydacyjnej.

Liczący 1200 pz, niekodujący region (ang. D-Loop region) ludzkiego

mtDNA

zawiera

dwie domeny o wysokiej zmienności, nazywane również sekwencjami
Andersena.

Region

HV1 zlokalizowany jest pomiędzy nukleotydami 16024 i 16365
mitochondrialnego

DNA.

W regionie tym stwierdzono obecność do 50 miejsc różniących się sekwencją
jednego
nukleotydu. Drugi region - HV2, pomiędzy 73 a 340 parą nukleotydów,
wykazuje

zróżnico

wanie w 28 miejscach. Zamiany nukleotydów typu tranzycji (puryna < »
puryna, pirymi-

dyna <—» pirymidyna) obserwuje się 30 razy częściej niż zamiany typu

transwersji (puryna <—> pirymidyna).

Badanie polimorfizmu sekwencyjnego mtDNA
wykonuje się w trzech etapach (rycina 83). W
pierwszym izoluje się mitochondrialny DNA.
Następnie powielane są nadzmienne regiony
HV1 i oddzielnie HV2. Powielenie może dotyczyć
całych regionów przy użyciu jednej pary
starterów. Częściej jednak, przy użyciu dwóch
par starterów, powielane są krótsze sekwencje,
które zachodzą na siebie. W trzecim etapie
badania, po dokładnym oczyszczeniu produktów
amplifikacji, wykonuje się bezpośrednio
automatyczne sekwencjonowanie DNA.

Wyniki sekwencjonowania porównywane są z wzorcem, który
stanowią sekwencje Andersona. Stopień zróżnicowania polimorfizmu
sekwencyjnego mtDNA jest charakterystyczny dla danej populacji.
Porównanie sekwencji miedzy różnymi populacjami pozwala na
prześledzenie historii ich pochodzenia (wzory sekwencyjne są
identyczne, brak rekombinacji umożliwia ustalanie pokrewieństwa
po linii matek). Badania mtDNA, np. w szczątkach pomordowanych
członków rodziny cara Rosji i żyjących krewnych tego rodu,
potwierdziły ich pokrewieństwo i pochodzenie fragmentów kości.
Natomiast wysoka zmienność tego polimorfizmu między osobami
niespokrewnionymi daje olbrzymią szansę na różnicowanie
pochodzenia śladów biologicznych, ewentualnie ich osobniczą
indywidualizację. Ta bardzo kosztowna metoda zyskała sobie uznanie
w tych przypadkach, w których waga problemu kryminalistycznego
uzasadnia jej wykonanie oraz gdy nie można przeprowadzić badań
polimorfizmu mini- lub mikrosatelitarnego. Niekiedy jedynym śladem
pozostawionym na miejscu morderstwa jest fragment włosa bez
torebki, plemniki, niewielki fragment zniszczonej kości lub
zdegradowana

plamka

krwi.

Szansa

na

izolację

DNA

chromosomalnego jest w tych przypadkach znikoma, natomiast
udaje się najczęściej uzyskać wiele kopii mitochondrialnego DNA.

Prawne aspekty badań genetycznych
Badanie stopnia pokrewieństwa ma istotne znaczenie w tych
krajach, gdzie ustawodawstwo dopuszcza proces sądowy o ustalenie
ojcostwa. W państwach, w których prawo imigracyjne zezwala na
łączenie rodzin, testy genetyczne mogą stanowić dowód
pokrewieństwa. Regulacje prawne dotyczące ustalania ojcostwa oraz
obowiązku alimentacyjnego mają istotny wpływ na poziom tych
badań i powszechność ich wykonywania w danym kraju.
Rzymska maksyma głosi ,Mater semper certa est, pater quem
demonstrat" [macierzyństwo jest pewne, a ojcostwo wskazane (przez
matkę)]. Jeżeli mężczyzna wskazany przez matkę nie zgadza się z jej
wyborem i nie uznaje dziecka, zaczyna się problem „spornego
ojcostwa".
Polskie ustawodawstwo przewiduje możliwość ustalania ojcostwa w
formie orzeczenia sądowego. Problem ten reguluje ustawa „Kodeks
rodzinny i opiekuńczy" uchwalona w 1964 roku i znowelizowana w
roku 1975. Artykuł 72 tej ustawy stwierdza: „Jeżeli nie zachodzi
domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy
domniemanie takie zostało obalone, ustalanie ojcostwa może
nastąpić albo przez uznanie dziecka przez ojca, albo na mocy
orzeczenia sądu". Ponieważ dzieci rodzą się zarówno w związkach
małżeńskich, jak również poza nimi, istnieją dwie nieco odmienne
sytuacje prawne.

Ponieważ dzieci rodzą się zarówno w związkach małżeńskich, jak
również poza nimi, istnieją dwie nieco odmienne sytuacje prawne.
Pierwsza dotyczy dzieci urodzonych w związku małżeńskim.
Ustalenie ojcostwa następuje wówczas na zasadzie domniemania, że
ojcem dziecka jest mąż. Artykuł 62 ustawy stwierdza, że: „ Jeżeli
dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed
upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia,
domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki". Małżonkom
przysługuje prawo do zaprzeczenia pochodzenia dziecka w okresie
pierwszych sześciu miesięcy po jego urodzeniu. Zaprzeczenie
ojcostwa wymaga jednak: „wykazania niepodobieństwa, aby mąż
matki dziecka mógł być ojcem tegoż dziecka ".

W sytuacji dziecka urodzonego poza związkiem małżeńskim
ustalenie ojcostwa może nastąpić albo w wyniku uznania - wówczas
wskazany przez matkę mężczyzna dobrowolnie uznaje dziecko
nadając mu swoje nazwisko, albo w wyniku orzeczenia sądowego.
Prawo do składania wniosku o ustalenie ojcostwa przysługuje matce,
samemu dziecku (jeżeli jest pełnoletnie) oraz prokuratorowi.
Zgodnie z artykułem 85 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego
„ domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką
dziecka nie dawniej niż w trzysetnym, a nie później niż w sto
osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem dziecka".
Powództwo o ustalenie ojcostwa wytaczane jest domniemanemu ojcu
(jednemu mężczyźnie w jednym procesie sądowym) w dowolnym
okresie czasu po urodzeniu dziecka. Matka dziecka przedstawia
fakty, które uprawdopodobniają ojcostwo wskazanego przez nią
mężczyzny, natomiast pozwany o ojcostwo ma obowiązek udowodnić,
że niepodobieństwem jest, aby mógł być ojcem tego dziecka. Jednym
z podstawowych dowodów w procesie ustalania ojcostwa jest
ekspertyza genetyczna. Na wniosek stron procesowych, Sąd zleca
specjalistycznym

placówkom

naukowym

wykonanie

badań

genetycznych w celu ustalenia: „czy nie zachodzi przypadek
wykluczenia ojcostwa" lub „czy pozwany jest, czy też nie jest ojcem
dziecka". Ekspertyza może być również wykonana na zlecenie
prywatne.

Analiza pokrewieństwa w „ustalaniu ojcostwa"
Odkrycie w 1900 roku cech grupowych krwi ABO i poznanie praw
ich dziedziczenia umożliwiło wprowadzenie badań genetycznych do
praktyki sądowej. Pomimo surowych kryteriów, jakie musi spełniać
marker genetyczny używany dla potrzeb ekspertyzy sądowej, pod
koniec lat osiemdziesiątych hemogenetyka miała do dyspozycji
kilkadziesiąt układów grupowych użytecznych przy typowaniu cech
człowieka.

Wszechstronnie

przebadany

został

polimorfizm

antygenowy krwinek czerwonych (ABO, MNSs, Rh, Fy, Jk, Kell, Lu,
P), antygeny zgodności tkankowej HLA, polimorfizm białek surowicy
(GM, KM, HP, GC, TF, C3, BF, TF, PI, 2HS, PLG, F13A, F13B, ORM),
układy grupowe enzymów erytrocytarnych (ACP, PGM, ESD, GPT,
GLO, AK, ADA, PGP, 6-PGD).
Każdy nowy marker wprowadzany do ekspertyzy genetycznej musi
spełniać szereg podstawowych kryteriów:
1. Materiał pobierany do badań musi być łatwo dostępny, a jego
pobranie

nie

może

zagrażać zdrowiu pacjenta. Jedynym materiałem pobieranym do
badań jest krew, której ilość niezbędna do wykonania oznaczeń (od 2
do 10 ml) zależy od rodzaju ekspertyzy.
2. Wyniki badań muszą być powtarzalne. Dopuszczalne jest
stosowanie

tylko

tych

technik, które pozwalają na uzyskanie jednoznacznych wyników i
mogą

zostać

poddane

kontroli w innych pracowniach hemogenetycznych wykonujących
badania dla celów sądowych.

3. Badane cechy są stałe przez całe życie. Badania wykonuje się u
dzieci,

które

ukończyły 6 miesięcy życia osobniczego. Musi być również spełniony
warunek, że u żadnej z osób (pozwanego, dziecka i matki) nie była
przetaczana krew w okresie trzech miesięcy przed jej pobraniem.
Pierwsze zastrzeżenie wynika z faktu, że niektóre cechy układów
grupowych uzyskują pełną ekspresję fenotypową w trakcie życia
osobniczego. Trudności w oznaczaniu u niemowląt mogą dotyczyć
fenotypowania układu ABO w zakresie podgrup Al i A2, jak również
układów HP i GM. Drugie - z możliwości błędnego oznaczenia cech w
przypadku transfuzji krwi (z wyjątkiem autotransfuzji).
4. Sposób dziedziczenia polimorficznych cech musi być zgodny z
prawami

Mendla.

Do badań włączone są tylko te układy, których segregacja cech jest
zgodna z klasycznymi prawami genetyki. Sposób dziedziczenia musi
być potwierdzony w badaniach na dużym materiale populacyjnym.
Konieczna jest również znajomość częstości występowania
poszczególnych alleli w populacji (np. polskiej) oraz stopień
mutacyjności locus.
5.Praktyczna wartość układu grupowego, oceniana jako „szansa
wykluczenia ojcostwa", powinna uzasadniać celowość oznaczeń
konkretnego markera. O teoretycznej szansie wykluczenia decydują:
liczba alleli i częstość ich występowania. Czym większa jest liczba
alleli i bardziej zrównoważona ich częstość występowania, tym
więcej jest heterozygot i większa szansa zróżnicowania osób
niespokrewnionych.

Podstawowym celem ekspertyzy genetycznej dla potrzeb procesu „o
ustalanie ojcostwa" jest wykluczenie niesłusznie pozwanego o
ojcostwo mężczyzny. Wynika to zarówno z przesłanek procesowych,
jak również możliwości jednoznacznego opiniowania. W naszym
kraju w procesie o ustalenie ojcostwa pozwanym jest jeden
mężczyzna, który udowadnia, że nie jest biologicznym ojcem dziecka
powódki. Stwierdzenie braku segregacji cech między dzieckiem a
pozwanym jest podstawą do wydania jednoznacznej opinii, że nie
jest on biologicznym ojcem. Natomiast opiniowanie o ojcostwie
oparte jest zawsze o rachunek prawdopodobieństwa i nie pozwala na
jednoznaczne stwierdzenie, że właśnie ten pozwany jest ojcem
dziecka.

Praktyczna wartość badań przeprowadzonych w sprawie „spornego
ojcostwa" zależy od liczby analizowanych loci polimorficznych i ich
możliwości różnicujących. Badania grupowe krwi mogą dotyczyć
ekspertyzy podstawowej obejmującej 11 układów: ABO, MN, Rh,
Kell, HP, GM(1), GC, ACP, PGM, ESD, GLO. Wówczas szansa
wykluczenia ojcostwa mężczyzny niesłusznie pozwanego wynosi ok.
86%. Włączenie do badań dodatkowych układów: Duffy, Kidd, GM(2),
KM, GPT, PGP, AK, ADA i HLA zwiększa szansę wykluczenia do 99%.
Przeprowadzenie badań polimorfizmu DNA daje „szansę
wykluczenia" ponad 99,99%. Jeżeli pozwany nie posiada
jednojajowego brata bliźniaka, a układ dziedziczonych cech
jest unikatowy, mogą istnieć podstawy do wydania opinii
wskazującej, że ojcostwo pozwanego zostało potwierdzone z
prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością.
Porównując polimorfizm układów grupowych krwi z polimorfizmem
DNA, zauważyć można zdecydowaną różnicę w poziomie
heterozygotyczności i wynikającej z tego „szansy wykluczenia"
(tabela 61). Łączna liczba alleli 11 układów grupowych oznaczanych
w ekspertyzie podstawowej jest mniejsza od liczby alleli
rozróżnianych w polimorficznym locus VNTR np. D5S110. Jedynie
układ HLA locus A, B i C zawiera ilość alleli porównywalną z
pojedynczym locus VNTR. Wartość diagnostyczna układu HLA zależy
jednak od liczby oznaczanych swoistości antygenowych. Znaczna
część swoistości nie jest rutynowo oznaczana z uwagi na trudności
uzyskania specyficznych przeciwciał.

Równocześnie należy zauważyć, że badając układy grupowe
oznaczamy efekt fenotypowy ekspresji genów strukturalnych.
Antygenowy efekt ekspresji może podlegać modyfikacjom nie tylko w
wyniku oddziaływania innych genów i zmian mutacyjnych genomu,
ale również w wyniku fizjologicznych zmian w organizmie. Bardzo
stabilny fenotypowo układ grupy głównej ABO może sprawiać
„niespodzianki" przy rozpatrywaniu segregacji genów, jeżeli wystąpi
fenotyp Bombay*, supresja antygenowa, gen „cis-trans AB" lub
zmiana antygenu w trakcie życia osobniczego, spowodowana stanem
nowotworowym.

* Brak syntezy antygenów A lub B pomimo obecności i ekspresji
odpowiednich dla tych antygenów genów strukturalnych. W szlaku
syntezy antygenów A i B niezbędna jest bowiem obecność produktu
kodowanego przez dominujący gen H. Produkt ten stanowi
niezbędny

substrat

dla

transferazy

N-acetylogalaktozaminy

(antygenowość A) lub transferazy D-galaktozy (antygenowość B).