Nadzieje na odzyskanie

niepodległości

1. Przestał istnieć zaborca wschodni

(carat) [odezwa Piotrogrodzkiej

Rady Delegatów Robotniczych i

Żołnierskich]

2. Austro-Węgry stały w obliczu klęski

wojennej

Regulamin Senatu

• Jak w Sejmie

Spory o ustrój

• Przewidywano, że pewne symptomy

będą zagrażały powstaniu państwa
kapitalistycznego

a. Widmo rewolucji społecznej (świadomość

klasowa mas pracujących)

b. Wielka burżuazja w koncepcjach

utworzenia państwa polskiego nie oparła
się o możliwość restytuowania monarchii

Było to podstawą do

stworzenia ustroju

parlamentarnego w Polsce

międzywojennej.

Fazy kształtowania się

ustroju RP

• Okres przejściowy od 1918-1922, czyli powstanie

państwa i wejście w życie konstytucji marcowej

• Okres od 1922-1926
• Okres od 1926-1930 – głęboko

„antydemokratyczna” zmiana konstytucji

marcowej, tzw. „zbieranie sił” przez obóz

Piłsudskiego (w literaturze ten okres nazwano

„ustrojem pozakonstytucyjnym”)

• Okres od 1930-1935 – po aresztowaniach

brzeskich do uchwalenia konstytucji kwietniowej

(w literaturze ten okres został nazwany „ustrojem

antykonstytucyjnym”)

Główny problem

• Różne ustawodawstwo (zasadniczym

zadaniem było jego ujednolicenie)

Okres przejściowy

1. Etap rządów dyktatorskich
2. Etap obowiązywania Małej

Konstytucji

Etap rządów dyktatorskich

• 11 XI 1918 Rada Regencyjna oddała w ręce

Piłsudskiego władzę wojskową i naczelne

dowództwo wojsk polskich (wobec grożącego

niebezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego)

• 14 XI 1918 Rada Regencyjna uległa rozwiązaniu a

wszystkie jej kompetencje przejął Józef Piłsudski

• Dekret, w którym mianował I. Daszyńskiego

premierem rządu (niezależnie od przekonań

politycznych w składzie rządu powinni zasiadać

fachowcy)

• Dekret z 22 XI 1918 o najwyższej Władzy

Reprezentacyjnej Republiki Polskiej.

Dekret z 22 XI 1918 o Najwyższej

Władzy Reprezentacyjnej Republiki

Polskiej/postanowienia

•

Charakter przejściowy (do czasu zwołania Sejmu

ustawodawczego)

•

Nazwa państwa REPUBLIKA POLSKA

•

Głowa państwa TYMCZASOWY NACZELNIK PAŃSTWA

•

Rząd nazywa się RZĄDEM REPUBLIKI POLSKIEJ

•

Głowa państwa skupiała w swych rękach pełnię władzy

ustawodawczej i wykonawczej

a.

Mianował i odwoływał urzędników, ministrów (na wniosek

prezydenta ministrów)

b. Kontrasygnował akty prawne
Dekrety, za pomocą których rządził Piłsudski miały być

przedstawione do zaakceptowania na pierwszym

posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego.

Ordynacja wyborcza do

Sejmu Ustawodawczego

•

Na mocy dekretu z 26 listopada 1926 roku

Piłsudski ogłosił ordynację wyborczą oraz termin

wyborów do Sejmu Ustawodawczego (26 I 1919)

a.

Wybory powszechne, równe, bezpośrednie, tajne

b.

System podziału mandatów proporcjonalny

według list

c.

Czynne i bierne prawo wyborcze dla kobiet i

mężczyzn

d.

Cenzus wieku w czynnym i biernym prawie

wyborczym 21 lat

Ordynacja ta uchodziła za najbardziej

demokratyczną jak kiedykolwiek powstał na

ziemiach Polski.

• Po wyborach 10 II 1919 roku Piłsudski

otwiera pierwszy w niepodległej Polsce

Sejm, który miał być „ojczystego

swego domu gospodarzem i panem”

• 20 II Piłsudski składa w ręce Sejmu urząd

Tymczasowego Naczelnika Państwa

• W tym samym dniu Sejm podejmuje

uchwałę o powierzeniu Piłsudskiemu

władzy Naczelnika Państwa

Uchwałę tę nazywa się w literaturze

przedmiotu Małą Konstytucją

Mała konstytucja z 20 II

1919/postanowienia

• Sejm
• Naczelnik Państwa
• Rząd
• Rada Obrony Państwa

Sejm

• Władza państwowa została skoncentrowana

w Sejmie Ustawodawczym (miał on
wyłączne prawo stanowienia ustaw)

• Sejm nie miał ograniczonej kadencji (ta

była uzależniona od uchwalenia Konstytucji

• Władza wykonawcza uzależniona od Sejmu
• Rozbudowane przepisy dotyczące

nietykalności posłów

Naczelnik Państwa

• Stał na czele administracji cywilnej i

wojskowej

• Reprezentował państwo na zewnątrz
• Każdy jego akt wymagał kontrasygnaty

właściwego ministra

• Na podstawie porozumienia z Sejmem

powoływał rząd

Pozbawiony był wszelkich kompetencji

w zakresie ustawodawstwa.

Rząd

• Rząd jako całość i każdy minister z

osobna podlegali odpowiedzialności
przed Sejmem

• Był zwoływany przez Naczelnika w

porozumieniu z Sejmem

• Składał się z Prezydenta Ministrów i

ministrów

Rada Obrony Państwa

(ze względu na zwycięską ofensywę wojsk

radzieckich w 1920 powołano ROP)

• Główny cel: prowadzenie wojny i

doprowadzenie do jej zakończenia

• Skład: Naczelnik, Marszałek Sejmu, 10

posłów, Prezydent Ministrów, 3 ministrów i

3 przedstawicieli wojska (19 osób)

• Wszystkie rozporządzenia Rady miały

podlegać natychmiastowemu wykonaniu

Prace nad konstytucją

• Powołano Komisję, w skład której

wchodzili Władysław Seyda, Maciej
Rataj, Edward Dubanowicz

W oparciu o projekty partii, osób

prywatnych…przygotowano
projektkonstytucji

Kwestie sporne

• Jedno lub dwu-izbowy parlament
• Sposób wybierania głowy państwa (w

wyborach powszechnych albo przez Sejm)

• Nazwa głowy państwa (naczelnik albo

prezydent)

• Prawa mniejszości narodowych
• Kwestie związane z wolnością sumienia i

wyznania

Uchwalenie konstytucji

• 17 marca 1921 roku Marszałek Sejmu

W. Trąmczyński (1860-1953, dziłacz
endecki, w latach 1919-1922
marszałek sejmu, 1922-1927
marszałek senatu) ogłosił głosowanie
nad całością ustawy (weszła w życie
po ponad 2 miesiącach)

Treść konstytucji marcowej

• Dominujące tendencje w doktrynie

państwa

• Wzory ustrojowe, które istniały w

państwach zwycięskiej koalicji

• Prądy demokratyczne i postępowe,

które istniały w całej Europie

• Tradycja rzeczpospolitej szlacheckiej

Naczelne zasady konstytucji

marcowej

• Zasada ciągłości państwa polskiego (Polska nie

jest państwem nowym ale państwem

wskrzeszonym po 123 latach niewoli; preambuła)

• Zasada republikańskiej formy rządów (art. 1)
• Zasada zwierzchnictwa narodu (art. 2)

(dopuszczenie do udziału w życiu politycznym

wszystkich klas , warstw, grup społecznych)

• Zasada demokracji reprezentacyjnej (wybory

powszechne do Sejmu i Senatu; ustawodawcy

wychodzili z założenia, że naród ma tylko jedną

wolę i powinien mieć tylko jednego

reprezentanta)

Naczelne zasady konstytucji

marcowej cd.

• Zasada rządów parlamentarnych (art. 58,

rząd odpowiedzialny przed Sejmem)

• Zasada państwa liberalnego (ochrona

interesów indywidualnych, cele
jednostkowe nadrzędne względem
państwa; szeroki przynajmniej iluzorycznie
katalog praw i swobód obywatelskich)

• Zasada jednolitości państwa/unitarny

charakter państwa (wyjątek stanowiła
autonomia Śląska)

Materia konstytucji

marcowej

7 rozdziałów i 126 artykułów

• Sejm i Senat
• Prezydent RP
• Rada Ministrów
• Sądownictwo
• Prawa i Obowiązki Obywatelskie

Sejm

• Skład 444 posłów
• Czynne prawo wyborcze 21lat
• Bierne prawo wyborcze 25 lat
• Kadencja 5 lat
• Posłowie mieli (art. 20) reprezentować cały

naród, nie byli związani instrukcjami z

wyborcą

• Posłowie posiadali immunitet

parlamentarny i prawo nietykalności

poselskiej, prawo interpelacji rządu

Kompetencje Sejmu

1.

Ustawodawcze – stanowienie praw

publicznych i prywatnych, prawo

inicjatywy ustawodawczej (nadrzędna rola

wobec Senatu, który mógł zgłaszać do

ustaw poprawki a te mogły być odrzucane

większością 11/20 głosów przez Sejm,

promulgacji ustaw dokonywał Prezydent)

2.

Kontrolne (odpowiedzialność rządu i

poszczególnych ministrów, prawo

interpelacji, do kontroli finansowej

powołano NIK)

Kompetencje Sejmu cd.

• Elekcyjne – Zgromadzenie Narodowe

wybierało Prezydenta

• Ustrojodawcze – polegały na

możliwości zmiany i rewizji
konstytucji

Struktura Sejmu

• Prezydium (Marszałek,

Wicemarszałek, Sekretarze)

• Komisje

Prace w Sejmie

• Tryb sesyjny
• Ustawy z reguły zwykła większością

przy quorum , które stanowiło 1/3
ustawowej liczby posłów

Prawa posłów

• Mandat wolny
• Immunitet poselski
• Nietykalność osobista
• Nie może być właścicielem dóbr z

udziałem Skarbu Państwa

• Poseł nie może być redaktorem

odpowiedzialnym

• Bezpłatny dostęp do środków komunikacji
• Diety poselskie

Senat

• Skład – 111 senatorów
• Czynne prawo wyborcze – 30 lat
• Bierne prawo wyborcze – 40 lat
• Kadencja 5 lat

Kompetencje Senatu

Bikameralizm nierównorzędny
• Możliwość zgłaszania poprawek
• Skład Zgromadzenia Narodowego –

wybór prezydenta

• Mozliwość zmiany konstytucji

Struktura Senatu

• Prezydium (Marszałek,

Wicemarszałek i Sekretarze)

• Komisje

Prawa Senatorów

• Mandat wolny
• Immunitet
• Nietykalność osobista
• Nie może być właścicielem dóbr z

udziałem Skarbu Państwa

• Bezpłatny dostęp do środków

komunikacji

• Diety

Prezydent

• Kadencja 7 lat
• Wybierany przez Zgromadzenie

Narodowe

Funkcje prezydenta

• Powoływanie i odwoływanie rządu (przy liczeniu się ze zdaniem Sejmu)

• Mianowanie ministrów na wniosek Prezesa Rady Ministrów

• Zwierzchnik sił zbrojnych

• Zawierał umowy międzynarodowe

• Zawierał i wypowiadał pokój

• Możliwość zwoływania zwyczajnych i nadzwyczajnych sesji parlamentu

• Mógł rozwiązać Sejm za zgodą 3/5 głosów Senatu (co wiązało się z

rozwiązaniem Senatu też)

• Promulgował ustawy

• Mianował sędziów i decydował o prawie łaski
Wszystkie akty rządowe prezydenta musiały mieć kontrasygnatę

premiera lub właściwego ministra (to oni byli odpowiedzialni przed

parlamentem)

• Odpowiedzalność konstytucyjna przed Trybunałem Stanu (ZA ZDRADĘ

KRAJU, POGWAŁCENIE KONSTYTUCJI, PRZESTĘPSTWO KARNE, W CELU

POSTAWIENIA PREZYDENTA W STAN OSKARŻENIA KONIECZNE BYŁO

POPACIE 3/5 GŁOSÓW POSŁÓW)

Rada Ministrów

• Powoływani na wniosek Prezesa Rady

Ministrów przez Prezydenta

• Ilość ministrów określały ustawy
• Ponosili odpowiedzialność solidarną i

indywidualną

• Ustępowali po uchwaleni wotum

nieufności

Sądownictwo

• Niezawisłe sądy, sędziowie

mianowani przez Prezydenta,

• powołano sądownictwo

administracyjne – Naczelny Trybunał
Administracyjny

Prawa i obowiązki

obywatelskie

Rozdział V konstytucji
1.

Prawa polityczne (czynne i bierne)

2.

Prawa obywatelskie:

a.

równość wobec prawa,

b.

równość do ochrony życia,

c.

wolności i mienia,

d.

prawo dochodzenia krzywd,

e.

prawo do wynagradzania szkód

3.

Prawa społeczne (pod wpływem nacisku mas pracujących)

a.

Prawo do ochrony pracy

b.

Ubezpieczenia społeczne

4.

Prawa wolnościowe

a.

Wolność słowa,

b.

Wolność prasy,

c.

Wolność sumienia, wyznania,

d.

tajemnica korespondencji

e.

Nietykalność narodowościowa

• Rozdział V konstytucji marcowej jak

wskazuje F. Ryszka zawiera w sobie
dużo sprzeczności, tylko w jednym
miejscu w art.. 98 konstytucja mówi
o braku możliwości wydania jakiejś
ustawy sprzecznej z konstytucją

Wejście w życie konstytucji

• Z dniem ogłoszenia, ale w momencie gdy

reguluje kwestię ustawa z dniem
ogłoszenia ustawy

• „Wszelkie istniejące do tej pory

przepisy i urządzenia prawne
niezgodne z postanowieniami
konstytucji będą najpóźniej do roku
od jej uchwalenia przedstawiane ciału
ustawodawczemu do uzgodnienia z
nią w drodze prawodawczej”

Zmiana konstytucji

• Na wniosek ¼ posłów złożony w

terminie do 15 dni zaakceptowany
przez 2/3 posłów lub senatorów w
obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów lub
senatorów (rozdział VI art. 125)

Rewizja konstytucji

• Rewizja stała (co 25 lat) dokonuje jej

Zgromadzenie narodowe zwykłą
większością głosów

• Rewizja nadzwyczajna dokonywana

przez Sejm uchwałą 3/5 głosów w
obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów, bez udziału
Senatu

ustawy

• Ordynacja wyborcza do Sejmu z 1922
• Ordynacja wyborcza do Senatu z 1922
• Regulamin Zgromadzenia Narodowego

(kwestia wyboru Prezydenta) z 1922

• Regulamin Sejmu z 1923
• Ustawa powołująca Trybunał Stanu z

1923

• Konkordat z 1925

Ordynacja wyborcza do

Sejmu

• 444 mandaty
• 372 okręgi wielomandatowe
• 72 miejsca z listy państwowej
• Proporcjonalny system rozdziału

mandatów metodą d’Hondta

Ordynacja wyborcza do

Senatu

• 111 mandatów
• 93 mandaty z okręgów
• 18 mandatów z list państwowych
• Okręg wyborczy=województwo
• Cenzus zamieszkiwania województwa

co najmniej rok przed wyborami

• Proporcjonalny system rozdziału

mandatów, metoda d’Hondta

Regulamin Zgromadzenia

Narodowego

• Kandydat musiał mieć poparcie co

najmniej 50 członków zgromadzenia

• Głosowanie tajne
• Wynik: bezwzględna większość

głosów

Regulamin Sejmu

• Prace sejmu,
• Prace Prezydium
• Tryb legislacyjny oparty o zasadę

trzech czytań

• Kwestia posługiwania się językiem

(wbrew konstytucji nie można było

się posługiwać językiem mniejszości

narodowych)

Ustawa powołująca Trybunał

Stanu

• Powołany w celu rozstrzygania o

zgodności z konstytucją
postępowania Prezydenta i członków
rządu

• Skład: 12 sędziów
• Prezes=Prezes Sądu najwyższego
• 2/3 składu powoływał Sejm, 1/3

powoływał Senat

Konkordat

• Pełna swoboda działania kościoła
• Szczególne przywileje dla

duchowieństwa

• Nadzór kościoła nad religią w

szkołach

• Nadzór kościoła nad moralnością

nauczycieli

Autonomia Śląska

Kwestię Śląska regulowała ustawa

konstytucyjna z 1920 roku

• Organ ustawodawczy: Sejm Śląski: 48

posłów wybieranych w 5-przymiotnikowych

wyborach, ze swego grona wybierano

marszałka, który ogłaszał ustawy i je

publikował

• Organ wykonawczy: Rada Wojewódzka:

Wojewoda i 5 członków wybieranych w

przez Sejm Śląski

• Osobny Skarb Śląśki

• Sejm Śląski wybrany w 1922 roku

zakończył swoją kadencję w 1929
roku, (późniejszy skład Sejmu
Śląskiego wskazywał na duży udział
komunistów we władzy, dalsze
kadencje Sejmu – martwe).

System partyjny

• Konstytucja zakładał równość partii
• Od samego początku funkcjonowania

II RP pozbawiono prawa do legalnej
działalności partię komunistyczną

Partie prawicowe i lewicowe

polskie

• Narodowa Demokracja (od 1919 Związek ludowo narodowy, od

1928 Stronnictwo Narodowe): R. Dmowski, J.Giertych

• Chrześcijańska Demokracja; W. Korfanty
(w 1937 roku chadecja razem z Partią Robotniczą utworzyła

Stronnictwo Pracy)

• BBWR, powstał w 1927 roku

• Ruch chłopski (PSL-Piast, PSL-Wyzwolenia)

• PPS

• KPP (w 1919 roku zdelegalizowana faktycznie działała, rozwiązana

w 1938 roku przez Międzynarodówkę Komunistyczną)

• Partie mniejszościowe pozbawione wielu praw (np. Przy wyborze

G. Narutowicza na prezydenta nie mogły decydować

Sejm wybrany w 1922 był bardzo rozbity, brak koalicji, rządy

mniejszościowe, do przewrotu majowego 5 rządów koalicyjnych:

3xW. Witos, 1xLeopold Skulski, 1xWł. Skrzyński i 8 to rządy

pozaparlamentarne

• Konstytucja marcowa od chwili jej

uchwalenia wywołała głosy krytyki.

• Mówiono ogólnie o wadliwych

rozwiązaniach systemu
parlamentarnego („sejm ladacznic”,
„sejm korupcji”)

• Szczególnie ruchy antykonstytucyjne

nasiliły się po przewrocie majowym.

Przewrót majowy

• Wojskowy zamach stanu dokonany

przez Piłsudskiego 12-14 maja 1926.

a. Wykorzystując pogarszającą się

sytuację polit. i gosp.

b. Głosząc hasła „sanacji moralnej”
c. Występując przeciwko krytykowanego

przez lewicę parlamentarną rządowi

Chjeno-Piasta:

Efekty:

• Ustępuje Prezydent S. Wojciechowski

i podaje się do dymisji rząd W.
Witosa.

• Powołany zostaje rząd K. Bartla z

Piłsudskim jako ministrem spraw
wojskowych

• Przewrót majowy był początkiem

okresu zwanego rządami sanacji.

Sanacja

• Od sano, sanare - uzdrawiać;

określenie wprowadzone przez
publicystę W. Stpiczyńskiego

• Stronnictwo skupione wokół

Piłsudskiego, którego celem miało być
uzdrowienie społeczne i moralne kraju

• Po 1926 roku charakter temu obozowi

nadawał K. Bartel.

Sanacja cd.

• 1928 r. – wybory do Sejmu, sanacja tworzy

własną organizację BBWR, na jej czele
stanął przyjaciel Piłsudskiego W. Sławek.

(w wyborach uzyskali 25 % poparcie, nie na

tyle duże aby zagwarantować bezwzględne
poparcie dla Piłsudskiego)

• 1929 r. – Piłsudski powołuje pierwszy rząd

pułkowników (Aleksander Prystow,
Kazimierz Świtalski, Józef Beck, Stanisław
Car)

Opozycja wobec sanacji

• Dyktatorskie poczynania

pułkowników zmusiły opozycję do
zawiązania koalicji – Centrolew
1929 r.

(po kongresie tej grupy rozwiązano na wniosek

Piłsudskiego parlament, opozycjoniści aresztowani w
Brześciu nad Bugiem; 1930 r. rozpisano też nowe wybory
parlamentarne zwane brzeskimi, w których zwyciężyło
stronnictwo rządowe: 56% w Sejmie, 67% w Senacie)

Okres rządów 1926- 1930

• Rząd K. Bartla występuje z

wnioskiem o zmianę konstytucji

• Projekt przewidywał rozgraniczenie

między władzą ustawodawczą i
wykonawczą

• 2 sierpnia 1926 – nowela

sierpniowa/ustawa o zmianie
konstytucji

2 sierpnia 1926 – nowela

sierpniowa/ustawa o

zmianie konstytucji

• Wzmocnienie uprawnień władzy wykonawczej (prezydenta i

premiera)

• Prezydent otrzymał samodzielne prawo rozwiązywania

Sejmu i Senatu przed upływem kadencji

• Prezydent otrzymał prawo wydawania rozporządzeń z mocą

ustawy przedkładane do zaakceptowania Sejmowi do 14 dni

(między kadencjami izb ustawodawczych i w razie

konieczności państwowej) cyt. s. 152

• Mógł ogłaszać (jeżeli nie zrobił tego Sejm i Senat) rządowy

projekt budżetu w formie ustawy

• Uniemożliwiono głosowanie nad wotum nieufności dla rządu

na tym samym posiedzeniu kiedy zostało zgłoszone (aby

odłożyć w czasie takie decyzje i oszczędzić władzy

wykonawczej takich nagłych decyzji)

• De facto system rządów tego okresu

(zwany także pozaparlamentarnym)

polegał na bezwzględnym

podporządkowaniu rządu i Prezydenta

(od 1926 r. I. Mościcki) J. Piłsudskiemu.

• Rząd przejął rolę ustawodawczą,

(1926-1930 wydał 276 rozporządzeń

prezydenta z mocą ustawy, 1930-

1935 aż 500)

System dekretowy

• Rozporządzenie prezydenta o karach za

rozpowszechnianie nieprawdziwych

wiadomości i o karach za zniewagę władz i

ich przedstawicieli z 1926

• Zmiany w prawie prasowym z 1932

• Nowe prawo o stowarzyszeniach z 1932

• Nowe prawo o zgromadzeniach z 1932

• Rozporządzenie Prezydenta o utworzeniu

obozu odosobnienia w Berezie kartuskiej z

1934

Prace nad zmianą

konstytucji

• Po wyborach brzeskich
• Inicjator Stanisław Car – poseł BBWR-u
• 26 I 1934 pod obrady Sejmu zostały

złożone główne tezy konstytucyjne

(posłowie opozycji opuścili salę, większość

rządowa uchwaliła projekt konstytucji)

• 16 stycznia 1935 Senat przyjął projekt
• 23 kwietnia Prezydent podpisał

ustawę zasadniczą

Konstytucja kwietniowa

• XIV rozdziałów, 81 artykułów,

utrzymano 12 artykułów z konstytucji
marcowej, weszła wżycie z dniem jej
ogłoszenia t.j. 24 kwietnia 1935.

Podstawowe zasady zostały zawarte w

10 pierwszych artykułach tzw.

Dekalogu.

Naczelne zasady konstytucji

kwietniowej

• Zasada jednolitości państwa (z wyłączeniem

autonomii Śląska)

• Naczelna kategoria = państwo
• Prymat interesów zbiorowych nad indywidualnymi
• Rozbudowany system obowiązków jednostki

wobec państwa

• Odrzucała zasadę trójpodziału władzy
• Odrzucała zasadę zwierzchnictwa narodu
• Koncentracja władzy w rękach prezydenta zał. 1

Materia konstytucji

kwietniowej

• Prezydent RP

• Sejm, Senat

• Rząd

• Ustawodawstwo

• Budżet

• Siły Zbrojne

• Wymiar Sprawiedliwości

• Administracja Państwowa

• Kontrola Państwowa

• Stan zagrożenia państwa

• Zmiana konstytucji

Prezydent

• „czynnik nadrzędny w państwie”

• Harmonizuje działania naczelnych organów

w państwie

• Mianuje prezesa Rady Ministrów i na jego

wniosek ministrów

• Zwołuje i rozwiązuje Sejm i Senat

• Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych

• Reprezentuje państwo na zewnątrz

• Stanowi o wojnie i pokoju

• Zawiera umowy międzynarodowe

Uprawnienia osobiste

Prezydenta/prerogatywy

• Wskazywanie kandydata na prezydenta,

ogłaszanie powszechnego głosowania

• Wyznacza na czas wojny następcę Prezydenta

• Mianuje prezesa NIK, Prezesa SN, Premiera,

Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił

Zbrojnych

• Mianuje Senatorów, których mandat pochodzi z

wyboru Prezydenta

• Powołuje sędziów Trybunału Stanu

• Oddaje członków rządu pod Trybunał Stanu

• Stosuje prawo łaski

• Rozwiązuje Sejm i Senat przed upływem kadencji

Art. 14 rozdział II – akty urzędowe

prezydenta wymagają kontrasygnaty

premiera lub ministra, akty urzędowe

wynikające z prerogatyw nie

wymagają kontrasygnaty.

Art.. 15, ust. 1 i 2 rozdziału II –

Prezydent nie jest odpowiedzialny za

swe akty urzędowe.

Wybór prezydenta

• Kadencja 7 lat.

• W trybie wyboru prezydenta uczestniczyli:

Prezydent, Zgromadzenie Elektorów, ogół

obywateli.

• Jeżeli ustępujący kandydat wskaże swego

następcę – głosowanie powszechne

• Jeżeli nie skorzysta z prawa wskazania –

Prezydenta wybiera Zgromadzenie

Elektorów

• Jeżeli na stanowisku prezydenta wakat –

marszałek Senatu pełni zastępstwo

Rząd

• Władza wykonawcza

• Premier mianowany przez Prezydenta i na jego wniosek

ministrowie

• Premier odpowiedzialny za ogólną politykę

rządu/wzmocniona jego pozycja

• Odpowiedzialni kolegialnie i indywidualnie przed

Prezydentem/odpowiedzialność polityczna

• Sejm może zażądać ustąpienia rządu lub

ministra/odpowiedzialność parlamentarna

• Odpowiedzialność konstytucyjna przed Trybunałem

Stanu (w stan oskarżenia Prezydent, Izby połączone

większością 3/5 w obecności co najmniej połowy

ustawowego składu izb połączonych)

• Prawo wydawania rozporządzeń

Sejm

• Kadencja 5 lat

• 208 posłów

• Czynne prawo wyborcze 24 lata

• Bierne prawo wyborcze 30 lat

• Posłowie wybierani w wyborach:

powszechnych, równych, bezpośrednich i

tajnych, w 104 dwu mandatowych

okręgach – większościowych

• Prawo zgłaszania kandydatów miało

specjalnie skonstruowane Zgromadzenie

Okręgowe

Kompetencje Sejmu

• Funkcja ustawodawcza
• Kontrola nad działalnością rządu
• Prawo interpelowania rządu
• Pociąga razem z Senatem premiera

lub ministra do odpowiedzialności
konstytucyjnej

Senat

• Kadencja 5 lat
• 96 senatorów
• Czynne prawo wyborcze 30 lat
• Bierne prawo wyborcze 40 lat
• 1/3 składu Senatu powoływana przez

Prezydenta, 2/3 w drodze wyborów przez
elitę spośród obywateli cieszących się
zaufaniem, zasłużonych, wykształconych)

Kompetencje Senatu

• Rozpatruje budżet i projekty ustaw

uchwalone przez Sejm

• Razem z Sejmem w wielu kwestiach
Bikameralizm nierównorzędny na rzecz

Senatu (Marszałek Senatu zastępuje
Prezydenta)

Ustawodawstwo

• Konstytucja – nadrzędna
• Ustawy
• Dekrety Prezydenta

Wymiar sprawiedliwości

• Sąd Najwyższy
• Najwyższy Trybunał Administracyjny
• Trybunał Kompetencyjny (kwestia

rozstrzygania sporów o właściwości

między sądami a innymi organami

• Sądy wojskowe
• Trybunał Stanu na okres 3 lat ,

członkowie powoływani przez

Prezydenta

W rozdziale IX art.68 ust. 1, 2, 3, 4

stanowią prawa i wolności

obywatelskie (zał.)

Administracja państwowa

• Administracja rządowa
• Samorząd terytorialny/nadzór rządu
• Samorząd gospodarczy/nadzór rządu

Kontrola państwowa

• NIK; przez powoływany przez

Prezydenta a na jego wniosek
członkowie, organ niezależny od
rządu

Główne zadanie – kontrola finansowa

państwa.

Zmiana konstytucji

• Na wniosek Prezydenta, rządu lub ¼

ustawowej liczby posłów

Bilans rządów sanacji

• Rozbudowana władza wykonawcza
• Rozbudowany system organów

państwowych

• Utworzono pion służby śledczej

(wykrywanie przestępstw
kryminalnych ale i politycznych)

Zał. wykres

Zmiany w obozie sanacji

• 12 maja 1935 umiera J. Piłsudski
• Próba sił – wybory we wrześniu 1935

r. – BBWR klęska

• Rozłam w obozie

Wyodrębniły się 2 grupy

Zamkowa (E. Kwiatkowski, I. Mościcki)

Umiarkowana grupa postulująca porozumienie z opozycją

Wojskowa

(E. Rydz-Śmigły) postulująca zaostrzenie rządów dyktatorskich

Rydz-Śmigły doprowadza do

utworzenia OZN (Obóz Zjednoczenia

Narodowego) w 1937 r.

1 września 1939

• Prezydent ogłasza stan wojenny
• Mianuje Generalnym Inspektorem Sił

Zbrojnych Edwarda rydza Śmigłego

• Ustanowiono organ Generalnego Komisarza

Cywilnego (na obszarze działań wojennych
prawa władz państwowych)

• Rada Ministrów wprowadziła stan wyjątkowy

(możliwość zawieszanie swobód
obywatelskich np. świadczenia wojenne,
konfiskaty mienia)

Władze

• 6/7 września przegrana kampania –

ewakuacja na południe kraju

• 17/18 września decyzja o

opuszczeniu kraju (Prezydent i
ministrowie) i udaniu się do Rumunii

Terytorium

• Wschodnia granica – ACZ (nota do

ambasadora S. Grzybowskiego)

• 8 październik dekret Hitlera o

włączeniu większości ziem polskich
do Rzeszy

• 12 października dekret o utworzeniu

Generalnego Gubernatorstwa

Generalne Gubernatorstwo

• Podzielone na 4 dystrykty (krakowski,

lubelski, radomski i warszawski, 1941

przyłączono 4 dystrykt Galicję z

siedziba we Lwowie)

• Generalnym Gubernatorem przez

cały okres był Hans Frank

• Rząd został przeniesiony do Krakowa

n Wawel, w Warszawie pozostały

jedynie władze dystryktu

Konsolidacja władzy na

emigracji

• I. Mościcki powołując się na 24 art.

Konstytucji kwietniowej powołał na
swego następcę Władysława
Raczkiewicza (30 września złożył
przysięgę i został prezydentem)

• Na czele rządu stanął Władysław

Sikorski, przeciwnik rządów
sanacyjnych, cieszący się poparciem
Francji

Prawo

• Nadal najwyższym rangą aktem

ustawodawczym była na emigracji
konstytucja kwietniowa

• Liczne odstępstwa od jej treści np.

porozumienie Raczkiewicza z Sikorskim
o ograniczeniu władzy (uprawnień)
prezydenckiej (

zmiany w rządzie musiały być uzgadniane

z szefem rządu i ugrupowaniami politycznymi a nie prezydentem

)

* Po Sikorskim Mikołajczyk, naczelnym wodzem k. Sosnkowski

Organy władzy na emigracji

• Prezydent
• Rząd
• Rada Narodowa – powstała dekretem

prezydenta 12 XII 1939 roku, 12
potem 40 osób mianowanych przez
prezydenta na wniosek premiera)

Rada Narodowa

• Jej siedzibą siedziba rządu
• P-szym przewodniczącym I.

Paderewski

Główne zadanie polegało na

opracowaniu przyszłych zasad i

podstaw funkcjonowania

państwa polskiego

Konsolidacja władzy w kraju

DWA OBOZY

A

UZNAJĄCY ZWIERZCZNICTWO

RZĄDU NA EMIGRACJI

(SL, PPS, SN, SP)

B

SKUPIONE

WOKÓŁ PPR

A (obóz proemigracyjny)

• Utworzono Delegaturę Rządu na Kraj

• Główne kompetencje:
-walka z okupantem
-przygotowanie ziem polskich do przejęcia

władzy przez rząd emigracyjny

-powołał Krajową Radę Ministrów (opozycja

wobec PKWN)

-jednostką pomocniczą delegata była

delegatura podzielona na departamenty

odpowiadające resortom

*

delegaci: Cyryl Ratajski, Jan Piekałkiewicz, Jan Jankowski

B (skupiony wokół PPR)

• Główny cel – walka z okupantem (Gwardia

Ludowa)

• Deklaracja programowa O co walczymy
• 31 XI/1 I 1943/1944 Utworzono KRAJOWĄ

RADĘ NARODOWĄ (forma parlamentu)

• Przewodniczącym KRN został Bolesław

Bierut

• KRN działała na zasadzie terenowych rad

narodowych

PKWN

• KRN w porozumieniu z ZPP w

Moskwie podjęła decyzję o
utworzeniu PKWN

• 22 lipca 1944 PKWN ogłosił

Manifest

s. 256

PKWN

• Określił swoje stanowisko wobec rządu na

emigracji, zarzucając mu, że opierał się na

nielegalnej konstytucji kwietniowej (faszystowskiej)

• Określił KRN jako tymczasowy parlament
• Określił PKWN jako tymczasową władzę

wykonawczą

• Opowiedział się za obowiązywaniem podstawowych

zasad konstytucji marcowej

• Postulował wyzwolenie terenów będących pod

okupacją

• Postulował odbudowę państwa polskiego
• Postulował uchwalenie konstytucji

Sprawa Polski na konferencji w

Jałcie 4-11 luty 1945

• Oblicze rządu
• Granice państwa polskiego

Zwyciężyła koncepcja Stalina,

mocarstwa zachodnie nie

protestowały co do włączenia

Polski w radziecką strefę

wpływów, utworzono 28 czerwca

1945 Tymczasowy Rząd Jedności

Narodowej, którego premierem

został E. Osóbka-Morawski

Komuniści szukają poparcia

społecznego

• 30 czerwca 1946 – referendum:
1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
2. Czy jesteś za utrwaleniem granicy

na Odrze, Nysie i Bałtyku?

3. Czy jesteś za utrwaleniem reform

gospodarczych

(PSL nawoływało do udzielenia przynajmniej raz odpowiedzi NIE)

Komuniści szukają poparcia

społecznego

• 19 stycznia 1947 wybory

parlamentarne (blok demokratyczny
otrzymał 394 mandaty, parlament
jednoizbowy)

• W dniu wyborów wygasły kompetencje

KRN, nowe władze miały zostać
wyłonione na podstawie układu sił w SU

• Konieczność stworzenia nowych

podstaw prawnych

PODSTAWY PRAWNE

• 4 lutego 1947 podjęto decyzję na

pierwszej sesji o wyborze prezydenta
został nim Bolesław Bierut (

posłużono się tu

rozwiązaniem z konstytucji marcowej, które przewidywało, iż jeżeli
urząd prezydenta jest opróżniony to zastępuje go marszałek Sejmu
w tym wypadku był nim przewodniczący KRN)

• 19 lutego uchwalono tzw. Małą

Konstytucję

Mała Konstytucja

• Nie była ustawą a uchwałą, nie

została ogłoszona w Dzienniku
Ustaw, nie miała umocowania
prawnego, nie przysługiwało
obywatelom prawo skargi,

Jej głównym celem było

samozawiązanie się Sejmu

Mała Konstytucja

• W trakcie jej tworzenia 2 nurty:
1. Nawiązujący do tradycji

parlamentaryzmu

(iluzorycznie, de facto kierownicza

rola partii)

2. Powielający wzorce ZSRR

Mała

Konstytucja/postanowienia

• Przyjęto trójpodział władzy:
1. Władza ustawodawcza – Sejm
2. Władza wykonawcza – Prezydent,

rząd, Rada Państwa

3. Niezawisłe sądy

Władza ustawodawcza

• Parlament jednoizbowy
• Kadencja 5 lat
• Nazwa Sejm Ustawodawczy

wskazuje, że jego głównym zadaniem
było uchwalenie konstytucji

• Tryb sesyjny, zwoływane sesje przez

Prezydenta

Funkcje Sejmu

• Ustrojodawcza
• ustawodawcza (obok możliwości

wydawania dekretów przez rząd),

• kontrolna w stosunku do rządu

(wotum zaufania, komisje,),

• ustalenie zasadniczego kierunku

działania państwa (budżet, NPG)

Władza wykonawcza

• Prezydent
• Rada Państwa
• rząd

Prezydent

• Wybierany przez Sejm
• Kadencja 7 lat
• Jego akty wymagały kontrasygnaty – nie

ponosił odpowiedzialności

• mianował premiera a na jego wniosek

członków rządu

• Reprezentował państwo na zewnątrz
• Zawierał umowy międzynarodowe
• Był z urzędu przewodniczącym Rady Państwa

Rada Państwa

• Organ wykonawczy, sprawowała

nadzór nad radami narodowymi

• Zatwierdzała dekrety rządu
• Miała prawo inicjatywy

ustawodawczej

• Rozpatrywała sprawozdania NIK

Rząd (Rada Ministrów)

• Na czele stał premier
• Posiedzenia rządu były zwoływane na

wniosek prezydenta (Rada Gabinetowa)

• Rząd wydawał przepisy wykonawcze do

ustaw (rozporządzenia)

• Rząd i członkowie rządu byli politycznie

odpowiedzialni przez Sejmem
Ustawodawczym

Przygotowanie konstytucji

• 1950 – dekret o jednolitości władzy
• 1950 wyodrębniono w ramach reformy

sądownictwa organy prokuratury

• Maj 1951 podjął uchwałę o trybie i

powołaniu konstytucji

• Ostatecznie projekt konstytucji poddany

pod dyskusję w I 1952 i trwał do IV –wielka
akcja propagandowa, rzekome konsultacje

(marszałek Sejmu Wł. Kowalski wniósł na ich podstawie 2900 poprawek)

Uchwalenie konstytucji

• 22 lipca 1952 r ósmą rocznicę

manifestu PKWN

• Polska jako ostatnia z krajów

demokracji ludowej otrzymała
konstytucję w pełnej formie

• Wzorowana na konstytucji ZSRR z

1936 (sam Stalin wniósł 50
poprawek)

System partyjny

• Trójpartyjny układ:
PZPR, Zjednoczone Stronnictwo

Ludowe, Stronnictwo
Demokratyczne

Naczelne zasady konstytucji

PRL

• Zasada ludowładztwa (nie naród, ale

lud pracujący jest podmiotem władzy)

• Zasada sojuszu robotniczo-chłopskiego

(chłopi, robotnicy, ich cechą charakterystyczną było nie zatrudnianie
siły najemnej)

• Zasada kierowniczej roli partii

(w tekście

pierwotnym nie była wyrażona wprost, wynikała z treści wstępu, w
1976 r. wprowadzono ją do art. 3, zasada ta wynikała bezpośrednio z
leninowskiej koncepcji władzy i państwa.

„PZPR jest przewodnią siłą społeczeństwa w budowie

socjalizmu”.

Naczelne zasady konstytucji

PRL

• Zasada systemu przedstawicielskiego (Sejm,

rady narodowe gminne, powiatowe,
wojewódzkie)

*de facto wyborów powszechnych nie było ze względu na przyjętą wówczas ordynację, a głównie na praktykę,

kandydatów mogły wystawiać partie polityczne, partia też decydowała o składzie list i kolejności ich
umieszczania, wybory miały charakter plebiscytarny)

• Zasada współdziałania organów władzy

państwowej i administracji z ludem

art.5

(permanentnie łamana, zakładała podporządkowanie aparatu społeczeństwu, efekt odwrotny, pion służ
specjalnych w ogóle był nie tylko poza społeczeństwem ale poza państwem)

• Zasada praworządności

(instytucjonalnych)art.4

(realizowana dzięki hierarchii aktów prawnych, prymat ustawy, nadzór Sejmu nad działalnością aparatu, rady

ministrów nad adm. Państwową, sądów wyższego szczebla nad sądami niższego szczebla) nie stanowiła
ona miary artykulacji woli społeczeństwa, nie służyła realizacji zasady ludowładztwa.

Materia konstytucji

• Organy władzy państwowej
• Organy administracji państwowej
• Organy sądowe

Materia konstytucji

•

1 Rozdział 1. Ustrój polityczny.

•

2 Rozdział 2. Ustrój społeczno-gospodarczy.

•

3 Rozdział 3. Naczelne organy władzy państwowej.

•

4 Rozdział 3a. (3) Najwyższa Izba Kontroli

•

5 Rozdział 4.Naczelne organy administracji państwowej.

•

6 Rozdział 5. Terenowe organy władzy państwowej.

•

7 Rozdział 6. Sąd i prokuratura.

•

8 Rozdział 7. Podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

•

9 Rozdział 8. Zasady prawa wyborczego.

•

10 Rozdział 9. Godło, barwy i stolica Polskiej Rzeczypos

politej Ludowej.

•

11 Rozdział 10. Zmiana Konstytucji.

Organy władzy państwowej

• Sejm
• Rada Państwa
• Rady narodowe

Sejm

• Wybory powszechne, równe, bezpośrednie, tajne

(ile miejsc tylu kandydatów, wybory miały

plebiscytarny charakter, taka forma wyborów

przez cały okres funkcjonowania PRL)

• Posłów wybierali obywatele według okręgów

wyborczych w stosunku 1 poseł na 60 000

mieszkańców

• Posłowie związani mandatem imperatywnym
• Posłowie – przedstawicieli 3 partii (PZPR, ZSL, SD)
• Szeroki zagwarantowany konstytucyjnie zakres

kompetencji Sejmu, de facto iluzoryczny

Funkcje Sejmu

• Ustrojodawcza
• Ustawodawcza
• Kontrolna
• Kreacyjna
• Od 1976 funkcja ogólnego

kierownictwa państwem i gospodarką
narodową

Funkcja ustrojodawcza

• Do 1980 roku aż 11 zmian konstytucji
• Konieczne quorum ½ składu posłów,

większość 2/3

Funkcja ustawodawcza

• Znaczne ograniczenie tej funkcji ze

względu na możliwość wydawania
dekretów przez Radę Państwa

• Uchwala narodowe plany

gospodarcze

• Uchwala corocznie budżet państwa

Funkcja kontrolna

• Dyskusja nad expose premiera
• Udzielanie rządowi absolutorium
• Komisje sejmowe

(duże kompetencje np. wywieranie

wpływu na administrację państwową)

• Interpelacje i zapytania poselskie
(ze względu na brak konkurencji

politycznej, opozycji, przy politycznej
tożsamości sejmu i rządu te funkcje
były iluzją)

Funkcja kreacyjna

• Powoływanie, odwoływanie Rady

Państwa, Rady Ministrów, członków
rządu, Prezesa NIK

Funkcja ogólnego

kierownictwa

• Wzrost oddziaływania parlamentu na

życie społeczno-gospodarcze

• De facto decyzje dotyczące polityki

gospodarczej zapadały w KC PZPR

Struktura Sejmu

Regulamin – 1952, 1957, 1986
• 460 posłów
• Prezydium Sejmu (Marszałek,

Wicemarszałkowie)

odzwierciedlało podział partyjny

• Od 1957 Konwent Seniorów

(zlikwidowany w 1952) –
przedstawiciele klubów poselskich i
prezydium

• Komisje (stałe i nadzwyczajne)

w 1982 aż 25 komisji

Tryb pracy

• Sesje zwyczajne co najmniej 2 x w

roku

Rada Państwa

• Wybierana na pierwszym

posiedzeniu Sejmu w składzie:

a. Przewodniczący Rady Państwa

(zawsze

członek kierownictwa PZPR)

b. 4 zastępców
c. Sekretarz
d. 9 członków

(później 11 członków)

Rada Państwa/kompetencje

Art.25

1.

Zarządza wybory do Sejmu

2.

Zwołuje sesje

3.

Ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw

4.

Mianuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych

5.

Ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe

6.

Stosuje prawo łaski

7.

Ma prawo inicjatywy ustawodawczej

8.

Ma prawo wydawania dekretów z mocą ustawy,
konieczność przedkładania ich do zatwierdzenia na
pierwszym posiedzeniu Sejmu, w latach 1952-1955
prawo to jaskrawo nadużywane)

Dekrety Rady Państwa

• Istniały ich ograniczenia:
a.

czasowe tzn. mogły być wydawane w

okresie międzysesyjnym,

b.

merytoryczne – nie mogły dotyczyć np.

budżetu

• RP mogła mocą dekretów w okresie

międzysesyjnym zmieniać skład rządu

W pewnych okresach Rada Państwa była

głównym ośrodkiem decyzyjnym,

prawodawcą, jej działalność często

poddawana ostrej krytyce.

Rada Państwa

• Podlega Sejmowi
• Podejmuje decyzje kolegialnie
• Jest reprezentowana przez

przewodniczącego

Rady narodowe

• Gminne, miejskie, powiatowe i

wojewódzkie, wybierana na 4 lata,
duże zakres kompetencji; art. 35-45

Organy administracji

państwowej

• Rada Ministrów
• Rady narodowe/prezydia

Rada Ministrów

• Odpowiedzialna przed Sejmem lub

Radą Państwa

• Naczelny organ administracji

państwowej

• Premier wygłaszał przede sejmem

expose, które było zgodne z ogólna
polityką partii, tryb głosowania nad
nim był fikcją

Rada

Ministrów/kompetencje

• Prawo inicjatywy ustawodawczej
• Określenie corocznych planów

gospodarczych

• Wykonywanie ustaw
• Kontrola nad aparatem państwa

Prezydia rad narodowych

• 1958 – usamodzielnienie wydziałów

prezydiów

• 1972-1975 (nowelizacje konstytucji) –

zlikwidowano kolegialne prezydia na
rzecz jednoosobowych.

Nowelizacje konstytucji

• 1952-1980 11 razy
• P-sza 1972 – o organach administracji

państwowej

• 1976 „Przewodnią siłą w budowie

socjalizmu jest PZPR”

• 1982 wprowadzenie Trybunału

Konstytucyjnego, Trybunału Stanu

• 1983 powołanie do życia PRON, instytucję:

„stanu wojennego” i „stanu wyjątkowego”

• Zmiany roku 1989

Charakterystyka ustroju

• Państwo dyktatury proletariatu

• Brak gwarantów praworządności

• Art. 10 w celu ochrony przed wyzyskiem kapitalistycznym

• Przemysł socjalistyczny

• Uspołecznienie środków produkcji

• Gospodarka planowana

• Zaburzona struktura trójpodziału władzy

• Nawiązanie do tradycji narodowych, godło, barwy narodowe

• „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego

pracy” – RÓWNOŚĆ

• Praca wartością narodu, dobro wspólne (przodownicy

otoczeni powszechnym szacunkiem)

• RP była państwem demokracji ludowej

Sposób wyboru głów państwa

(1921-1992)

Konstytucja

Sposób

wyboru

Kadencja

Konstytucja marcowa

17 marca 1921

Zgromadzenie

Narodowe

7 lat

Konstytucja

kwietniowa 23

kwietnia 1935

Zgromadzenie

Elektorów

7 lat

Mała Konstytucja 19

luty 1947

Sejm RP

7 lat

Konstytucja PRL

Sejm RP

Nie było ograniczonej

kadencji dla

przewodniczącego Rady

Państwa

Głowy państwa 1918-1989

22. 11. 1918-14. 12.

1922

Józef Piłsudski

Naczelnik Państwa

9. 12. 1922 – 16. 12.

1922

Gabriel Narutowicz

Prezydent

20. 12. 1920 – 14. 05.

1926

Stanisław Wojciechowski

Prezydent

01. 06. 1926 – 30. 09.

1939

Ignacy Mościcki

Prezydent

01. 1944 – 05. 1947

Bolesław Bierut

Przewodniczący KRN

05. 02. 1947 – 11. 1952

Bolesław Bierut

Prezydent

11. 1952 – 07. 1964

Aleksander Zawadzki

Przewodniczący Rady

Państwa

1964-1968

Edward Ochab

Przewodniczący Rady

Państwa

1968-1970

Marian Spychalski

Przewodniczący Rady

Państwa

1970-1972

Józef Cyrankiewicz

Przewodniczący Rady

Państwa

1972-1985

Henryk Jabłoński

Przewodniczący Rady

Państwa

1985-1989

Wojciech Jaruzelski

Przewodniczący Rady

Państwa

Czynne i bierne prawa

wyborcze w konstytucjach

Konstytucja

Czynne prawo

wyborcze

Bierne prawo

wyborcze

marcowa

21, 30

25, 40

kwietniowa

24, 30

30, 40

Lipcowa 1952

r.

18

21