Slajd 1

SŁOWNICTWO RODZIME

Możemy wyróżnić pięć warstw dziedzictwa w

polszczyźnie:

►

wyrazy prasłowiańskie, zachowane do dziś w języku

ogólnym;

►

wyrazy prasłowiańskie, które nie przetrwały w

dzisiejszym języku ogólnym;

►

wyrazy prasłowiańskie zachowane w gwarach;

►

wyrazy prasłowiańskie zachowane w nazwach

własnych (osobowe i geograficzne);

►

wyrazy wprost w polszczyźnie nie zaświadczone, ale

o ich istnieniu wnioskujemy na podstawie

utworzonych od nich derywatów.

WYRAZY PRASŁOWIAŃSKIE ZACHOWANE

W JĘZYKU OGÓLNYM

Jest ich 1194. Przykłady:

Spójniki – a, aby, ale, aż;

Słownictwo związane z przyrodą – bluszcz, bób,

brzoza, dzięcioł, jarzębina, jemioła;

Czynności – baczyć, badać, beczeć, burczeć, całować,

cuchnąć, dąsać się, jęczeć;

Określenia osób – baba, bart, Bóg, czart, człowiek,

dziad, ja, jędza;

Inne – baśń, bajka, bieda, biesiada.

WYRAZY PRASŁOWIAŃSKIE, KTÓRE NIE

PRZETRWAŁY W DZISIEJSZYM JĘZYKU

OGÓLNYM

Jest ich 543. Są to wyrazy które wyszły z użycia,

odbierane są jako przestarzałe, bądź dawne.

Przykłady:

Asi (ale), bracieniec (bratanek), czyść (czytać), dawica

(choroba gardła), dębie (bydlę), dziecki (dziecięcy),

jedza (jadło), dannica (miara miodu).

WYRAZY PRASŁOWIAŃSKIE ZACHOWANE

W GWARACH

Jest ich 473. Są to wyrazy zachowane w dwu, trzech

lub większej liczbie gwar. Przykłady:

Jedynica (jedynaczka), bałamącić (bałamucić),

barzyna (bagno), bryzgiel (pryszcz), bukać się

(przejawiać popęd płciowy), duczeć (płakać

nieustannie), imioła (jemioła) – akcent świąteczny,

jeście (strawa).

Wyrazy zachowane na jednym obszarze gwarowym:

Kaszuby – blobotać (bełkotać);

Śląsk – barło (niechlujne łóżko), bleść (bredzić),

czerwyń (czerwiec);

Wielkopolska – bąbać (uderzać), dada (dziadek), brak

(chrabąszcz), dłużyki (długi);

Mazowsze – bagan (bagno albo nazwa rośliny), dulić

się (zdarzyć się).

WYRAZY PRASŁOWIAŃSKIE ZACHOWANE

W NAZWACH WŁASNYCH (osobowe i

geograficzne)

Jest ich 86. Przykłady:

Nazwy geograficzne – Bardo (wzgórze), Borowie (las

sosnowy), Drzonek (owoc derenia);

Nazwy osobowe – Białoń (wyróżniający się białością),

Braciej (brat), Dobrak (poczciwy), Dołęga (zaradny),

Dziadosz (dziadek), Dziewczur (kobieciarz).

STAROPOLSKIE NAZWY

POKREWIEŃSTWA I POWINOWACTWA

RODZINNEGO

W polskim języku literackim oraz w gwarach istnieje 538

określeń na oznaczenie 64 desygnatów związanych z

pokrewieństwem i powinowactwem rodzinnym (47-

nazwy pokrewieństwa, 17-nazwy powinowactwa

rodzinnego).

Pokrewieństwo rodzinne – stosunki istniejące między

osobami pochodzącymi od wspólnego przodka i

połączonymi więzami krwi.

Powinowactwo – stosunki między małżonkami lub

między małżonkiem a rodziną drugiego małżonka.

NAZWY STOPNI POKREWIEŃSTWA

W linii prostej:

syn, córka, matka, ojciec, dziadek, babka, wnuk,

wnuczka, prawnuk, prawnuczka.

W linii bocznej:

II stopień – brat, siostra (rodzeństwo)

III stopień – brat ojca, brat matki, siostra ojca,

siostra matki, syn brata, córka brata, syn siostry,

córka siostry

IV stopień – syn brata ojca, córka brata ojca, syn

brata matki, córka brata matki itd.

ROZWARSTWIENIE CHRONOLOGICZNE

NAZW STOPNI POKREWIEŃSTWA I

POWINOWACTWA

1)warstwa najstarsza odziedziczone z doby

praindoeuropejskiej (22 wyrazy)

mać, mama, tata, syn, cora, żona, brat, siostra, świekr,

świekra, zięć

2)z epoki prasłowiańskiej (30 wyrazów):

dziecię, dziad, baba, pradziad, prapradziad, wnuk,

prawnuk, teść, przodek, macocha, ojczym, pasierbica.

3)pozostałe (ponad 90%) utworzone w czasie

samodzielnego rozwoju polszczyzny, np.: macierz,

matka, dziewka, dziewczyna, dziecko, siostrzeniec, wujek

SWOISTE CECHY NAZW Z ZAKRESU

STOPNI POKREWIEŃSTWA I

POWINOWACTWA RODZINNEGO

Na czym polega owa swoistość?

Jak pisze prof. W. Doroszewski: „Każdy posługujący

się językiem polskim nazywa drzewo –

drzewem

dom –

domem

. Użycie tych wyrazów nie zależy od

tego, kim jest mówiący. Takie wyrazy natomiast, jak

wuj

syn

lub

syn

są określeniami pewnych osób ze

względu na to, w jakim one pozostają stosunku do

innych osób. Osobę, którą ja nazywam

wujem

, nie

nazywa w ten sposób ktoś, kto nie jest tej osoby

siostrzeńcem

lub

siostrzenicą

CECHA PIERWSZA:

CHARAKTER RELATYWNY I

KORELATYWNY

Innymi słowy nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa

rodzinnego są zawsze nazwami relatywnymi, tzn. określają

daną osobę ze względu na jej stosunek do innej osoby

spokrewnionej lub spowinowaconej.”

Z kolei charakter korelatywny omawianych nazw polega na

tym, że zawierają one w sobie stosunek dwustronny. Jeżeli

jedna osoba nazywa drugą osobę np.

matką

, to z tego wynika,

że osoba nazywająca w stosunku do nazywanej jest

dzieckiem

(

synem

lub

córką

Podobny stosunek możemy obserwować przy takich np.

parach nazw, jak:

zięć – teść

(lub

teściowa

dziadek – wnuk

(lub

wnuczka

siostrzeniec

–

wuj

mąż

–

żona

CECHA DRUGA:

RELACJA PROSTA I ZŁOŻONA W

ZAKRESIE POWINOWACTWA LUB

POKREWIEŃSTWA RODZINNEGO

Relacja prosta to stosunek między innymi między

ojcem

synem

(relacja filiacji bezpośredniej), lub

między

żoną

mężem

(relacja koicji).

Przykładem relacji złożonej będzie stosunek między

bratankiem

stryjenką

. Składa się on z kilku relacji

prostych:

relacji filicjacji bezpośredniej (

syn – ojciec

);

relacji braterstwa (

brat – brat

);

relacji koicji (

stryj – stryjenka

CECHA TRZECIA:

TA SAMA OSOBA MOŻE WCHODZIĆ W

RÓŻNE TYPY RELACJI

A co za tym idzie, może być różnie nazywana przez

różne osoby. Na przykład osoba A może być ze

względu na jedną osobę nazywana

babką,

względu na drugą –

matką

, ze względu na trzecią –

córką,

ze względu na czwartą –

siostrą,

ze względu

na piątą –

żoną,

ze względu na szóstą

– ciotką

, ze

względu na siódmą –

teściową

itd. Chociaż

desygnat jest jeden, to nie mamy tu do czynienia z

wielonazwowością, ponieważ jest on nazywany z

różnych punktów widzenia.

CECHA CZWARTA:

SWOISTEGO RODZAJU SUPLETYWIZM

Osoby pozostające w tym samym stopniu

pokrewieństwa lub powinowactwa są określane

innymi nazwami w zależności od płci, np.

ojciec –

matka, syn – córka, dziadek – babka, ciotka – wuj,

zięć – synowa, siostra – brat.

Podobnie jest w

nazwach zwierząt domowych, np.

krowa – byk,

klacz – ogier, maciora – kur, owca – baran, suka –

pies.

CECHA PIĄTA:

STOPNIE POWINOWACTWA SĄ TAKIE

SAME, JAK STOPNIE POKREWIEŃSTWA

Przez zawarcie małżeństwa powstają takie same

stosunki rodzinne, jak w zakresie pokrewieństwa.

Wuj, stryj, siostrzeniec

mojego męża jest również

wujem, stryjem, siostrzeńcem

dla mnie. Jedynie w

zakresie najbliższych stopni powinowactwa istnieją

różnice, np.

zięć, synowa – teść, teściowa.

Choć i w

tym zakresie formą bezpośredniego zwrotu zięcia lub

synowej do teścia lub teściowej jest

ojciec, matka

lub utworzone od nich derywaty deminutywne

(formy przeniesione z zakresu stopni

pokrewieństwa).

CECHA SZÓSTA:

STAŁOŚĆ I W PEWNEJ MIERZE

UNIWERSALNOŚĆ STOSUNKÓW

POKREWIEŃSTWA I POWNIOWACTWA

RODZINNEGO

W każdej rodzinie monogamicznej niezależnie od

narodowości i okresu historycznego istnieją

obiektywnie takie same stopnie pokrewieństwa i

powiowactwa rodzinnego, jak np. ojciec, matka, brat

ojca, brat matki, ojciec ojca, ojciec matki, matka matki

itd. Wydawać by się mogło więc, że we wszystkich

językach istnieją pełne i adekwatne pod względem

zakresu i treści odpowiedniki leksykalne określające

wszędzie w ten sam sposób te same stopnie

pokrewieństwa i powinowactwa.

A tymczasem wcale tak nie jest!

Wyodrębnione przez świadomość językową różnych

grup etnicznych stopnie pokrewieństwa lub

powinowactwa wykazują nieraz poważne różnice nie

tylko pod względem motywacji językowej, ale również

pod względem zakresu.

Tak np.

zięć

we współczesnym języku polskim to ‘mąż

córki’, podczas gdy w języku rosyjskim

ziat

to zarówno

‘mąż córki’ jaki i ‘mąż siostry’. Polskie trzy różne

nazwy

ciotka, stryjenka, wujenka

język angielski

tłumaczy nazwą

aunt.

Wynika z tego, że mimo

jednakowych w sensie biologiczno-formalnym

stosunków pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego

sposób i zakres ich nazwowego wyodrębnienia jest w

poszczególnych językach różny.

WYGASANIE WYRAZÓW

Jest naturalną konsekwencją starzenia się słownictwa i zmian w

rzeczywistości pozajęzykowej. Kwiryna Handke, Hanna

Popowska-Taborska i Irena Galsterowa zgromadziły około 1700

wyrazów wygasających (bądź już wygasłych), np.

Aeroplan, automobil, cebion

(witamina C),

dynamo

(prądnica),

korespondentka

(pocztówka),

pepegi

(tenisówki),

tank

(czołg) …

Wygasanie wyrazów nie zawsze jest procesem nieodwracalnym.

Istnieją np. słowa, które po okresie PRL-owskiej przerwy na

nowo pojawiały się w polszczyźnie po 1989 roku, np.

akcjonariusz, akcyza, biznesmen, burmistrz, makler, menadżer,

sponsor, wójt

itd.

Od samorzutnego wygasania należy odróżnić świadome usuwanie

wyrazów. Najczęściej dotyczy to zapożyczeń, uważanych za

niepożądane wtręty obce, zagrażające narodowej tożsamości.

PRZYROST NOWYCH WYRAZÓW I GRUP

WYRAZOWYCH

Proces ten był o wiele bardziej dynamiczny i

intensywniejszy od poprzedniego. Był reakcją na

przemiany polityczne, społeczne, gospodarcze,

kulturalne i obyczajowe społeczeństwa. Szacuje się,

że po II wojnie światowej polszczyźnie przybyło 30

000 nowych wyrazów. Nowe jednostki leksykalne

mogą się pojawić w języku albo jako tworzy

onomatopeiczne, albo jako neologizmy, albo

wreszcie jako rozmaitego typu zapożyczenia.

W płaszczyźnie semantycznej (kategorii

słowotwórczych) najintensywniejszy rozówj obserwuje

się w zakresie nazw osób jako istot społecznych (np.

nazwy na –owiec typu kościuszkowiec, peeselowiec

itp. czy na –ista typu enkawudzista, urokomunista

itp.).

Inne produktywne kategorie to abstrakcyjne nazwy

cech (np. dwuzawodowość, nadumieralność itp.) oraz

kierunków polityczno-społecznych, naukowych,

artystycznych itd. (np. dekonstruktywizm,

eurosceptyzm, ponowoczesność itp.)

W zakresie słowotwórstwa przymiotników uwagę

zwraca liczna grupa przymiotników relacyjnych o

bardzo ogólnym schemacie znaczenia strukturalnego

(np. gest grzecznościowy – ‘gest uczyniony z

grzeczności’; sklep samoobsługowy itp.) Formacje

tego typu są bardzo popularne, ponieważ można za

ich pomocą wyrazić bogate treści unikając dłużyzn w

opisie.

W płaszczyźnie formalnej (technik słowotwórczych)

zwróćmy uwagę na derywację prefiksalną w obrębie

rzeczowników (np. nadciśnienie, nadinspektor,

podgrupa, podklasa itp.) i na narastającą

produtywność formantówobcego pochodzenia typu

auto-, makro-, mini-, neo-, pseudo- itp.

Równie charakterystyczna dla minionego stulecia jest

produktywność techniki słowotwórczej, polegającej na

kopiowaniu (powielaniu, powtarzaniu) określonego

jednostkowego wzoru. Na przykład na wzór zegarynki

powstała pogodynka – ‘telefoniczna informacja o

pogodzie’, na wzór olimpiady – żakinada, uniwersjada.

Nie można pominąć również neosemantyzmów, które

rodzą się w znacznej liczbie i z łatwością we

wszystkich odmianach socjalnych współczesnej

polszczyzny. Na przykład: babka (młoda kobieta),

Bagaż (doświadczeń), bank (informacji, krwi), fabryka

(domów), nić (gazociągu), oblać (egzamin), napięcie

(społeczne), runda (rozmów) itd.

ZAPOŻYCZENIA

WPŁYW POLSZCZYZNY NA SŁOWNICTWO

INNYCH JĘZYKÓW SŁOWIAŃSKICH

Odziaływanie polszczyzny:

języki wschodniosłowiańskie (białoruski i ukraiński)

język czeski

język słowacki

język rosyjski

Przejawy wpływów polszczyzny:

gramatyka (system fonetyczny i morfologiczny)

elementy słownikowe i frazeologiczne czysto polskie lub

zapożyczone z języków zachodnioeuropejskich za

pośrednictwem polszczyzny

I. Wpływ polszczyzny na języki

wschodniosłowiańskie (białoruski i

ukraiński) XIV-XVIII w. (częściowo też w

XIX w.) - przyczyny:

stosunki między Polską a Rusią i państwem

moskiewskim

-Unia Lubelska (wspólne życie polityczno-państwowe)

-kolonizacja polska na wschodzie

-potrzeba języka kancelaryjnego w państwie ruskim

(braki uzupełniano zapożyczeniami z polszczyzny)

Odrodzenie w Polsce

-rozkwit literatury Złotego Wieku

-popularność kultury polskiej

Reformacja i kontrreformacja

Przykłady polonizmów w języku

białoruskim (600 wyrazów

słownikowych) oraz w języku ukraińskim

(1100 wyrazów słownikowych):

JĘZYK BIAŁORUSKI

JĘZYK UKRAIŃSKI

PAŃSTWOWOŚĆ,

ADMINIRTRACJA, PRAWO

Aryszt, rada

Król, rada

WOJSKOWOŚĆ

Kula, szabla

Forteca

RELIGIA

Pokuta, pacierz

Biskup, ks’ondz

STOSUNKI SPOŁECZNE

Waspan, mospan, szlachta

Panycz

WYCHOWANIE I WYKSZTAŁCENIE

Abiecadło, arkusz, druk

Student

HANDEL

Waha (waga)

Sklep, kram

RZEMIOSŁO

Majstar, szkło

Blacha, farba

ROLNICTWO

Młyn

Łan, hospodar

BUDOWNICTWO, SPRZĘTY

DOMOWE

Dach, komora, klamka, szafa

Buda, chałupa, dach, kuchnia

POTRAWY, PRZYPRAWY, NAPOJE

Bułka, bochan, skwarka

Cukor, kluska, herbata, kawa

UBIÓR

Kurtka, szata, skarpietka

But, fartuch

OKREŚLENIA LUDZI

Kobieta, kiep, niechluja, sknara

Kobita, nemowla, benkart

CZĘŚCI CIAŁA, NARZĄDY,

CHOROBY

Nyrka (nerka), skura, wanity

(wymiociny)

Cera, kark

TAŃCE, GRY, ZABAWY

Żart, arcaby (warcaby)

Tanec, wałeć (walc), warcanycia

II. Wpływ polszczyzny na język rosyjski

(XVI-XVIII w.)

WOJSKOWOŚĆ

Gietman (hetman),

kapitan, kapral, rota,

szaniec

LECZNICTWO, NAPOJE

Aptieka, butyłka

KULTURA MATERIALNA I

SPOŁECZNA

Bułka, jarmark, ponczik

ADMINISTRACJA

Akt, administrator,

inspektor

III. Wpływ polszczyzny na język czeski

(XVIII/XIX w.)

Po 1620 r. rozwój j. czeskiego zostaje przerwany –

upadek czeszczyzny. Na początku XIX w. rodzi się

ruch mający na celu odrodzenie czeskiego języka

literackiego. W zrealizowaniu tego zamiaru

pojawiają się jednak trudności związane z brakami

w słownictwie oraz licznymi germanizmami.

„Budziciele” języka czeskiego szukali zatem wyjścia

w tworzeniu neologizmów, wprowadzaniu

archaizmów oraz przejmowaniu zapożyczeń z

innych języków słowiańskich, w tym z j. polskiego.

. puvab

(powab)

, tklivost

(tkliwość)

, tklivy, vzor.

Wzbogacenie słownictwa czeskiego jest zasługą grupy

pisarzy z Jungmannem na czele, którzy pisali po

czesku, tworząc neologizmy i przyjmując

zapożyczenia, tworząc tym samym podstawy nowego

słownictwa czeskiego. Znalazło się w nim wiele

elementów polskich, szczególnie w zakresie

terminologii naukowej i zawodowej:

okres, predmet,

rozbor

(rozbiór)

, veda

(wiedza).

„W ten sposób odwdzięczyli się Polacy narodowi

czeskiemu za to, co pożyczyła od Czechów

polszczyzna średniowieczna”. /

T. Lehr-Sławiński/

IV. Wpływ polszczyzny na język słowacki:

Wyrazy polskie przejmowane za

pośrednictwem literatury polskiej (Mickiewicz,

Czajkowski)

120 zapożyczeń z języka polskiego:

ZAPOŻYCZENIA POLSKIE W J.

SŁOWACKIM

WOJSKOWOŚĆ

Broń, oboz

PAŃSTWOWOŚĆ

Państwo, rokosz, skarb

OKREŚLENIA LUDZI

Czlek, chlop, devucha, d’ad (żebrak)

ABSTRACTA

Uczutie, duma, marenie, milost, opeka,

premoc

ŻYCIE CODZIENNE

Brud, kebsky, malovidlo

CZASOWNIKI

Kochat, obecat, spodievat’, zmywat

UBIÓR

kurtka

Znaczenie wyrazów przejętych na ogół

pozostaje bez zmian, choć zdarzają się

przypadki zróżnicowania

semantycznego.

Świadome usuwanie polonizmów np. w

związku z napięciem politycznym

między Polakami a Ukraińcami na

początku XX wieku. Usunięto wtedy

wyraz

pan

na rzecz wyrazu

dobrodij.

Rola polszczyzny:

- dla języków wschodniosłowiańskich jako

pośrednik między kulturą zachodnią i

wschodnią (przejmowanie zapożyczeń z języka

francuskiego, niemieckiego, łacińskiego i

włoskiego)

- dla Czechów – oparcie w walce o odrodzenie

czeskiego j. literackiego.

Polskie zapożyczenia obecne w językach

słowiańskich odzwierciedlają stosunki

kulturalne i polityczne między Polską i jej

słowiańskimi sąsiadami.

O ZMIANACH ZNACZEŃ WYRAZÓW

1. Przechodzenie od nazywania stanów/doznań fizycznych

do nazywania stanów/doznań psychicznych np.:

przerazić – daw. przebić, przeszyć na wskroś

mierzić – daw. związany z marznięciem

Jeżeli jakiemuś doznaniu psychicznemu towarzyszy stale

lub często jakieś doznanie fizyczne to nazwa tego

ostatniego przenosi się na owo wrażenie psychiczne.

Wg Doroszewskiego przesunięcia semantyczne dokonują

się na zasadzie jednoczesności, styczności jakichś

sytuacji lub doznań.

2. Przesunięcia znaczeń uwarunkowane

społecznie:

bydło – daw. bycie, byt

żyto – życie

płacić – utworzone od płat, dawać płaty

3. Rzeczowniki oznaczające nazwy czynności i

nazwy cech ulegają tzw. „konkretyzacji

znaczeniowej” np.: gołota (daw. bycie gołym,

ubogim), strzelba (strzelanie)

4. Zmiana znaczenia strony np. potrzebny (daw.

w znaczeniu potrzebujący)

5. Przeobrażenia semantyczne czasowników

nieprzechodnich np. miejsca siedzące lub

miejsca stojące.

6. Zmiany znaczenia ze względu na kontekst

wypowiedzi („Ciemiężyć swój krzyż”)

Zmiana zabarwienia uczuciowego:

- degradacja (np.

gęba

)

- melioracja (np.

kobieta)

8. Repartycja znaczenia: podział znaczenia

między wyrazy spokrewnione słowotwórczo i

etymologicznie, np.

przewrotny

wywrotny.

Podsumowanie:

Ukazane wyżej procesy świadczą o tendencji

do coraz większego ładu, do ściślejszego

powiązania między formą wyrazu a jego

znaczeniem.

ZAPOŻYCZENIA

WPŁYW SŁOWNICTWA INNYCH JĘZYKÓW

NA POLSZCZYZNĘ

W XX wieku najsilniej na polszczyznę oddziaływały

języki: angielski, francuski, rosyjski i niemiecki.

Oddziaływanie innych języków miało znaczenie

marginalne. Osobnym zjawiskiem jest wielka i wciąż

rosnąca liczba i rola tzw. ZAPOŻYCZEŃ

SZTUCZNYCH.

WPŁYWY ANGIELSKIE

Nasiliły się wyraźnie po odzyskaniu przez Polskę

niepodległości. Wiązało się to z rozwojem takich

zdominowanych przez angielszczyznę dziedzin

aktywności społecznej, jak flota handlowa i

wojenna, handel zagraniczny, sport, turystyka itd.

Przykłady: aut, bar, bekon, finisz, hokej, jazz, lider,

mecz, pulower, sport, strajk, wrak itp.

Ilość zapożyczeń angielskich ewoluowała w naszym

języku zgodnie ze zmianami politycznymi i

kulturowymi. Jednak w połowie lat 90. ich liczbę

szacowano na 1600.

WPŁYWY FRANCUSKIE

Jest to o wiele skromniejszy zbiór niż poprzedni. W

okresie międzywojennym francuszczyzna

pozostawała językiem dyplomacji i głównym

językiem salonów. Po wojnie znajomość

francuskiego zaczęła szybko maleć. Dziś szacuje się

około 250 powojennych galicyzmów, np.

akredytacja, aranż, batyskaf, bulwersować, butik,

ekler, garmażer, makabra, mini, prodiż, totalitarny,

żakard itd.

WPŁYWY ROSYJSKIE

W języku polskim pojawiły się na skutek rozbiorów, po

1918 roku samorzutnie wygasły. Po II wojnie

światowej nadeszła nowa fala rusycyzmów, głównie

związanych z militariami, np. gazik, harmoszka,

katiusza, kufajka, pepesza itp. W języku prywatno-

potocznym przebrzmiewała ogromna niechęć do tych

pożyczek, przejawiała się w postaci ekspresywnych

rusycyzmów nacechowanych wyłącznie negatywnie,

np. chałtura, cham, gieroj. W latach 90. rusycyzmy

wygasły całkowicie.

Dziś szacuje się ich około setki w naszym języku.

Document Outline