ELEKTROTERAPIA

Elektroterapia to dział lecznictwa

fizykalnego, w którym wykorzystuje

się do celów leczniczych prąd stały

oraz prądy impulsowe małej i

średniej częstotliwości o różnych

przebiegach.

Stosowanie

zabiegów

elektro-leczniczych ma na
celu:

1. wykorzystanie zjawisk podbiegunowych

powstałych w tkankach w czasie przepływu
prądu,

2. wprowadzenie do skóry jonów leków siłami

pola elektrycznego w czasie jonoforezy,

3. stosowanie elektrostymulacji czuciowej –

przeciwbólowej

na

bazie

prądów

impulsowych
małej częstotliwości w zakresie 0-200 Hz,

4. stosowanie

elektrostymulacji

motorycznej – pobudzającej tkankę
mięśniową do skurczu na bazie
prądów

impulsowych

małej

częstotliwości dotyczyć może:

a) mięśni normalnie umięśnionych - metoda

NMES,

b) mięśni z zaburzoną akomodacją w

oparciu o prawo skurczu Pfugera-
Erba,

c) elektrostymulacji w ramach TONOLIZY,
d) treningu naczyniowego,
e) elektrostymulacji metodą FES lub FESE,

5. przeprowadzanie elektrodiagnostyki

mięśni w oparciu o metody ilościowe i
jakościowe a szczególnie:

a) wyznaczanie współczynnika akomodacji,
b) wyznaczanie ilorazu akomodacji,
c) określanie reobazy,
d) wykreślanie krzywej i/t,
e) określanie chronaksji,
f) obserwację jakości skurczu pod wpływem

przepływu prądu galwanicznego lub
impulsowego.

Z fizycznego punktu widzenia żywe

tkanki

stanowią

układ:

izolatorów,

półprzewodników,

przewodników

połączonych ze sobą równolegle i
szeregowo oraz układ oporów omowego i
pojemnościowego. Zróżnicowanie tkanek
w przewodzeniu prądu elektrycznego
zależy od stopnia uwodnienia tkanek,
stopnia stężenia elektrolitów. Z tego
powodu największy opór omowy rzędu
4000-5000Ω dla przepływającego prądu
stałego

wykazuje

warstwa

rogowa

naskórka.

Opór

warstwy

rogowej

naskórka wywiera istotny wpływ na
gęstość prądu w tkankach głębiej
położonych.

Prąd

przepływa

drogami

o

najmniejszym oporze:

- w skórze przez ujścia gruczołów

potowych, szczeliny między luźno
ułożonymi

komórkami

naskórka

warstwy

rogowej

i w elektrolitach

tkankowych,

- w głębiej położonych tkankach skóry

właściwej i tkanki podskórnej wzdłuż:
naczyń krwionośnych, limfatycznych,
nerwów obwodowych i włókienek
mięśniowych.

W wyniku polaryzacji zachodzącej w

tkankach pod wpływem pola elektrycznego,
powstaje w nich ładunek elektryczny
wytwarzający własne pole o kierunku
przeciwnym

do

pola

zewnętrznego.

Polaryzacja ta wpływa na mechanizmy
elektrofizjologiczne,

aktywizowane

pod

wpływem przepływającego prądu:

• zjawiska elektrochemiczne,
• zjawiska elektrokinetyczne,
• zjawiska elektrotermiczne,
• reakcje tkanek pobudliwych: mięśniowej i

nerwowej

,

• reakcje ze strony naczyń krwionośnych

obwodowego układu krążenia.

Zjawiska elektrochemiczne związane są

z reakcjami podbiegunowymi, w
okolicach biegunów przepływającego prądu,
w wyniku hydrolizy wody w tkankach
objętych zabiegiem. W wyniku tych reakcji:

– w okolicy bieguna dodatniego następuje

przesunięcie odczynu ph płynów tkankowych

w stronę kwaśną, co powoduje zmianę

potencjału czynnościowego tkanek i

podwyższenie progu pobudliwości tkanek,

– w okolicy bieguna ujemnego w polu

elektrycznym

następuje

przesunięcie

odczynu ph płynów tkankowych w stronę

zasadową, co powoduje zmianę potencjału

czynnościowego w kierunku obniżenia progu

pobudliwości tkanek.

Zjawiska elektrokinetyczne

polegają na przesunięciu

się względem siebie

zawiesin drobin koloidów

fazy rozpraszanej

i rozpraszającej -

elektroforeza

.

Zjawiska elektrotermiczne i reakcje ze

strony naczyń krwionośnych są ze sobą ściśle
związane. Wskutek oporu jaki stanowią
struktury tkankowe dla przepływającego
prądu wydzielają się niewielkie ilości ciepła.
Odbieranie

przez

receptory

termiczne

w ścianach naczyń krwionośnych powoduje
ich

rozszerzenie.

W tych reakcjach gry naczyniowej dochodzi
do zsumowania się oddziaływania na
naczynia krwionośne zjawisk termicznych z
ciałami histaminowymi, które przedostają się
do krwi po uwolnieniu się z komórek skóry
pod wpływem przepływającego prądu.

W rozszerzonych naczyniach krwionośnych

następuje szybszy przepływ krwi co wtórnie

wpływa na dodatkowe wydzielanie się

dalszych ilości ciepła endogennego. Taki

stan może utrzymywać się do kilku godzin

od chwili zabiegu nawet w tkankach głębiej

położonych, co jest szczególnie korzystne

przy

stosowaniu

zabiegów

elektroterapeutycznych mających na celu

oddziaływanie na tkankę nerwową. Reakcje

tkanki nerwowej i mięśniowej na prąd stały

i impulsowy są zgodne z prawem Du Bois

Raymonda i stanowią podstawę osobnych,

specjalistycznych

metod

stosowania

zabiegów z zakresu elektroterapii.

Jedną

z

metod

zastosowania

impulsowego

prądu

małej

częstotliwości jest budząca największe
zainteresowanie wśród fizjoterapeutów
stymulacja przeciwbólowa TENS. Skrót
ten został utworzony z
początkowych liter angielskojęzycznej
nazwy (Transcutaneous Electrical Nerve
Stimulation), w tłumaczeniu polskim:
przezskórnej stymulacji elektrycznej
nerwów w celu zwalczania bólu.

Nieinwazyjne

zwalczanie

bólu,

czyli

elektryczne

pobudzanie

obwodowych

aferentnych włókien nerwowych ma na celu
kontrolowanie odczucia bólu w oparciu o teorię
Melzacka i Walla („teoria kontrolowanego
przepustu rdzeniowego” – „gate control
theory”), która zakłada, że:

-

pobudzanie aferentnych włókien A-beta o
dużej średnicy, będzie hamować transmisję
bólu
w małych bezmielinowych włóknach C,
poprzez
I i II blaszki rogów tylnych rdzenia
kręgowego.

Jest

to

sposób

jednosegmentarny,

ponieważ

wielosegmentarne hamowanie wymaga
dużych wartości natężenia użytego prądu,
drażnienia włókien aferentnych typu A-
delta i C.

W ramach leczenia fizykalnego szerokie

zastosowanie znajdują prądy impulsowe małej
częstotliwości, wykorzystywane w elektrostymulacji
mięśni i nerwów. Elektrostymulacja ta ma na celu:

• zapobieganie zanikom mięśni,
• zapobieganie zwyrodnieniu tkanki mięśniowej,
• utrzymanie istniejącego stanu czynnościowego

mięśni,

• eliminowanie ruchów zastępczych oraz eliminację

przejmowania funkcji mięśni uszkodzonych przez
mięśnie zdrowe,

• zwiększenie masy mięśniowej,
• reedukację przewodnictwa nerwów obwodowych

ruchowych

i

sprzężeń

zwrotnych

układu

nerwowo-mięśniowego

.

Prądy złożone z impulsów elektrycznych

o różnych przebiegach i

częstotliwości w zakresie od 0,5

Hz do 500 Hz podzielić można na trzy

grupy:

• prądy złożone z impulsów o przebiegu

prostokątnym,

• prądy złożone z impulsów o przebiegu

trójkątnym,

zwane

również

eksponencjalnymi, w których natężenie

wzrasta wykładniczo; odmianą tego

prądu są impulsy o kształcie trapezu,

• prądy powstałe w wyniku prostowania

prądu

sinusoidalnie

zmiennego,

składające się z impulsów będących

połówką sinusoidy.

Prąd złożony z impulsów można

dokładnie

określić

charakterystycznymi cechami czyli
następującymi parametrami prądu
impulsowego:

• czas trwania impulsu,
• czas trwania natężenia w impulsie,
• czas opadania natężenia w impulsie,
• amplituda impulsu,
• czas

przerwy

pomiędzy

poszczególnymi impulsami.

Stosowanie prądów impulsowych

małej częstotliwości ma na celu
pobudzanie

tkanki

nerwowej

i

mięśniowej. Reakcje te są zgodne z
prawem Du Bois Reymonda i
stanowią

podstawę

elektrostymulacji mięśni. Z treści
tego prawa wynika wniosek, że dla
uzyskania skurczu istotne znaczenie
ma:

• szybkość narastania natężenia,
• zastosowana

wartość

natężenia

konieczna do wywołania skurczu,

• czas

działania

przepływającego

impulsu.

Skurcz

powstaje

tylko

przy

zamykaniu i otwieraniu obwodu
prądu,

przy

czym

obowiązuje

zasada, że:

1. KZS>AZS

przy oznaczeniach:

A - anoda
K - katoda
S - skurcz
Z - zamykanie obwodu prądu

2. zmiana natężenia impulsów jest

dostatecznie szybka.

Warunek zastosowania dostatecznie

szybkiej

zmiany

natężenia

wynika

z

fizjologicznej właściwości tkanki mięśniowej,
polegającej na zdolności przystosowania się
do wolno narastającego natężenia czyli
akomodacji. Zdolność akomodacji wykazują
tylko mięśnie zdrowe, prawidłowo unerwione.
Mięśnie z zaburzoną akomodacją
nie mogąc się przystosować do wolno
narastającego natężenia reagują skurczem.
Dlatego też istnieje możliwość wybiórczego
pobudzania do skurczu mięśni z
zaburzoną akomodacją w otoczeniu mięśni
zdrowych.

Określenie

metody

elektrostymulacji mięśni i nerwów
wiąże się z ułożeniem na skórze
elektrod w miejscu zabiegu i
sposobem

oddziaływania

prądu.

Wyróżnia

się

dwie

metody

elektrostymulacji

układu

nerwowo-

mięśniowego.

W pierwszej z metod elektrodą czynną

połączoną z biegunem ujemnym źródła
prądu, pobudza się bezpośrednio punkt
motoryczny mięśnia lub nerwu ruchowego
unerwiającego stymulowany mięsień, w
miejscu, w którym nerw ten znajduje się
najbliżej powierzchni skóry. Elektroda bierna
ułożona

jest

na

górnym

biegunie

stymulowanego mięśnia. Dla prawidłowego
wykonania zabiegu tą metodą, niezbędna
jest

znajomość

topografii

punktów

motorycznych.

W sytuacji kiedy w wyniku uszkodzenia

komórek nerwów ruchowych mięśnie są
odnerwione i punkty motoryczne nie istnieją,
stosuje się drugą z metod elektrostymulacji,
polegającą na ułożeniu elektrod zabiegowych
na skórze w pobliżu przejścia mięśnia
w ścięgno. Biegun ujemny łączy się z
elektrodą ułożoną obwodowo – dystalnie,
biegun dodatni łączy się z elektrodą
leżącą proksymalnie. Takie ułożenie elektrod
stosuje się również do elektrostymulacji
mięśni zdrowych, grup mięśniowych, mięśni
nieznacznie uszkodzonych.

Do

stymulacji

mięśni

nie

wykazujących

zaburzeń

pobudliwości

stosuje

się

prąd

złożony z impulsów prostokątnych
o parametrach:

• czas trwania impulsu 0,5 - 1000 ms,
• czas przerwy między impulsami 20

—3000 ms,

• czas narastania natężenia impulsu

bardzo krótki, bliski zero.

Warunek

ten

czyni

impulsy

prostokątne przydatne do stosowania
wyżej wymienionej stymulacji.

Niejednokrotnie

w elektrostymulacji

stosuje się prądy modulowane złożone
z impulsów prostokątnych, w seriach o
obwodni trapezu, trójkąta, połówki
sinusoidy.

Do stymulacji mięśni ze znacznie

zaburzoną

pobudliwością

lub

odnerwionych stosuje się prąd złożony z
impulsów

trójkątnych

lub

eksponencjalnych o parametrach:

• czas trwania impulsu 0,5 - 1200 ms,
• czas narastania natężenia w impulsie 50 - 1000

ms,

• czas trwania przerwy między poszczególnymi

impulsami 20- 5000 ms,

• przebieg narastania natężenia może być

zgodny z kształtem trójkąta lub zgodny z
funkcją wykładniczą-eksponencjalny.

Prądami eksponencjalnymi można

również pobudzać do skurczu mięśnie

gładkie,

które

reagują

na

wolno

narastające natężenie, podobnie jak

mięśnie szkieletowe prążkowane porażone

wiotko, z tą jednak różnicą, że mięśnie

gładkie początkowo muszą być pobudzone

serią impulsów i dopiero od tego momentu

reagują na następne pojedyncze impulsy.

Ze względów praktycznych ma znaczenie

zdolność przystosowania się receptorów

nerwów

czuciowych

do

impulsów

trójkątnych, co powoduje, że zabiegi

wykonywane tą metodą są prawie

bezbolesne nawet wtedy, gdy zabieg

wymaga

zastosowania

dużej

dawki

natężenia.

Czas

trwania

pojedynczego

zabiegu elektrostymulacji mięśni nie
powinien przekraczać 10 minut i
powinien być weryfikowany w trakcie
zabiegu na podstawie oceny jakości
skurczu.

Skurcz

powinien

być

dostatecznie silny i dotyczyć tylko tych
mięśni, które są objęte zabiegiem.

O

doborze

metody

elektrostymulacji i doborze
prawidłowych

parametrów

zabiegowych decyduje ocena elektro-
diagnostyczna stanu czynnościowego
układu nerwowo - mięśniowego i
reakcji mięśni na impulsy prądu.

Kiedy wystąpi wyraźne osłabienie

wywoływanych odruchów lub kiedy
wystąpi zjawisko kurczenia się mięśni
działających

antagonistycznie

w

stosunku do pobudzanych, świadczy to
o nieprawidłowym doborze parametrów
i techniki wykonywania zabiegu.
Należy dbać o właściwe ułożenie
leczonej części ciała ze względu na
uzyskanie rozluźnienia eliminującego
opór dla pracy mięśnia.

W ostatnich latach coraz większe

zastosowanie

znajdują

impulsowe

prądy

małej

częstotliwości

w

elektrostymulacji

porażeń

spastycznych mięśni w oparciu o
metodę

HUFSCHMIDTA

czyli

tak

zwanego podwójnego impulsu lub jej
modyfikację tzw. tonolizę. Metoda ta
polega na dwukanałowej stymulacji
mięśni porażonych kurczowo i ich
antagonistów w celu normalizacji ich
napięcia.

Obie

grupy

mięśniowe

są

pobudzane impulsami prądu z dwóch
osobnych obwodów z odpowiednimi
opóźnieniami

wystąpienia

jednego

bodźca w stosunku do drugiego.
Pobudzone

mięśnie

porażone

spastycznie

uzyskują

krótkotrwałe

rozluźnienie, a w tym czasie impulsy
w drugim obwodzie pobudzają
antagonistyczne mięśnie osłabione
i rozciągnięte.

Parametry prądów impulsowych

stosowanych

w

metodzie

HUFSCHMIDTA to:

• impuls o przebiegu prostokątnym,
• czas trwania waha się w zakresie 0,2 - 0,5

ms,

• czas trwania opóźnienia w drugim

obwodzie w stosunku do obwodu
pierwszego wynosi 100 - 300 ms,

• przerwa

pomiędzy

pobudzeniami

w

granicach 1 - 1,5 s,

• natężenie

o

wartości

wywołującej

intensywny skurcz mięśni.

Zabiegi wykonuje się zwylke co

2 dzień, a czas każdego z nich nie
powinien przekraczać 20 minut.

Do stymulacji używa się małych,
płaskich elektrod, które umieszcza
się w bezpośrednich punktach
ruchowych

stymulowanych

mięśni.

Modyfikacja

metody

HUFSCHMIDTA

określana

jako

TONOLIZA polega na:

• stymulowaniu mięśnia porażonego

spastycznie

krótkim

impulsem

prostokątnym lub trójkątnym,

• pobudzaniu

antagonistów

serią

impulsów o obwiedni trapezoidalnej,
trójkątnej lub sinusoidalnej w trakcie
rozluźnienia

mięśni

porażonych

kurczowo.

Metoda polegająca na stymulacji

mięśni, które wykazują upośledzenie
lub

brak

ośrodkowej

kontroli

czynności

napięcia

w przypadku

uszkodzenia

górnego

neuronu

ruchowego

nosi

nazwę

elektrostymulacji

czynnościowej

FES

/od

angielskiego

skrótu

functional electrical stimulation/.

Wyróżnia się:

• stymulację

czynnościową

odśrodkową w celu bezpośredniej
kontroli skurczu mięśni porażonych i
ruchu wywołanego skurczu,

• stymulację

czynnościową

dośrodkową w celu pośredniego
wpływu na stan czynnościowy
jednostek

motorycznych

lub

mięśni /torowanie lub hamowanie/.

Stosowanie

metod

elektrostymulacji czynnościowej opiera
się na zachowanej zdolności do skurczu
mięśni szkieletowych oraz zachowanej
pobudliwości nerwów ruchowych w
wyniku

pobudzania

prądem

impulsowym

w

przypadkach

uszkodzenia

górnego

neuronu

ruchowego.

Przestrzeganie

wymienionych

zasad i metod jest niezbędne do
wykonywania prawidłowych zabiegów
w zakresie elektrostymulacji mięsni i
nerwów.

Istnieje

kilka

odmian

elektrostymulacji

czynnościowej, w której wyróżniamy:
• jednokanałową stymulację kontralateralną, w
której impulsy elektryczne pobudzające czynność
porażonej kończyny wyzwala kończyna zdrowa w
odpowiedniej fazie chodu,
• stymulację dwukanałową, dzięki której możliwe
jest stymulowanie 2 nerwów unerwiających mięśnie
antagonistyczne lub synergiczne,
•

stymulację

wielokanałową,

polegającą

na

odpowiednio

zsynchronizowanym

czasie,

sekwencyjnym stymulowaniu nerwów, mięśni lub
grup mięśniowych w celu odtworzenia pracy mięśni,
występującej w czasie prawidłowego chodu.

Przeciwwskazania do stosowania elektro-

stymulacji czynnościowej (FES):

•zmiany w kościach i stawach,

•przykurcze,

•zniekształcenia,

•stopa płaskokoślawa,

•znaczna

niewydolność

stawu

biodrowego, kolanowego i

skokowego,

•zmiany w mięśniach ograniczające ich

zdolność do skurczu,

•zmiany

w

nerwie

strzałkowym

zmniejszające jego pobudliwość na prąd

elektryczny,

•konieczność użycia bardzo mocnych

impulsów np. u osób otyłych,

•zaawansowane zmiany psychiczne.

W zakres prądów impulsowych

małej częstotliwości stosowanych w

terapii TENS zalicza się:

1. impulsowe prądy prostokątne:

•

TENS - symetryczny, konwencjonalny ƒ 100

Hz,

•

TENS - asymetryczny, BURST ƒ 10-20 Hz,

•

TENS wg Melzacka ƒ = 10-100 Hz,

•

Prąd Träberta ƒ = 142Hz.

2. impulsowe prądy trójkątne:

•

prąd impulsowy pikokształtny o ƒ = 0,8-8 Hz

grupowany w salwy ƒ = 80 Hz

•

HV - paczka złożona z dwóch impulsów

prądu o kształcie trójkąta

równoramiennego ƒ = 80 - 100Hz.

3. impulsowe

prądy

sinusoidalne

małej

częstotliwości wg Bernarda z modyfikacją

izodynami ƒ = 50Hz, 100 Hz.

W terapii TENS prąd prostokątny uznany jest

za super bodźcowy, bo zgodnie z prawem Du Bois
Reymonda właśnie szybkość narastania amplitudy
impulsów wpływa na poziom pobudzenia tkanki
nerwowej

i

mięśniowej.

Proponowane

są

następujące sposoby i techniki wykonywania
zabiegów TENS w oparciu o
umiejscowienie elektrod:

• w miejscach wywołujących ból (trigger points),
• wzdłuż

przebiegu

nerwu

czuciowego

zaopatrującego bolesną okolicę,

• w punkcie akupunkturowym,
• przykręgosłupowo - w odpowiednich segmentach

rogów tylnych i gałązek nerwowych,

• w miejscach heterotropowych (poza obszarem

bólu),

• na przeciwnej kończynie.

Efekty fizjologiczne i terapeutyczne

w znacznym stopniu zależą od wartości
użytego należenia. Uzyskać je można
jedynie

po

przekroczeniu

progu

pobudliwości tkanek przy uwzględnieniu
indywidualnych odczynów. Próg ten może
ulegać

zmianom

w warunkach

patologicznych. Wobec tego nie można
schematycznie

określić

stosowanego

natężenia prądu. Osiągnięcie właściwych
wyników leczenia jest możliwe tylko w
przypadku indywidualnego dawkowania
natężenia prądu. Zalecane są małe dawki,
poniżej progu bólu, wywołujące wyraźne
uczucie mrowienia lub wibracji.

Preferowane

częstotliwości

stosowane w terapii TENS zawierają
się w paśmie 10-150 Hz, czasy
trwania impulsów 20-100 ms (impulsy
o czasie trwania 200 ms już wywołują
skurcze mięśni i zwiększają przykre
odczucia określane przez pacjentów
jako pieczenie lub palenie). Prądy
impulsowe mogą być aplikowane
dwukanałowo. Czas zabiegu może
wynosić 20 minut.

Efekt przeciwbólowy może pojawić się

natychmiast po zabiegu i utrzymywać się do 60 min.
Taki efekt natychmiastowego znieczulenia może
mieć miejsce u 30% osób leczonych TENS,
natomiast u 70% osób efekt znieczulenia pojawia się
po 30 minutach od chwili wykonania zabiegu.

Zabiegi

impulsowym

prądem

małej

częstotliwości w stymulacji czuciowej =
przeciwbólowej powodują:

•

znieczulenie,

•

podwyższenie progu bólu,

•

poprawę mikrokrążenia,

•

poprawę trofiki tkanek objętych zabiegiem,

•

obniżenie podwyższonego bólem napięcia
mięśniowego.

Wskazania do zabiegów TENS:

• nerwobóle (np. po przebytym

półpaścu,

po

przebytych

uszkodzeniach

nerwów

obwodowych),

• bóle fantomowe, bóle kikutów,
• zespoły

bólowe

w

przebiegu

dyskopatii.

Poza tym sprzymierzeńcem w
działaniu

przeciwbólowym

w

stymulacji czuciowej TENS ma fakt,
że nakładają się na siebie pola
czuciowe

pojedynczych

włókien

nerwowych, należących do tego
samego
i do różnych neuronów.

W zabiegach, których celem jest
zniesienie odczuć bólowych poprzez
zmianę

aktywności

aferentnych

włókien

nerwowych

czuciowych,

stosuje

się

prądy

impulsowe

o różnych parametrach:

•prostokątne, trójkątne, sinusoidalne,
•jednobiegunowe, dwubiegunowe,
•symetryczne,
•niesymetryczne o różnych przebiegach,

o różnych powierzchniach, różnej

modulacji dotyczącej: amplitudy, czasu

narastania

amplitudy,

różnej

częstotliwości nośnej, różnej gęstości

prądu,

czasu

przerw

między

poszczególnymi salwami impulsów.

•zespoły bólowe w przebiegu choroby

zwyrodnieniowej stawów obwodowych,

•zapalenia okołostawowe,
•stany po urazie narządu ruchu.

Przeciwwskazania

do

elektroterapii przeciwbólowej:

• choroby skóry,
• przerwanie ciągłości skóry,
• obecność ciał obcych w tkankach,
• zaburzenia

czucia

powierzchownego,

• stany gorączkowe,
• zaburzenia mikrokrążenia.

Liczba zabiegów przypadających na

jedną

serię

zwykle

wynosi

6-10,

wykonywanych codziennie lub co drugi
dzień. W razie braku zadowalających
wyników leczenia albo w celu utrwalenia
uzyskanej poprawy wykonuje się po 5-10
dniowej przerwie następną serię zabiegów.
Pełny cykl leczenia sprowadza się zwykle do
2 lub 3 serii zabiegów. Dotychczasowe
obserwacje kliniczne wskazują na dużą
skuteczność

przezskórnej

stymulacji

przeciwbólowej.

Rozszerzenie

zakresu

stosowania TENS wymaga dalszych badań
klinicznych.