Wdrażanie systemu zarządzania

środowiskowego zgodnego z

rozporządzeniem EMAS

Proces wdrażania krok po kroku

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

3 Przegląd środowiskowy

4 . Polityka środowiskowa

Aktualizacja informacji dotyczących aspektów środowiskowych

6 .Aktualizacja informacji o wymaganiach prawnych i innych

7. Cele, zadania i program

8. Zasoby, role, odpowiedzialność i uprawnienia

9. Kompetencje, szkolenia i świadomość

10. Komunikacja

11. Zaangażowanie pracowników

12. Dokumentacja

13. Nadzór nad dokumentacją

14.Sterowanie operacyjne

15.Gotowość na wypadek awarii

16. Monitorowanie i pomiary

17. Ocena zgodności

18. Działania korygujące i zapobiegawcze

19. Nadzór nad zapisami

20. Audyty wewnętrzne

21. Przegląd zarządzania

2 2. Deklaracja środowiskowa

Proces wdrażania krok po kroku

•

Wdrażanie systemu zarzadzania

środowiskowego i doprowadzenie organizacji

do rejestracji w systemie EMAS jest procesem

skladajacym sie z kilkunastu zasadniczych

kroków.

•

Proces ten w zależności od wielkości

organizacji i złożoności prowadzonej

działalności trwa zwykle od 6 do 18 miesiecy.

Kolejność realizacji poszczególnych kroków

jest podyktowana powiązaniami między

poszczególnymi elementami SZS.

•

Zachowanie właściwej kolejności jest jednym

z warunków właściwego powiązania

poszczególnych elementów SZS w spójna

całość. Skuteczność systemu zarządzania

zależy nie tylko od spełnienia każdego z

wymagań Rozporządzenia EMAS z osobna, ale

również od zachowania właściwego ciągu

logicznego.

Proces wdrażania krok po krok

•

Poniżej przedstawiono poszczególne kroki

zwiazane z wdrazaniem SZS wraz z odniesieniami

do poszczególnych wymagan Rozporzadzenia

EMAS. Wymagania te zostaly omówione

szczególowo w dalszej czesci rozdzialu.

•

Warto podkreślić, ze proces wdrażania SZS jest

podobny, niezaleznie od rodzaju dzialalnosci

organizacji. W przedsiebiorstwach produkcyjnych i

tych, które swiadcza uslugi materialne (np.

budownictwo), róznice moga wynikać z wielkości

organizacji (mierzonej np. liczba zatrudnionych)

oraz liczby znaczących aspektów środowiskowych.

Im wiecej zatrudnionych i im bardziej

zlożone problemy środowiskowe, tym proces

będzie dluższy.

•

W organizacjach świadczących uslugi

niematerialne (w tym instytucje pożytku

publicznego) różnice będą widoczne glównie w

rodzaju identyfikowanych aspektów.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 1. Decyzja o wdrożeniu SZS

•

Decyzja o wdrożeniu SZS powinna zostać

podjęta na możliwie wysokim szczeblu

zarządzania organizacji. W związku z tym, że

zaangażowanie pracowników często decyduje o

powodzeniu przedsięwzięcia, a zawsze o

skuteczności systemu, motywacja kierownictwa

powinna być przedstawiona przynajmniej

osobom bezpośrednio włączonym w proces

wdrażania, a jeszcze lepiej wszystkim

pracownikom.

•

Próby wdrożenia systemu bez zaangażowania

najwyższego kierownictwa na ogól kończą się

niepowodzeniem. Decyzja kierownictwa

powinna być w pełni świadoma, co oznacza, że

kierownictwo organizacji powinno rozważyć

wszystkie za i przeciw.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

Krok 1. Decyzja o wdrożeniu SZS

•

Aby tego dokonać, kierownictwo powinno

zdefiniować cel, jakiemu wdrożenia systemu

ma służyć, określić niezbędne nakłady i

porównać je ze spodziewanymi korzyściami.

Pominiecie tego etapu często skutkuje

wdrożeniem „martwego” systemu, którego

jedynym dowodem funkcjonowania jest

dokumentacja.

•

Większość organizacji w swojej decyzji

będzie uwzględniać zarówno kwestie

finansowe jak i te związane z budowa

pozytywnego wizerunku. Bardziej

szczegółowe rozważania na ten temat

można znaleźć w punkcie 5.2.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 2.Opracowanie planu działań i dobór

zespołu wdrążającego

•

Planowanie procesu wdrażania SZS powinno

obejmować opracowanie harmonogramu

wdrażania, oszacowanie niezbędnych

zasobów

oraz dobór osób zaangażowanych w ten proces.

•

Do osób tych należą przedstawiciel kierownictwa,

członkowie zespołu wdrążającego i szef tego

zespołu, jeżeli nie jest nim przedstawiciel

kierownictwa.

•

Na tym etapie należy również określić zasady

współpracy z konsultantami, jeżeli będą oni

zaangażowani w proces wdrążania SZS.

•

Jeżeli organizacja ma zamiar zarejestrować się w

systemie EMAS, powinna również rozważyć

wybór weryfikatora.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 2.Opracowanie planu działań i dobór

zespołu wdrążającego

•

Bezpośrednio po podjęciu decyzji o

wdrożeniu SZS powinny zostać podjęte

pierwsze decyzje personalne. Kierownictwo

powinno powołać swojego

przedstawiciela

który będzie nadzorował proces wdrażania

oraz przedstawiał sprawozdania ze swojej

działalności. Poza przedstawicielem

kierownictwa, w większości przypadków

konieczne będzie powołanie również

szerszego zespołu.

•

Rozporządzenie EMAS kładzie szczególny

nacisk na zaangażowanie szerokiego grona

pracowników w działanie SZS. Dobra

praktyka jest przeszkolenie członków zespołu

w zakresie wymagań dotyczących systemu

zarządzania środowiskowego.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 3 Identyfikacja aspektów środowiskowych i wymagań

zewnętrznych

•

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego

wymaga zidentyfikowania problemów (zwanych

aspektami środowiskowymi) związanych z

działaniami, wyrobami i usługami organizacji oraz

wymagań odnoszących się do tych aspektów.

Krok ten składa się z trzech podstawowych

czynności, które powinny być przeprowadzone w

przedstawionym niżej porządku:

•

identyfikacja wszystkich

aspektów

środowiskowych: bezpośrednich i pośrednich

(w tym związanych z potencjalnymi sytuacjami

awaryjnymi),

•

identyfikacja wymagań prawnych i innych

obowiązujących w organizacji,

•

ocena aspektów środowiskowych i wybór aspektów

znaczących.

•

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 3 Identyfikacja aspektów

środowiskowych i wymagań zewnętrznych

•

Kolejność ta wynika z faktu, ze wymagania

prawne i inne są ważnym kryterium oceny

aspektów środowiskowych. Dlatego ocena

aspektów powinna nastąpić po zakończeniu

identyfikacji wymagań prawnych i innych.

•

Wymienione działania powinny być podjęte w

początkowej fazie wdrażania systemu tak, aby

w dalszych krokach procesu można było opierać

się na tych kluczowych informacjach. Pierwsza

identyfikacja aspektów środowiskowych i

wymagań zewnętrznych jest realizowana w

formie

przeglądu środowiskowego

Proces wdrażania krok po krok

Krok 3. Identyfikacja aspektów środowiskowych i

wymagań zewnętrznych

•

Norma ISO 14001 nie wymaga przeprowadzania

formalnego przeglądu środowiskowego, a jedynie

identyfikacji aspektów środowiskowych. Jednak w

wielu przypadkach jego przeprowadzenie przyczynia

się do lepszego zrozumienia relacji miedzy

organizacja a środowiskiem. Przeprowadzenie

przeglądu jest jednym z podstawowych wymagań

Rozporządzenia EMAS, jednak te organizacje, które

wcześniej uzyskały certyfikat zgodności z norma ISO

14001, mogą być zwolnione z tego obowiązku.

•

W wyniku przeglądu środowiskowego na ogól

opracowany zostaje wykaz aspektów środowiskowych,

choć to także nie jest wymagane. Przegląd

środowiskowy, w zależności od intensywności prac i

wielkości organizacji, może trwać od tygodnia do 2

miesięcy. Jest to jeden z tych etapów, w których

zaangażowanie osób z zewnątrz daje największe

korzyści.

Proces wdrażania krok po krok

Krok 4. Opracowanie polityki środowiskowej

•

Polityka środowiskowa

jest publicznie

dostępnym dokumentem określającym intencje

organizacji względem środowiska. Opracowanie

polityki środowiskowej może rozpocząć się

wcześniej, jednak ze względu na to, ze powinna

ona uwzględniać specyfikę organizacji, celowe

jest wstrzymanie sie z publikowaniem

ostatecznej wersji do zakończenia procesu

identyfikacji znaczących aspektów

środowiskowych. Treść polityki środowiskowej

stanowi bowiem fundament całego systemu.

Bardzo istotne jest, aby w opracowanie polityki

włączyło się najwyższe kierownictwo organizacji.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 5. Opracowanie procedur

systemowych 1

•

Kolejnym krokiem jest opracowanie

pierwszej grupy procedur

systemowych. Terminem tym określa

się procedury wymienione

bezpośrednio w Załączniku I-A do

Rozporządzenia EMAS. Procedury te nie

muszaą być udokumentowane, jeżeli

organizacja jest w stanie zapewnić, że

mimo braku udokumentowania zostaną

skutecznie wdrożone. Jeżeli zostaną

udokumentowane, powinny podlegać

właściwemu nadzorowi.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 5. Opracowanie procedur systemowych 1

•

Do grupy procedur, które powinny zostać

opracowane w pierwszej kolejności, należą:

•

procedura identyfikacji i oceny aspektów

środowiskowych (w tym procedura

identyfikacji potencjalnych sytuacji

awaryjnych);

•

procedura identyfikacji wymagań prawnych i

innych

•

Uwaga: Pierwsza identyfikacja aspektów

środowiskowych oraz wymagań prawnych i

innych powinna być przeprowadzona na

etapie wstępnego przeglądu środowiskowego.

Opracowanie obu wymienionych wyżej

procedur ma na celu zapewnienie, że

informacje o aspektach środowiskowych oraz

wymaganiach zewnętrznych są stale

aktualizowane

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 5. Opracowanie procedur systemowych (c.d.)

•

procedura identyfikacji potrzeb szkoleniowych i

prowadzenia szkoleń

Procedura ma na celu zapewnienie, że pracownicy,

których praca ma lub może mieć wpływ na środowisko,

posiadają niezbędne kompetencje.

•

procedura komunikacji

Procedura ta powinna zapewniać efektywny przepływ

informacji miedzy poszczególnymi komórkami

organizacyjnymi oraz między organizacją a jej

otoczeniem. Rozporządzenie EMAS kładzie szczególny

nacisk na „otwarty dialog” z otoczeniem.

•

procedura nadzoru nad dokumentacją

Procedura ma na celu określenie sposobu zarządzania

dokumentami w systemie zarządzania środowiskowego.

Jej celem jest zapewnienie, ze odpowiednie i aktualne

dokumenty są dostępne pracownikom, których dotyczą,

oraz, że dokumentacja jest zabezpieczona przed

zniszczeniem lub zagubieniem.

procedura nadzoru

Proces wdrażania krok po krok

Krok 5. Opracowanie procedur

systemowych (c.d.)

•

W ramach opracowania procedur określa się

rolę, zakresy odpowiedzialności i

uprawnień

pracowników. Muszą one zostać

udokumentowane, niezależnie od tego, jaka

decyzja zostanie podjęta w odniesieniu do

dokumentowania samych procedur.

•

Opracowanie procedur 1-5 ułatwi wdrażanie

pozostałych elementów SZS.

•

Dlatego w krótkim czasie po ich

opracowaniu należy je wdrożyć. Wdrożenie

rozpoczyna się od poinformowania lub

przeszkolenia pracowników

odpowiedzialnych za ich realizację.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 6. Planowanie

•

Ciągłe doskonalenie jest jedna z

najważniejszych zasad funkcjonowania

SZS. Doskonalenie powinno prowadzić

do wymiernych efektów w postaci

ograniczania negatywnego

oddziaływania na środowisko. Ważnym

elementem ciągłego doskonalenia są

cele i zadania środowiskowe

, a

także

program

ich realizacji. Powinny

być one ściśle powiązane z wynikami

oceny aspektów środowiskowych oraz

treścią polityki środowiskowej.

•

1.Proces wdrażania krok po

kroku

Krok 6. Planowanie

•

Ustalenie celów i zadań wymaga

zaangażowania zespołu wdrążającego,

którego zadaniem jest wskazanie obszarów

wymagających poprawy i zaproponowanie

konkretnych rozwiązań umożliwiających

realizacje celów. Istotne jest, aby w proces ten

były zaangażowane osoby/służby uprawnione

do podejmowania decyzji finansowych. Cele,

zadania i program powinny być

udokumentowane, w związku z czym powinny

podlegać nadzorowi określonemu w

procedurze nadzoru nad dokumentacja.

•

Opracowanie programu jest związane z

ustaleniem i udokumentowaniem

ról,

zakresów odpowiedzialności i uprawnień

•

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 7. Opracowanie procedur środowiskowych

•

W tym kroku organizacja powinna opracować zestaw

procedur bezpośrednio związanych ze zidentyfikowanymi

wcześniej aspektami środowiskowymi. Wymaga to

wskazania działań, wyrobów i usług organizacji

będących źródłem tych aspektów.

•

Pierwsza grupa procedur są

procedury operacyjne

opisujące sposoby postępowania przy realizacji operacji

będących źródłem znaczących aspektów. Procedury te

powinny zawierać kryteria operacyjne tj. dopuszczalne

wartości kluczowych charakterystyk. Kluczowe

charakterystyki oznaczają parametry, utrzymywanie

których zapewni zgodność z polityką środowiskową

oraz przyjętymi celami środowiskowymi.

•

Zgodność z polityka powinna być rozumiana również

jako zgodność z wymaganiami prawa. Procedury te

mogą dotyczyć procesów technologicznych (np. spawanie,

malowanie) lub biznesowych (np. zaopatrzenie).

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 7. Opracowanie procedur środowiskowych

•

Liczba procedur operacyjnych zależy od liczby

zidentyfikowanych znaczących aspektów

środowiskowych oraz przyjętego przez organizacje

układu dokumentacji. Na ogól jest ich kilka lub

kilkanaście. Procedury te powinny być

udokumentowane, w związku z czym powinny

podlegać nadzorowi określonemu w procedurze

nadzoru nad dokumentacją.

•

Procedura ściśle powiązana z procedurami

operacyjnymi jest

procedurą monitorowania i

pomiarów

. Określa ona sposób i częstotliwość

prowadzenia pomiarów kluczowych charakterystyk

procesów. Zakres monitorowania i pomiarów zależy

od zidentyfikowanych znaczących aspektów, a także

przyjętych celów i zadań środowiskowych. Poprzez

monitorowanie i pomiary organizacja powinna

zapewnić sobie nadzór nad poziomem swojego

wpływu na środowisko.

•

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 7. Opracowanie procedur

środowiskowych

•

Procedura nie musi być udokumentowana, ale

wyniki monitorowania i pomiarów będą podlegały

obowiązkowi zapisywania. Postępowanie z

zapisami może zostać określone bezpośrednio w

tej procedurze lub w odrębnej procedurze nadzoru

nad zapisami. Z praktycznego punktu widzenia

możliwe jest włączenie elementów monitorowania i

pomiarów do procedur operacyjnych.

•

Ostatnia z tej grupy procedur sa

procedury

gotowości i reagowania na awarie

. Maja one

na celu określenie nie tylko sposobu postępowania

w przypadku wystąpienia sytuacji awaryjnej, tak

aby zminimalizować związane z nimi efekty

środowiskowe, ale również sposobu zapobiegania

sytuacjom awaryjnym. Dokumentowanie tych

procedur jest na ogół uzasadnione.

•

Opracowanie wymienionych procedur wiąże się z

określeniem

ról, zakresów odpowiedzialności i

uprawnień

pracowników.

Proces wdrażania krok po kroku

•

Krok 8. Wdrożenie procedur środowiskowych

W tym kroku organizacja powinna wdrożyć elementy

systemu zarządzania środowiskowego, które zostały

zaplanowane w kroku 7. Polega to na:

•

przeprowadzeniu identyfikacji potrzeb szkoleniowych

niezbędnych do realizacji opracowanych procedur,

•

przeprowadzeniu odpowiednich szkoleń,

•

zobowiązaniu odpowiednich pracowników do działania

zgodnie z określonymi sposobami postępowania.

W wyniku realizacji procedur będą powstawały zapisy

stanowiące dowód wykonania pewnych działań, a

jednocześnie źródło informacji wykorzystywanych w

fazie sprawdzania wyników i opracowania deklaracji

środowiskowej. Nadzór nad zapisami powinien być

prowadzony zgodnie z procedura opisaną w kroku 9.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 9. Opracowanie procedur systemowych 2

W tym kroku organizacja powinna przygotować kolejne

procedury systemowe, które będą niezbędne w kolejnych

krokach procesu:

•

procedura nadzoru nad zapisami

Procedura ma na celu zapewnienie, ze zapisy powstające w

wyniku działania SZŚ są łatwe do zidentyfikowania i

zabezpieczone przed zniszczeniem bądź utratą.

•

procedura audytowania

Procedura określa sposób planowania i prowadzenia audytów

wewnętrznych, a także ich częstotliwość i kryteria oceny.

•

procedura działań korygujących i zapobiegawczych

Procedura określa sposób postępowania z niezgodnościami

oraz prowadzenia działań korygujących i zapobiegawczych.

•

Procedury systemowe nie musza być udokumentowane.

W ramach opracowania procedur określone zostaną

role, zakresy odpowiedzialności i uprawnień

pracowników. Muszą one zostać udokumentowane,

niezależnie od tego, jaka decyzja zostanie podjęta w

odniesieniu do dokumentowania samych procedur.

Proces wdrażania krok po kroku

Krok 10. Sprawdzanie i korygowanie

Po pewnym czasie od wdrożenia systemu

(zalecany jest okres min. 3 miesięcy)

konieczne jest dokonanie oceny osiąganych

wyników. Ocena składa się z dwóch

zasadniczych elementów:

•

okresowej oceny zgodności z

wymaganiami prawnymi i innymi,

•

audytów wewnętrznych.

Okresowa ocena polega na porównaniu

wyników uzyskanych w ramach

monitorowania i pomiarów ze

zidentyfikowanymi wymaganiami prawnymi i

innymi. Jest ona zazwyczaj wykonywana przez

osobę bezpośrednio odpowiedzialną za

funkcjonowanie SZS.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

•

Krok 10. Sprawdzanie i korygowanie

•

Audyty wewnętrzne maja na celu

sprawdzenie, czy SZS działa zgodnie z

założeniami określonymi m.in. w

procedurach. Przygotowanie do audytów

wewnętrznych obejmuje opracowanie

programu audytów zapewniającego ich

skuteczność.

•

W wyniku oceny zgodności i audytów

wewnętrznych identyfikowane są tzw.

niezgodności, tj. obszary wymagające

doskonalenia. Poza niezgodnościami

identyfikowane są również obszary, w

których istnieje prawdopodobieństwo

zaistnienia niezgodności w przyszłości

związane np. z niewystarczającym nadzorem.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

Krok 10. Sprawdzanie i korygowanie

•

Dla zidentyfikowanych niezgodności

organizacja powinna określić

plan

działań korygujących

, a dla

potencjalnych niezgodności

plan

działań zapobiegawczych

. Sposób

planowania działań korygujących i

zapobiegawczych powinien być

wcześniej określony w odpowiedniej

procedurze. Czas wprowadzenia działań

korygujących i zapobiegawczych zależy

od ich charakteru. Niektóre niezgodności

można usunąć niemal natychmiast, inne

mogą wymagać działań długofalowych.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

Krok 11. Przegląd zarządzania

•

Przegląd zarządzania ma na celu

dokonanie analizy skuteczności SZS w

osiąganiu założonych celów, w tym

zgodności z prawem oraz ograniczania

wpływów na środowisko. Przegląd polega

na analizie danych dostarczonych przez

przedstawiciela kierownictwa.

•

Analiza ta powinna być przeprowadzona

przez najwyższe kierownictwo. W wyniku

przeglądu mogą zostać podjęte decyzje

dotyczące zmian w polityce środowiskowej,

modyfikacji celów i zadań bądź też innych

istotnych udoskonaleń.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

Krok 12. Opracowanie deklaracji

środowiskowej

•

Deklaracja środowiskowa jest elementem

komunikacji zewnętrznej wymaganym

przez Rozporządzenie EMAS.

•

Norma ISO 14001 nie wymaga publikacji

deklaracji. Zgodnie z wymaganiami

Rozporządzenia EMAS deklaracja musi

być corocznie aktualizowana i przy

każdej aktualizacji zatwierdzana przez

akredytowanego weryfikatora.

1.Proces wdrażania krok po

kroku

•

Krok 13 Weryfikacja systemu i rejestracja

organizacji

•

Organizacje, które chcą zarejestrować swój SZS w

systemie EMAS, musza poddać go weryfikacji przez

akredytowanego

weryfikatora środowiskowego

W ramach weryfikacji weryfikator sprawdzi również,

czy dane zawarte w deklaracji środowiskowej sa

wiarygodne i przedstawione w prawidłowy sposób.

Jeżeli uzna, ze wszystkie wymagania w stosunku do

SZS i deklaracji zostały spełnione, zatwierdzi

deklaracje środowiskowa.

•

Po pomyślnym zakończeniu weryfikacji organizacja

powinna przygotować odpowiedni wniosek o

rejestracje

i złożyć go wraz z zatwierdzona

deklaracja środowiskowa do wojewody właściwego

ze względu na miejsce działania organizacji.

Wojewoda po przeprowadzeniu postępowania

sprawdzającego wpisuje organizacje do rejestru

EMAS.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

Przedsięwzięcie mające wpływ na całe

przedsiębiorstwo, jakim jest niewątpliwie

wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego,

musi być dokładnie zaplanowane.

•

Pierwszym krokiem powinna być analiza

zasadności wdrożenia systemu. Prace nad

wdrożeniem z pewnością będą wymagały

dodatkowej pracy i kosztów, dlatego decyzja

powinna opierać się na racjonalnych

przesłankach.

•

Z punktu widzenia kierownictwa organizacji,

najistotniejszą informacją wpływającą na decyzję

o wdrożeniu SZŚ jest koszt wdrożenia, czas

wdrażania i potencjalne korzyści. Informacje

znajdujące się w tym rozdziale powinny pomóc

kierownictwu podjąć właściwą decyzję.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.1 Korzyści

•

Analizując potencjalne korzyści z

wdrożenia SZŚ dla uproszczenia

należy przyjąć, że kierownictwo

organizacji przy podejmowaniu

decyzji o wdrożeniu SZŚ kieruje

się przede wszystkim rachunkiem

ekonomicznym. Inne argumenty,

jakkolwiek mają pewne

znaczenie, są znacznie rzadziej

formułowane w jednoznaczny

sposób.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.1 Korzyści

•

Nie oznacza to, że decyzja o wdrożeniu

SZŚ musi być podyktowana wyłącznie

perspektywą uzyskania dodatniego wyniku

finansowego w krótkim okresie, jednak w

przypadku organizacji komercyjnych,

pomijanie aspektów ekonomicznych może

być uznane za nieracjonalne. Innym

argumentem za wdrożeniem SZŚ może

być po prostu dbałość o środowisko

naturalne, ale nawet w tym przypadku

argumenty ekonomiczne nie tracą

znaczenia, gdyż skuteczny SZŚ ułatwi

osiągnięcie dobrych wyników przy

zaangażowaniu mniejszych środków, a jest

to nie bez znaczenia dla każdego typu

organizacji.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

W przypadku organizacji komercyjnych generowanie zysków

jest podstawowym obowiązkiem kierownictwa wobec

właścicieli. Wzrost zysków można osiągnąć poprzez

ograniczenie kosztów przy stałym obrocie lub zwiększenie

przychodów przy stałych kosztach. Najkorzystniejszym

rozwiązaniem byłby oczywiście wzrost przychodów przy

ograniczeniu kosztów.

Obniżenie kosztów

•

Poprzez wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego

teoretycznie można ograniczyć następujące rodzaje kosztów:

•

koszty energii i materiałów,

•

koszty wyposażenia i inwestycji,

•

koszty opłat za korzystanie ze środowiska i ewentualnych

kar,

•

koszty ubezpieczeń i kapitału,

•

koszty pracy.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

Przed podjęciem decyzji o wdrażaniu SZŚ warto

krytycznie ocenić, które z tych kosztów organizacja jest

w stanie obniżyć.

•

Wdrożenie systemu nie zapewnia automatycznie

ograniczenia zużycia energii i materiałów. W tym

przypadku znajduje zastosowanie zasada „im gorzej tym

lepiej”. Tzn. im mniej wagi przykładano dotychczas do

działań oszczędnościowych w tym zakresie, tym większa

szansa na uzyskanie oszczędności. Innymi słowy, tam,

gdzie zużycie energii i surowców jest wysokie, wdrożenie

systemu może pomóc zidentyfikować możliwości

ograniczenia zużycia materiałów i energii, a co za tym

idzie obniżenia kosztów. Szansa na uzyskanie tego typu

korzyści jest większa w przypadku organizacji, które

wcześniej nie przykładały dużej wagi do tych zagadnień.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

SZŚ powinien zapewniać ograniczenie

oddziaływania na środowisko poprzez

zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń.

Przez zapobieganie można ograniczyć

potrzebę stosowania urządzeń ochrony

środowiska - tzw. rozwiązań końca rury.

•

Im mniej ścieków powstaje w procesie

technologicznym, tym oczyszczalnia ścieków

o mniejszej wydajności zapewni spełnienie

standardów jakości środowiska. A zatem,

mniejszym kosztem można uzyskać ten sam

efekt. Rozwiązania „końca rury” wymagają

bowiem nie tylko poniesienia znaczących

nakładów inwestycyjnych, ale także stałych

kosztów eksploatacji.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

System ochrony środowiska w Polsce obejmuje

opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska

naliczane na podstawie ilości substancji

zanieczyszczających oraz karzą przekroczenie

limitów emisyjnych określonych w decyzjach

administracyjnych. Ograniczenie emisji i

ograniczenie możliwości przekroczeń skutkuje

obniżeniem opłat i ewentualnych kar. Poza

codziennym oddziaływaniem na środowisko,

prowadzenie działalności często wiąże się z

ryzykiem wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych lub

awarii. W takiej sytuacji organizacja może być

narażona nie tylko na kary administracyjne, ale

również na odpowiedzialność karną lub

odszkodowawczą. Wdrożenie SZŚ może ograniczyć

to ryzyko i co za tym idzie zmniejszyć

prawdopodobieństwo poniesienie dodatkowych

kosztów.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

Obniżenie kosztów ubezpieczeń dotyczy w Polsce

wyłącznie większych zakładów przemysłowych, których

działalność może prowadzić do poważnych awarii. W

takich przypadkach towarzystwa ubezpieczeniowe mogą

premiować sprawny system zarządzania

środowiskowego niższą składką, ze względu na

ograniczenie ryzyka. W chwili obecnej nie jest to

rozwiązanie często spotykane, ale z pewnością wraz ze

wzrostem poziomu odpowiedzialności za szkody

spowodowane w środowisku, stosowanie SZŚ z

pewnością zostanie dostrzeżone jako czynnik

ograniczający ryzyko.

•

Obniżenie kosztów pracy wskutek wdrożenia SZŚ jest

możliwe wtedy, kiedy wpłynie on na zaangażowanie i

produktywność pracowników. SZŚ można zaprojektować

w taki sposób, że efektywność pracy wzrośnie. W jakim

stopniu można uzyskać efekt zależy od specyfiki

organizacji i jakości systemu.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Wzrost przychodów

•

Wzrost przychodów można uzyskać

poprzez wzrost sprzedaży lub

podniesienie cen. Ten drugi czynnik jest w

warunkach polskich trudny do osiągnięcia

ze względu na stosunkowo niską

skłonność klientów do płacenia wyższych

cen za wyroby lub usługi, których

wytworzenie lub eksploatacja wiąże się z

mniejszym oddziaływaniem na

środowisko. Dlatego w większości

przypadków decyzja o wdrożeniu SZŚ

opiera się na oczekiwaniach związanych

ze wzrostem sprzedaży, który również

zależy od zainteresowania klientów

staraniami organizacji o zmniejszenie

oddziaływań na środowisko.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Wzrost przychodów

•

Najczęściej spotykanym bodźcem do

wdrożenia SZŚ w Polsce są wymagania

narzucone przez jednego z kluczowych

klientów. Tendencję do nakładania tego

typu wymagań najwyraźniej można

zaobserwować w wielu branżach.

W takim przypadku wdrożenie systemu

jest warunkiem koniecznym do

pozyskania zamówień. Można więc

powiedzieć, że wdrożenie systemu

może prowadzić w takiej sytuacji do

wzrostu (lub uniknięcia spadku)

sprzedaży.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Wzrost przychodów

•

Inną sytuacją, w której można liczyć na wzrost

sprzedaży, są zamówienia publiczne. Z różnych

względów w warunkach przetargów pojawiają się

wymagania (częściej w formie premiowania

dodatkowymi punktami) dotyczące posiadania

certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 lub

rejestracji w systemie EMAS.

•

Jakiekolwiek przesłanki kierowałyby

zamawiającym, w takiej sytuacji wdrożenie SZŚ i

posiadanie certyfikatu daje szansę wzrostu

sprzedaży, pod warunkiem, że działalność

analizowanej organizacji może być przedmiotem

zamówień publicznych.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Inne korzyści

•

Wdrożenie SZŚ może być źródłem innych

korzyści, które trudniej oszacować w

jednostkach pieniężnych. Do najbardziej

istotnych należy budowanie korzystnego

wizerunku organizacji oraz poprawa relacji

z administracją i społeczeństwem.

•

Przy odpowiednich założeniach można je

również próbować sprowadzać do wartości

ekonomicznych, jednak jeżeli występują

one jako dodatkowy bodziec do wdrożenia

SZŚ, nie zawsze istnieje taka potrzeba.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Inne korzyści

•

Gdyby jednak podjąć taką próbę, należałoby

przyjąć, że uzyskanie certyfikatu zgodności z ISO

14001, czy rejestracja w systemie EMAS zwiększa

wiarygodność organizacji nie tylko w oczach osób i

podmiotów zainteresowanych bezpośrednio

ochroną środowiska. Jest dowodem sprawności

organizacyjnej i dojrzałości organizacji, co może

przekładać się na wzrost zainteresowania klientów.

•

Poprawa stosunków z administracją i

społeczeństwem nierzadko skutkuje łatwiejszym

przebiegiem procesów inwestycyjnych, które mogą

być blokowane w przypadku ograniczonego

zaufania do inwestora. W tej sytuacji, korzyścią

będzie skrócenie czasu realizacji inwestycji i

ograniczenie kosztów związanych z uczestnictwem

w procedurze administracyjnej.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.2 Koszty

Koszt wdrożenia SZŚ

•

Koszty wdrożenia systemu zależą w dużym stopniu od

przyjętego modelu wdrażania. Niektóre organizacje

wdrażają system samodzielnie w oparciu o poradniki i

własne doświadczenia, inne z kolei cały proces opierają

na współpracy z konsultantami zewnętrznymi. Nakład

pracy konsultantów i stawki zależą od wielu czynników, w

tym stopnia zaangażowania samej organizacji. Nakład

pracy własnej na ogół (niezależnie od wielkości

organizacji) wynosi ok. cztery razy więcej niż

konsultantów zewnętrznych. Planując koszty wdrożenia

można je zaplanować, mnożąc liczbę dni roboczych

konsultanta oraz pracy własnej przez odpowiednie stawki.

Koszty te nie będą oczywiście obejmowały żadnych

kosztów inwestycyjnych związanych z realizacją

programu zarządzania ani kosztów związanych z

dostosowaniem do wymagań prawnych.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.2 Koszty

Koszt wdrożenia SZŚ

•

Poziom kosztów związanych z całkowicie samodzielnym

wdrożeniem systemu jest trudniejszy do oszacowania, gdyż

w bardzo dużym stopniu zależy od przygotowania

merytorycznego zespołu. Nierzadko może się zdarzyć, że

korzystanie z pracy konsultantów zewnętrznych okazuje się

tańszym rozwiązaniem ze względu na skrócenie czasu

wdrażania i unikanie błędów.

•

Do kosztów wdrożenia SZŚ można zaliczyć wspomniane

wcześniej koszty uzyskania odpowiednich decyzji

administracyjnych. Dotyczy to oczywiście tylko tych

organizacji, które pomimo takiego obowiązku z pewnych

względów nie ponosiły tych kosztów. Dostosowanie się do

wymagań prawnych może pociągać za sobą pewne koszty

inwestycyjne. Poziom kosztów związanych z tym

zagadnieniem nie jest możliwy do określenia na poziomie

ogólnym.

Kierownictwo powinno więc uzyskać informacje dotyczące

kosztów dla własnej organizacji przed podjęciem decyzji.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Koszty

•

Koszt weryfikacji i rejestracji

•

Poza kosztem wdrożenia, należy

uwzględnić koszty weryfikacji i rejestracji.

Dotychczas brak jest praktycznych

doświadczeń związanych z weryfikacją

systemów opartych na wymaganiach

Rozporządzenia EMAS, ale można się

spodziewać, że nakład pracy związany z

weryfikacją będzie zbliżony do audytów

certyfikujących na zgodność z normą ISO

14001.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

Koszty

•

Koszt weryfikacji i rejestracji

•

Umowy z weryfikatorami bazują na przewidywanej

liczbie osobodni potrzebnych do weryfikacji systemu.

Audyt weryfikacyjny w niewielkiej organizacji (do 50

pracowników) zajmuje od jednego (organizacja

zatrudniająca do 10 pracowników) do czterech

osobodni. W większych organizacjach liczba osobo dni

będzie oczywiście wyższa. Na bazie doświadczeń

zagranicznych można przyjąć, że dodatkowe zadanie

polegające na zatwierdzeniu deklaracji środowiskowej

zabierze dodatkowo 1 do 2 dni. Koszt weryfikacji

można oszacować na podstawie informacji o stawkach

dziennych uzyskanych od weryfikatora.

•

Dodatkowym kosztem w przypadku rejestracji w

systemie EMAS jest opłata rejestracyjna. Jej wysokość

nie przekracza 1000 zł.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.3 Podsumowanie – norma ISO 14001 czy

Rozporządzenie EMAS?

•

Na zakończenie rozważań na temat

potencjalnych korzyści ekonomicznych i

kosztów wynikających z wdrożenia SZŚ, warto

zwrócić uwagę na to, że niektóre z nich mogą

pojawić się dopiero po dłuższym czasie. Zatem

w analizie korzyści i kosztów należy

uwzględnić to, kiedy będą one odczuwalne.

Niektóre organizacje są w stanie planować

korzyści z bardzo dużym wyprzedzeniem, dla

innych liczą się wyłącznie korzyści osiągane

bardzo szybko.

•

Kierownictwo organizacji powinno sprawdzić

czy opisane korzyści równoważą koszty i

podjąć właściwą decyzję.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

5.2.3 Podsumowanie – norma ISO

14001 czy Rozporządzenie EMAS?

•

Zupełnie odrębną decyzją jest wybór

między certyfikacją na zgodność z

normą ISO 14001 a rejestracją w

systemie EMAS. Niezaprzeczalnie

Rozporządzenie EMAS stawia nieco

wyższe wymagania, co z jednej

strony podnosi koszt wdrażania SZŚ,

jednak może się przekładać na

zaliczenie organizacji do wyższej

kategorii wiarygodności.

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

5.2.3 Podsumowanie – norma ISO 14001 czy

Rozporządzenie EMAS?

•

Jako jeden z częściej przywoływanych argumentów za

stosowaniem Rozporządzenia EMAS, jest istnienie

wykazu organizacji zarejestrowanych w systemie.

Informacja ta jest publicznie dostępna i na bieżąco

aktualizowana, podczas gdy w przypadku certyfikatów

ISO 14001 nierzadko dla jej zdobycia konieczny jest

bezpośredni kontakt z posiadaczem certyfikatu.

•

Obowiązek publikowania deklaracji środowiskowej

wnikający z Rozporządzenia EMAS może być

natomiast trudnym zadaniem dla organizacji, które z

obiektywnych względów muszą zachować wysoki

stopień poufności danych. Również fakt, że

Rozporządzenie EMAS nie jest rozpoznawalne tak

szeroko w świecie jak norma ISO 14001 może być

pewnym utrudnieniem dla organizacji działających na

skalę globalną.

•

2 .Decyzja o wdrożeniu SZŚ

•

5.2.3 Podsumowanie – norma ISO 14001 czy

Rozporządzenie EMAS?

•

Na zakończenie warto dodać, że Rozporządzenie

EMAS zobowiązuje państwa członkowskie do

promowania wdrażania SZŚ i wprowadzania

odpowiednich zachęt. Można się więc

spodziewać, że na terenie poszczególnych

państw, jak i całej Unii Europejskiej będą

prowadzone działania zachęcające do korzystania

z systemu EMAS. Może to być szczególnie

atrakcyjne, dla organizacji w dużym stopniu

regulowanych prawnie, gdyż pojawiające się

koncepcje coraz częściej wiążą system

zarządzania środowiskowego zgodny z

Rozporządzeniem EMAS z realizacją innych

obowiązków prawnych np. uzyskaniem

pozwolenia zintegrowanego czy weryfikacji

poziomu emisji dwutlenku węgla.

•

Dla organizacji, których te zagadnienia dotyczą

rejestracja w systemie EMAS może ułatwić

spełnianie innych wymagań

3. Przegląd środowiskowy

•

Pierwsza identyfikacja aspektów

środowiskowych i wymagań zewnętrznych

przeprowadzana jest w formie wstępnego

przeglądu środowiskowego.

•

Uwaga:

Rozporządzenie EMAS wymaga

przeprowadzenia przeglądu środowiskowego.

W przypadku organizacji, które wdrożyły SZŚ i

uzyskały certyfikat zgodności z normą ISO

14001, a następnie starają się o rejestrację w

systemie EMAS, przeprowadzenie formalnego

przeglądu wstępnego nie jest konieczne.

Warunkiem rezygnacji z przeglądu jest jednak

wykazanie, że wszystkie informacje typowo

zbierane w trakcie przeglądu są dostępne w

ramach funkcjonującego już SZŚ.

5.3 Przegląd środowiskowy

•

Niezależnie od tego, czy przegląd był

przeprowadzony, czy nie, konieczne jest

okresowe aktualizowanie informacji.

Wymaga to przyjęcia odpowiednich procedur.

Wymagania w stosunku do tych procedur

zostały opisane w rozdziałach 5.5. i 5.6.

•

Rozporządzenie EMAS definiuje przegląd

środowiskowy jako

wstępną kompleksową

analizę zagadnień związanych ze

środowiskiem i wpływów na środowisko

oraz efektów działalności środowiskowej

związanej z działalnością organizacji

5.3 Przegląd

środowiskowy

Wymagane

•

Załącznik VII do Rozporządzenia EMAS

zawiera wykaz pięciu kluczowych obszarów,

które powinny zostać objęte przeglądem:

- wymagania ustawowe, wykonawcze i inne,

do spełnienia których organizacja się

zobowiązała,

- identyfikacja wszystkich aspektów

środowiskowych mających znaczący wpływ

na środowisko,

- opis kryteriów stosowanych do oceny

znaczenia wpływu na środowisko,

- badanie wszystkich istniejących praktyk i

procesu zarządzania środowiskowego,

- ocena informacji zwrotnej z badania

wcześniejszych przypadków.

•

5.3 Przegląd środowiskowy

Spełnienie wymagania

Na przeprowadzenie przeglądu wstępnego składa się kilka

czynności:

•

określenie zakresu przeglądu,

•

dobór zespołu,

•

analiza wszystkich procesów, wyrobów i usług pod kątem

oddziaływania na środowisko,

•

analiza zdarzeń mających miejsce w przeszłości, które

spowodowały zwiększony wpływ na środowisko,

•

opracowanie wykazu aspektów środowiskowych,

•

identyfikacja wymagań prawnych i innych związanych ze

zidentyfikowanymi aspektami,

•

dobór kryteriów oceny aspektów,

•

opracowanie wykazu aspektów znaczących,

•

analiza praktyk stosowanych do nadzoru nad tymi

aspektami

•

opracowanie raportu z przeglądu.

5.3 Przegląd środowiskowy

Określenie zakresu przeglądu

•

Już na etapie przeprowadzania wstępnego

przeglądu zalecane jest, aby organizacja

określiła i udokumentowała zakres swojego

systemu zarządzania. Zakres przeglądu

powinien odpowiadać obszarowi, w którym

planowane jest wdrożenie SZŚ. Najczęściej

obejmuje on całość działań, wyrobów lub usług

realizowanych przez organizację, ale w

niektórych sytuacjach może on dotyczyć

wydzielonej części organizacji. Można rozważyć

dwa podejścia do prowadzenia przeglądu – na

podstawie komórek organizacyjnych lub na

podstawie operacji i procesów.

•

5.3 Przegląd środowiskowy

Określenie zakresu przeglądu

•

Przy pierwszej opcji wygodny w użyciu będzie

plan zagospodarowania terenu, który podlega

przeglądowi z wskazanymi wszystkimi

budynkami i instalacjami. Drugie podejście jest

ukierunkowane na procesy w organizacji – tutaj

przydatne będą mapy procesów (np. schematy

technologiczne), które uwzględniają wejścia i

wyjścia z danego działania (procesu). W

przypadku podejścia procesowego nie należy

zapominać o nieprodukcyjnych procesach,

takich jak np.: magazynowanie, transport, itp. A

także operacjach, które mają miejsce poza

terenem bezpośrednio nadzorowanym przez

organizację.

5.3 Przegląd

środowiskowy

•

Dobór zespołu

•

Przegląd może być wykonywany przez

kompetentnych pracowników organizacji lub

konsultantów zewnętrznych. Każde z tych

rozwiązań ma swoje wady i zalety. Na ogół

pracownicy dysponują większą wiedzą na

temat działań, wyrobów i usług, natomiast

konsultanci zewnętrzni mogą dysponować

doświadczeniem z innych, podobnych

organizacji i na ogół są bardziej obiektywni. W

niektórych organizacjach, ze względu na brak

wiedzy związanej z oddziaływaniem na

środowisko, zaangażowanie konsultantów z

zewnątrz jest koniecznością. Jest to sytuacja

dość często spotykana w małych i średnich

organizacjach

5.3 Przegląd

środowiskowy

•

Analiza wszystkich procesów, wyrobów i

usług pod kątem oddziaływania na

środowisko

•

Podczas identyfikacji aspektów w organizacji

można skorzystać z wielu metod – od wizji

lokalnych, wywiadów z pracownikami na

różnych szczeblach (po wcześniejszym

zapoznaniu ich z celem prowadzonego

przeglądu), rozprowadzaniem ankiet lub

różnego rodzaju list lub bardziej

zaawansowanych metod, jak na przykład

analiz cyklu życia produktów. Ilość czasu

poświęcona na zebranie odpowiednich

danych i informacji umożliwi dogłębne

rozpoznanie aspektów bezpośrednich i

pośrednich związanych z działalnością

organizacji.

5.3 Przegląd środowiskowy

•

Analiza wszystkich procesów, wyrobów i

usług pod kątem oddziaływania na

środowisko

•

Uwaga: Praktycznym rozwiązaniem dla

przeprowadzenia analizy działań i usług

organizacji jest podzielenie ich na mniejsze

operacje i przypisanie im odpowiednich

aspektów środowiskowych metodą analizy

„wejścia-wyjścia” (input-output).

•

Oznacza to wypisanie wszystkich

materiałów, surowców, strumieni energii itp.

wchodzących do procesu i wychodzących z

procesu. Aspekty związane z wyrobami

mogą odnosić się do wpływów na środowisko

związanych z wytworzeniem kupowanych

surowców i półproduktów lub wpływów

związanych z użytkowaniem i utylizacją po

zakończeniu użytkowania wyrobów

oferowanych przez organizację.

Aspekty środowiskowe i
oddziaływania na
środowisko

Aspekt środowiskowy odnosi się do
działalności organizacji, do jej
wyrobów lub usług. Oznacza te
elementy działalności, wyrobów lub
usług, z którymi związane są
oddziaływania na środowisko.

Aspekty środowiskowe i oddziaływanie na

środowisko

Czym jest aspekt i jaki jest jego związek z

wpływem na środowisko najłatwiej przedstawić na

przykładzie:

Czynność

Aspekt (tj.

podstawowa

przyczyna

wpływu)

Wpływ

Wytwarzanie energii
elektrycznej i
cieplnej (spalanie

paliw kopalnych tj.
węgla, gazu, oleju)

Emisje gazów
cieplarnianych

Zanieczyszczenie
atmosfery, globalne
ocieplenie

Mycie i konserwacja
instalacji

Wytwarzanie
ścieków

Skażenie wód
powierzchniowych i

gruntowych

Transport

Emisja gazów

spalinowych

Pogorszenie jakości

powietrza

Budowa nowych
dróg i obiektów

Błędy w
planowaniu
przestrzennym

Wyniszczanie
gatunków zwierząt
i ich siedlisk

Magazynowanie
paliw i

niebezpiecznych
substancji
chemicznych

Wycieki paliw
(awaryjne)

Skażenie gleby

5.3 Przegląd

środowiskowy

•

Uwaga: Informacje o

środowiskowych uwarunkowaniach

funkcjonowania organizacji można

czerpać wprost z dokumentacji,

która jest dostępna w organizacji,

jeśli np. była konieczność uzyskania

jakiegoś uzgodnienia

środowiskowego np. z wniosków o

wydanie pozwoleń środowiskowych

lub raportu o oddziaływaniu

przedsięwzięcia na środowisko.

5.3 Przegląd środowiskowy

•

Przykład:Informacje, które powinien

zawierać wniosek o pozwolenie na

wprowadzanie pyłów i gazów do powietrza

na podstawie artykułu 184 ustawy Prawo

ochrony środowiska (wybór

najważniejszych wymagań):

- informacja o rodzaju instalacji,

stosowanych urządzeniach i technologiach

oraz charakterystykę techniczną źródeł

powstawania i miejsc emisji,

- ocena stanu technicznego instalacji.

informacja o rodzaju prowadzonej

działalności,

- opis zakładanych wariantów

funkcjonowania instalacji,

5.3 Przegląd środowiskowy

•

C.d.

- - blokowy (ogólny) schemat

technologiczny wraz z bilansem masowym

i rodzajami wykorzystywanych

materiałów, surowców i paliw, istotnych z

punktu widzenia wymagań ochrony

środowiska,

- informacja o energii wykorzystywanej

lub wytwarzanej przez instalację,

- wielkość i źródła powstawania albo

miejsca emisji - aktualnych i

proponowanych - w trakcie normalnej

eksploatacji instalacji oraz w warunkach

odbiegających od normalnych, w

szczególności takich jak rozruch i

wyłączenia,

- informacja o planowanych okresach

funkcjonowania instalacji w warunkach

odbiegających od normalnych,

5.3 Przegląd środowiskowy

Przykład (c.d.):

•

- informacja o istniejącym lub

przewidywanym oddziaływaniu emisji

na środowisko,

- wyniki pomiarów wielkości emisji z

instalacji, jeżeli przeprowadzenie

pomiarów było wymagane,

- zmiany wielkości emisji, jeżeli

nastąpiły po uzyskaniu ostatniego

pozwolenia dla instalacji,

- proponowane działania, w tym

wyszczególnienie środków technicznych

mających na celu zapobieganie lub

ograniczanie emisji [...],

5.3 Przegląd środowiskowy

Przykład (c.d.):

•

- proponowane procedury

monitorowania procesów

technologicznych istotnych z

punktu widzenia wymagań ochrony

środowiska, w szczególności

pomiaru lub ewidencjonowania

wielkości emisji,

- deklarowany termin i sposób

zakończenia eksploatacji instalacji

lub jej oznaczonej części, nie

stwarzający zagrożenia dla

środowiska [...],

•

5.3 Przegląd

środowiskowy

Rozporządzenie EMAS określa dwa

rodzaje aspektów środowiskowych:

bezpośrednie i pośrednie

Bezpośrednie aspekty

środowiskowe

są związane z tymi

działaniami organizacji, nad którymi

sprawuje ona kontrolę zarządczą.

•

Pośrednie aspekty środowiskowe

takie, które mogą powstać w związku z

działaniami, wyrobami i usługami

organizacji, którymi nie może w pełni

zarządzać.

ZAŁĄCZNIK VI do Rozporządzenia EMAS

5.3 Przegląd

środowiskowy

•

6.2. Bezpośrednie aspekty środowiskowe Obejmują

one działania organizacji, nad którymi sprawuje ona

kontrolę zarządczą i mogą obejmować, ale nie tylko:

a) emisje do powietrza;

b) uwalnianie do wód;

c) zapobieganie powstawaniu, recykling, ponowne

użycie, transport i usuwanie odpadów stałych i

innych, w szczególności odpadów niebezpiecznych;

d) korzystanie z gruntów i ich zanieczyszczanie;

e) korzystanie z zasobów naturalnych i surowców (w

tym energii);

f) problemy lokalne (hałas, wibracje, odory, pył, efekt

wizualny, itp.);

g) zagadnienia związane z transportem (towarów,

usług i pracowników);

h) ryzyko wypadków środowiskowych i wpływów

wynikających lub mogących

wynikać ze skutków wydarzeń, wypadków i

potencjalnych sytuacji awaryjnych ;

i) wpływ na bioróżnorodność.

5.3 Przegląd środowiskowy

6.3. Pośrednie aspekty środowiskowe

Działania organizacji, jej wyroby i usługi mogą

skutkować znaczącymi aspektami

środowiskowymi, pozostającymi poza pełną

kontrolą zarządczą organizacji. Mogą one

obejmować, ale nie tylko:

a) zagadnienia dotyczące wyrobów (projekt,

rozwój, opakowanie, transport, wykorzystanie

oraz odzysk/usuwanie odpadów);

b) inwestycje kapitałowe, udzielanie pożyczek,

świadczenie usług ubezpieczeniowych;

c) nowe rynki;

d) wybór i strukturę usług (np. transport lub usługi

w zakresie zaopatrywania w żywność);

e) decyzje administracyjne i planistyczne;

f) strukturę oferty wyrobów;

g) efekty działalności środowiskowej oraz praktyki

środowiskowe wykonawców, podwykonawców i

dostawców.(...)

5.3 Przegląd

środowiskowy

W przypadku wymienionych pośrednich aspektów

środowiskowych, organizacja rozważa, jak duży

wpływ może mieć na te aspekty oraz jakie środki

może podjąć w celu zredukowania wpływu na

środowisko.

•

Podczas identyfikacji aspektów pośrednich zaleca

się:

•

przeprowadzenie wywiadów z wykonawcami i

podwykonawcami (np. firmy usługowe, dostawcy,

właściciele nieruchomości),

•

przeprowadzenie wywiadów z klientami,

•

przeanalizowanie zużycia materiałów,

•

przeanalizowanie działalności podwykonawców na

terenie organizacji,

•

przeanalizowanie kryteriów eko-znakowania.

5.3 Przegląd

środowiskowy

•

Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS,

podczas opracowywania systemu

zarządzania środowiskowego należy

uwzględnić zarówno aspekty

bezpośrednie, jak i pośrednie.

•

Należy zwrócić uwagę, że

zakwalifikowanie danego aspektu do

jednej z tych kategorii ma drugorzędne

znaczenie.

•

Ważne jest natomiast zapewnienie, że

wszystkie aspekty zostały zidentyfikowane

i są odpowiednio nadzorowane

5.3 Przegląd środowiskowy

•

Uwaga dla sektora administracji

publicznej i usług:

•

W przypadku organizacji z sektora szeroko

pojętych usług oraz administracji

publicznej, czy też instytucji finansowych

lub edukacyjnych, kluczowe jest

rozważenie zwłaszcza pośrednich

aspektów środowiskowych związanych z

prowadzoną działalnością.

•

W tych przypadkach nie wystarczające

będzie ograniczenie przeglądu aspektów i

oddziaływań do inwentaryzacji związanej z

fizyczną lokalizacją organizacji

5.3 Przegląd środowiskowy

•

Analiza zdarzeń mających miejsce

w przeszłości, które spowodowały

zwiększony wpływ na środowisko

•

Analiza zdarzeń z przeszłości pozwala

na zidentyfikowanie zanieczyszczeń,

które mogą wciąż przedostawać się

do środowiska. Poza tym jest źródłem

informacji na temat potencjalnych

sytuacji awaryjnych, które mogą

powtórzyć się w przyszłości.

Analiza zdarzeń mających miejsce

w przeszłości, które spowodowały

zwiększony wpływ na środowisko

•

Uwaga: Identyfikacja obecności urządzeń

zawierających PCB może zostać oparta

na bardzo pomocnym rozporządzeniu,

które określa, gdzie potencjalnie można

się obecności PCB spodziewać:

Przykład: Rozporządzenie Ministra

Gospodarki z dnia 26 września 2002 r. w

sprawie określenia urządzeń, w których

mogły być wykorzystywane substancje

stwarzające szczególne zagrożenie dla

środowiska. (Dz. U. Nr 173, poz. 1416)

„ (…)§ 1.

Analiza zdarzeń mających miejsce

w przeszłości, które spowodowały

zwiększony wpływ na środowisko

•

Rozporządzenie określa:

1) urządzenia, w których mogły być wykorzystywane

polichlorowane bifenyle (PCB), które traktuje się jak

urządzenia, w których były lub są wykorzystywane te

substancje;

2) rok produkcji i producentów urządzeń, o których

mowa w pkt 1.

§ 2. 1. Kondensatory, w których mogły być

wykorzystywane PCB, określa załącznik nr 1 do

rozporządzenia.

2. Transformatory, w których mogły być

wykorzystywane PCB, określa załącznik nr 2 do

rozporządzenia.

3. Inne urządzenia elektroenergetyczne nie będące

kondensatorami i transformatorami, w których mogły

być wykorzystywane PCB, określa załącznik nr 3 do

rozporządzenia. (…)”

Opracowanie wykazu

aspektów środowiskowych

•

Wykaz wszystkich aspektów

środowiskowych ułatwia dalszą pracę nad

wdrożeniem systemu. Zaleca się, aby nadać

mu formę pozwalającą na łatwe powiązanie

aspektów z ich źródłem (czynność, wyrób).

•

Przy opracowaniu wykazu należy

agregować niektóre dane zebrane

wcześniej, w zależności od możliwości

nadzoru nad poszczególnymi aspektami

środowiskowymi, na przykład: emisje z kilku

podobnych operacji można traktować

łącznie, jeżeli sposób ich nadzorowania we

wszystkich przypadkach jest identyczny.

Identyfikacja wymagań prawnych i

innych związanych ze

zidentyfikowanymi aspektami

•

Ustalenie, jakie wymagania prawne i inne są

związane ze zidentyfikowanymi aspektami

środowiskowymi, ma

bardzo istotne znaczenie dla oceny znaczenia

aspektów środowiskowych, a co za tym idzie, całości

SZŚ.

•

Wymagania prawne są bowiem jednym z najczęściej

stosowanych kryteriów oceny aspektów

środowiskowych, a zapewnienie zgodności z prawem

jest podstawowym celem wdrożenia SZŚ.

•

Identyfikacja wymagań zmusza do zdobycia dostępu

do przepisów prawa. Dużą pomocą są zbiory (również

te dostępne na stronach internetowych) zawierające

przepisy z danego obszaru prawa, np. przepisy

dotyczące ochrony środowiska.

Identyfikacja wymagań prawnych i

innych związanych ze

zidentyfikowanymi aspektami

•

Należy wziąć pod uwagę

wszystkie

wymagania

prawne, które dotyczą, aspektów środowiskowych

(tj. bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo

substancji chemicznych, kontrolę głównych

zagrożeń i wypadków, bezpieczeństwo wyrobów,

normy techniczne maszyn i urządzeń, itp.).

•

„

Inne wymagania” oznaczają, że uwzględnione

zostały wymagania ze strony klientów,

korporacyjne,

dobrowolne porozumienia branżowe, decyzje,

normy,itp. Oznacza to również, że uwzględnia się

wymagania wynikające z kontraktów, na przykład

z firmą zajmującą się gospodarką odpadami,

oczyszczaniem ścieków.

Wymagania w zakresie

ochrony środowiska

Wymagania w zakresie ochrony

środowiska wynikają:

•

wprost z przepisów prawa

krajowego i wspólnotowego,

•

z decyzji administracyjnych,

•

z umów cywilnoprawnych.

Zakres prawa

środowiskowego

•

Zakres prawa środowiskowego zależy od

zidentyfikowanych aspektów

środowiskowych. Przepisy prawne mające

znaczenie czy wpływ na ochronę środowiska

są ujęte w wielu innych dziedzinach prawa,

jak np.: prawo finansowe, prawo

administracyjne, prawo cywilne, prawo

karne, itp.

•

Należy także pamiętać, iż do zakresu prawa

środowiskowego odnoszącego się do danej

organizacji należy stosowne prawo

miejscowe. Przykładem takich regulacji są

m.in.: miejscowe plany zagospodarowania

przestrzennego, akty o utworzeniu obszarów

ograniczonego użytkowania, stref

przemysłowych, stref ochronnych,

przestrzennych form ochrony przyrody czy

też programy ochrony powietrza lub ochrony

przed hałasem

Źródła informacji służące do

identyfikacji istotnych

przepisów:

•

Informacje na temat aktualnych przepisów można

pozyskiwać na różne sposoby. Jednym z

najpopularniejszych sposobów jest prenumerata

oficjalnych dzienników (Dziennik Ustaw, Monitor

Polski). Nie jest to jednak sposób najskuteczniejszy.

•

W miarę rozwoju technologii informacyjnych dużą

popularnością cieszą się bazy danych na płytach

CD lub w Internecie.

•

Bazy danych są udostępniane przez instytucje

publiczne i podmioty komercyjne. Najbardziej

wyczerpujące informacje można zaleźć na

oficjalnych stronach sejmu:

http://isip.sejm.gov.pl/prawo/index.html

Baza unijnych wymagań prawnych znajduje się pod

adresem:

http://europa.eu.int/eur-lex/pl/index.html

Źródła informacji służące do

identyfikacji istotnych

przepisów:

•

Trzeba jednak przyznać, że źródła

komercyjne są znacznie bardziej

przyjazne dla użytkownika, częściej

uaktualniane i oferują tekst

ujednolicony oraz efektywne

mechanizmy wyszukiwania. Źródłami

takimi są np.:

www.prawo.lex.pl

www.abc.com.pl

www.lexpolonica.pl

www.lexpress.pl

www.eko-net.pl

Dodatkowe przydatne źródła wiedzy

na temat aktualnie obowiązującego

prawa

•

Dodatkowo przydatnymi źródłami wiedzy

na temat aktualnie obowiązującego prawa

na pewno będą:

- administracja publiczna – wydziały

ochrony środowiska, inspektoraty ochrony

środowiska i inne władze lokalne,

codzienna prasa – informuje na bieżąco o

zmianach lub planowanych zmianach w

legislacji,

stowarzyszenia zawodowe/branżowe.

•

Szczegółowych wymagań prawnych

wynikających z przepisów należy również szukać

w istniejącej dokumentacji, takiej jak raporty

oddziaływania na środowisko oraz wszelkiego

rodzaju analizy (gleb, ścieków, emisji do

atmosfery, itp.).

Zapis z Załącznika VI do

Rozporządzenia EMAS

•

Należy pamiętać o zapisie z Załącznika VI do

Rozporządzenia EMAS, który określa, że:

Organizacja

analizuje wszystkie aspekty środowiskowe swoich

działań wyrobów i usług oraz decyduje na podstawie

kryteriów

uwzględniających prawodawstwo

wspólnotowe,

które z jej aspektów mają znaczący

wpływ na środowisko i przyjmie je za podstawę

formułowania celów i zadań środowiskowych.

•

Trzeba zwrócić szczególną uwagę na ten zapis, choć

Polska podczas procesu przystąpienia do Unii

przetransponowała praktycznie wszystkie

wymagania unijne, co jednak nie zagwarantowało

wdrożenia planowanych wymagań prawnych lub

tych, dla których ustanowiono okresy przejściowe.

Dobór kryteriów oceny

aspektów

•

Po zidentyfikowaniu aspektów środowiskowych i

związanych z nimi wpływów na środowisko,

spośród wyznaczonych aspektów środowiskowych

należy określić najważniejsze, tak zwane

znaczące aspekty środowiskowe.

•

Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS organizacja

jest zobowiązana do określenia kryteriów oceny

znaczenia aspektów środowiskowych swoich

działań, wyrobów i usług w celu stwierdzenia,

które z nich oddziałują na środowisko w sposób

znaczący. Opracowane kryteria powinny być

wyczerpujące, powinny dawać możliwość

niezależnego sprawdzenia, powinny być

odtwarzalne i publicznie dostępne.

Rozporządzenie EMAS,

Załącznik VI, punkt 6.4.

Znaczenie aspektów

•

Organizacja jest odpowiedzialna za zdefiniowanie

kryteriów oceny znaczenia aspektów

środowiskowych swoich działań, wyrobów i usług

w celu ustalenia, które z nich wywierają znaczący

wpływ na środowisko.

Kryteria przyjęte przez organizację są

wyczerpujące, możliwe do niezależnego

sprawdzenia, powielenia i publicznie dostępne.

Ustanawiając kryteria oceny znaczenia swoich

aspektów środowiskowych, organizacja może

wziąć pod uwagę, ale nie tylko:

a) informacje o stanie środowiska w celu

zidentyfikowania czynności, wyrobów i usług

organizacji, które mogą mieć wpływ na

środowisko;

b) posiadane przez organizację dane, dotyczące

nakładów materiałów i energii, zrzutów, odpadów

i emisji w kategoriach ryzyka;

Rozporządzenie EMAS,

Załącznik VI, punkt 6.4.

Znaczenie aspektów

•

c) opinie zainteresowanych stron;

d) działania organizacji w dziedzinie

środowiska, które podlegają regulacji;

e) działalność związaną z

zamówieniami;

f) projektowanie, rozwój, wytwarzanie,

dystrybucję, obsługę, użycie, ponowne

użycie, recykling i usuwanie wyrobów

organizacji;

g) te działania organizacji, które są

źródłem najbardziej znaczących kosztów

środowiskowych i korzyści dla

środowiska.

Ocena znaczenie wpływów na

środowisko

•

Oceniając znaczenie wpływów na

środowisko powstałych z działalności

organizacji bierze ona pod uwagę nie tylko

normalne warunki działalności, ale także

warunki istniejące podczas rozruchu i

zakończenia eksploatacji oraz warunki

nadzwyczajne, które można w rozsądny

sposób przewidzieć.

Uwzględnia się działalność prowadzoną w

przeszłości, aktualną i planowaną.

•

Istnieją różne sposoby i metody przeprowadzania

oceny znaczenia zidentyfikowanych aspektów

środowiskowych. Każda organizacja powinna

wypracować własny sposób oceny. Jedyną

zasadą, którą należy się kierować, jest jednakowe

przeprowadzenie oceny znaczenia dla każdego

aspektu zidentyfikowanego w organizacji.

Kryteria oceny znaczenia

aspektów środowiskowych

Do kryteriów oceny znaczenia aspektów

środowiskowych mogą należeć, między innymi:

•

skala oddziaływania,

•

waga oddziaływania,

•

prawdopodobieństwo wystąpienia,

•

czas trwania oddziaływania,

•

aspekty związane z prowadzeniem działalności,

np. koszty lub wpływ na wizerunek organizacji,

•

wymagania prawne (w tym planowane zmiany),

•

obawy zainteresowanych stron.

Opracowanie wykazu

aspektów znaczących

•

Sporządzenie listy znaczących aspektów

środowiskowych stanowi kluczowe

działanie podczas wdrażania systemu

zarządzania środowiskowego (SZŚ)

zgodnego z wymaganiami Rozporządzenia

EMAS, a lista istotnych aspektów

środowiskowych jest dokumentem

kluczowym w SZŚ. System zarządzania

środowiskowego funkcjonuje w oparciu o

znaczące aspekty środowiskowe, które

bezpośrednio przekładają się na pozostałe

elementy systemu – politykę środowiskową,

cele i zadania, monitorowanie i pomiary

oraz sterowanie operacyjne.

Analiza praktyk

stosowanych do nadzoru

nad tymi aspektami

•

Organizacja powinna przeanalizować

stosowane przez nią narzędzia, metody i

sposoby nadzoru nad zidentyfikowanymi

aspektami środowiskowymi. Celem

zebrania tych informacji jest

dostosowanie kolejnych kroków wdrażania

SZŚ do istniejących praktyk. Jest to

podejście znacznie bardziej efektywne niż

budowanie wszystkich procedur od nowa.

Więcej na temat nadzoru i kontrolowania

działań związanych z aspektami

środowiskowymi opisano w kroku 7 w

części opisującej sterowanie operacyjne

Opracowanie raportu z

przeglądu

•

Zakończenie przeglądu powinno zostać uwieńczone

przygotowaniem odpowiedniego raportu. Raport z

przeglądu dokonanego na potrzeby wdrożenia SZŚ

powinien przedstawiać wszystkie informacje, których

wymaga Rozporządzenie EMAS, a więc:

•

zestawienie wszystkich aspektów środowiskowych w

powiązaniu ze źródłami (działaniami, usługami lub

wyrobami);

•

opis wpływów na środowisko związanych ze

zidentyfikowanymi aspektami środowiskowymi

(opcjonalnie);

•

zestawienie wymagań prawnych i innych w

powiązaniu ze zidentyfikowanymi aspektami

środowiskowymi;

•

propozycję kryteriów oceny aspektów

środowiskowych;

•

zestawienie aspektów znaczących wybranych w

oparciu o proponowane kryteria oceny;

•

opis stosowanych praktyk w odniesieniu do

znaczących aspektów środowiskowych, cel oraz zakres

przeglądu

Opracowanie raportu z

przeglądu

W wielu przypadkach zakres ten jest poszerzany o:

•

zestawienie danych związanych ze

zidentyfikowanymi aspektami,

•

opis otoczenia organizacji i wrażliwości

środowiska;

•

ocena zgodności działalności organizacji z

wymaganiami prawnymi,

•

opis i wnioski dotyczące oddziaływań

organizacji na środowisko wraz z

działaniami prowadzonymi w celu

minimalizacji tych oddziaływań i oceną

efektywności tych działań,

Opracowanie raportu z przeglądu

•

Zebrane dane/informacje/zestawienia często okazują

się przydatne w innych działaniach, na przykład do

wniosków o uzyskanie różnych pozwoleń lub decyzji.

Bardzo dobrym przykładem jest tutaj przedłożenie

raportu z przeglądu wstępnego do wniosku o

wydanie pozwolenia zintegrowanego. Bardzo często,

przed przystąpieniem do uzyskania pozwolenia

przygotowuje się oddzielny raport z przeglądu

ekologicznego, który zakresem jest bardzo zbliżony

do wstępnego przeglądu wykonywanego w ramach

wdrażania systemu zarządzania środowiskowego.

•

Jeżeli organizacja, w tym przypadku zakład

eksploatujący dużą instalację przemysłową, posiada

już pozwolenie zintegrowane, może z łatwością

przystąpić do przeglądu wstępnego mając większość

wymaganych informacji posegregowanych i

zebranych w jednym dokumencie.

4. Polityka środowiskowa

5. Aktualizacja informacji dotyczących

aspektów środowiskowych

6 .Aktualizacja informacji o w

ymaganiach prawnych i innych

7. Cele, zadania i program

100

7. Cele, zadania i program

101

. Kompetencje, szkolenia i świadomość

102

10. Komunikacja

103

11. Zaangażowanie pracownikó

104

12. Dokumentacja

105

13. Nadzór nad dokumentac

ją

106

14.Sterowanie operacyjne

107

15.Gotowość na wypadek awari

108

16. Monitorowanie i pomiary

109

17. Ocena zgodności

110

18. Działania korygujące i zap

obiegawcze

111

19. Nadzór nad zapisami

112

20. Audyty wewnętrzne

113

21. Przegląd zarządzania

114

22. Deklaracja środowiskow

115

WDROŻENIE EMAS W

POLSCE

•

Na zlecenie Ministerstwa

Środowiska, w okresie od grudnia

2004 r. do grudnia 2005 roku,

konsorcjum firm LEMTECH

Konsulting Sp z.o.o, Royal

Haskoning i SEI zrealizowało dwa

projekty finansowane z Funduszu

Phare Unii Europejskiej oraz

środków Rządu Rzeczpospolitej

Polskiej "Wdrożenie EMAS w

Polsce" oraz "Promocja EMAS w

Polsce".

116

WDROŻENIE EMAS W

POLSCE

W ramach obydwu projektów wydano 4

podręczniki :

•

"Wspólnotowy System Ekorzarządzania

i Audytu EMAS -Przewodnik",

•

"Wspólnotowy System Ekorzarządzania

i Audytu EMAS -Poradnik dla

administracji",

•

"Wspólnotowy System Ekorzarządzania

i Audytu EMAS -Poradnik dla

organizacji",

•

"Wspólnotowy System Ekorzarządzania

i Audytu EMAS - Poradnik dla

weryfikatorów".

117

WDROŻENIE EMAS W

POLSCE

•

Dodatkowo przygotowano film pt. "Czas

na EMAS" oraz wydano plakaty i ulotki

reklamujące EMAS.

Przeprowadzono szkolenia dla

•

przedstawicieli Ministerstwa Środowiska,

•

Urzędów Wojewódzkich - wydziałów

Środowiska i Rolnictwa,

•

przedstawicieli Wojewódzkich

Inspektoratów Ochrony Środowiska i

Głównego Inspektoratu Ochrony

Środowiska,

•

a także Polskiego Centrum Akredytacji.

118

WDROŻENIE EMAS W

POLSCE

•

W celu przygotowania weryfikatorów EMAS, w

ramach projektu "Wdrażanie EMAS w Polsce",

przeprowadzono szkolenie dla 40 kandydatów

na weryfikatorów środowiskowych zakończone

egzaminem kwalifikacyjnym.

W ramach promocji EMAS w Polsce, dodatkowo

przeszkolono 350 osób reprezentujących różne

przedsiębiorstwa obejmując zarówno małe,

średnie jak i duże firmy, samorządy

terytorialne, firmy komunalne oraz inne

instytucje sektora publicznego.

119

WDROŻENIE EMAS W

POLSCE

•

Opracowano tematyczny serwis internetowy

poświęcony systemowi EMAS, który jest

dostępny pod adresem www.emas.mos.gov.pl

Serwis ten zawiera informacje

•

o wymaganiach EMAS,

•

właściwych przepisach prawnych,

•

procedurze rejestracji organizacji w systemie

•

bazę danych weryfikatorów środowiskowych.

W serwisie znajduje się także szkoleniowy

moduł e-learningowy dla przedstawicieli

organizacji i administracji

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28
Slide 29
Slide 30
Slide 31
Slide 32
Slide 33
Slide 34
Slide 35
Slide 36
Slide 37
Slide 38
Slide 39
Slide 40
Slide 41
Slide 42
Slide 43
Slide 44
Slide 45
Slide 46
Slide 47
Slide 48
Slide 49
Slide 50
Slide 51
Slide 52
Slide 53
Slide 54
Slide 55
Slide 56
Slide 57
Slide 58
Slide 59
Slide 60
Slide 61
Slide 62
Slide 63
Slide 64
Slide 65
Slide 66
Slide 67
Slide 68
Slide 69
Slide 70
Slide 71
Slide 72
Slide 73
Slide 74
Slide 75
Slide 76
Slide 77
Slide 78
Slide 79
Slide 80
Slide 81
Slide 82
Slide 83
Slide 84
Slide 85
Slide 86
Slide 87
Slide 88
Slide 89
Slide 90
Slide 91
Slide 92
Slide 93
Slide 94
Slide 95
Slide 96
Slide 97
Slide 98
Slide 99
Slide 100
Slide 101
Slide 102
Slide 103
Slide 104
Slide 105
Slide 106
Slide 107
Slide 108
Slide 109
Slide 110
Slide 111
Slide 112
Slide 113
Slide 114
Slide 115
Slide 116
Slide 117
Slide 118
Slide 119

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Proces rekrutacji nowych pracowników krok po kroku
tomtom 7.910 krok po kroku jak wgrać i uruchomić navi, NAWIGACJA TomTom
Jak zainstalowa Windows 7 Instrukta krok po kroku
Metoda żelowa na tipsie krok po kroku, Stylizacja Paznokci 1
organizacja spotkania biznesowego krok po kroku
Abolicja Podatkowa krok po kroku
Kąpiel noworodka krok po kroku, Dziecko
[Suski] Krok po kroku
Lekka mokra krok po kroku (2)
METODA ŻELOWA NA TIPSIE KROK PO KROKU
Jak założyć własną firmę krok po kroku

więcej podobnych podstron

4 Proces wdrazania EMAS krok po kroku

Document Outline