DEMOGRAFIA

Z gr. demos – lud, grapheia – opis

Jest to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w

konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych

badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno –

analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz

badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i

przewidywalnego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

SUBDYSCYPLINY

DEMOGRAFII

• Demografia ogólna

– przedmiotem badań jest

rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących
pomiaru i opisu struktur oraz procesów demograficznych.

• Demometria

– nauka o pomiarze i predykcji procesów

demograficznych za pomocą aparatu matematyczno –
statystycznego.

• Demografia opisowa

– zajmuje się naukowym opisem

struktur i procesów demograficznych.

• Demografia historyczna

– opracowuje metody pomiaru

oraz opis struktur i procesów demograficznych w

minionych okresach (niekompletne dane statystyczne).

• Demografia potencjalna

– własny system pomiaru i

oceny procesów demograficznych , nadaje człowiekowi

wagę zależną od płci, wieku lub innych cech.

• Doktryny demograficzne

– kierunek zajmujący się

formowaniem teorii rozwoju ludności.

• Demografia społeczna

– zajmuje się społecznym

uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów

demograficznych.

• Demografia ekonomiczna

– zajmuje się ekonomicznym

uwarunkowaniem i konsekwencjami procesów

demograficznych

PRÓBY FORMUŁOWANIA

TEORII

I PODSTAW POLITYKI

LUDNOŚCIOWEJ W

PRZEKROJU HISTORYCZNYM

CHINY

• Konfucjusz (551-479 p.n.e.)

– opracował wraz z

uczniem koncepcję optimum ludności. Idealna proporcja
między liczbą ludności obszarów przeludnionych a
wielkością obszaru zamieszkałych przez ludność
rolniczą. Zalecali Oni przenoszenie ludności z obszarów
przeludnionych na niedoludnione. Zwracali uwagę na
czynniki kształtujące przyrost ludności ; wpływ na
umieralność, ilość żywności, umieralność niemowląt,
wojny, itp.

GRECJA

• Platon (427- 347 p.n.e.)

i jego uczeń

Arystoteles

(384-322 p.n.e.)

– zajmowali się polityką i zasadami

postępowania w celu osiągnięcia optimum ludności w
warunkach państwa niewolniczego. Platon określał
precyzyjnie liczbę obywateli dla osiągnięcia najwyższego
dobra. W mieście – państwie powinna wynosić 5040 osób
(z niewolnikami około 60 tys.) Zawarł to po raz pierwszy w
„Prawie” z 340 r. p.n.e. Arystoteles twierdził, że państwo
powinno być tak ludne, by możliwe było swobodne
rozkoszowanie się czasem wolnym.

IMPERIUM RZYMSKIE

• Preferowano tu działanie proanalityczne, widząc w

dużej liczbie ludności siłę militarną. Prawa rzymskie
przyznawały szczególne przywileje rodzinom
mającym dzieci, a dyskryminowały bezdzietnych.

MERKANTYLIZM (XVI-XVII)

• Narodził się na fali odkryć naukowych, kolonizacji

nowych terytoriów, wzrostu handlu, rozkładu feudalizmu
i tworzenia się podstaw kapitalistycznego
uprzemysłowienia krajów. W swej teorii podnosił korzyści
z dużej i rosnącej liczby ludności, propagował politykę
popierającą zawieranie związków małżeńskich, duże
rodziny, poprawę zdrowia publicznego, kontrolowaną
emigrację i imigrację. Przedstawiciele to:

• G. Botero

– granice rozwoju ludzkości to nędza, wojna i

epidemia.

• W. Petty

– twórca statystyki ekonomicznej.

Arytmetyka może być stosowana do problemów
ekonomicznych i ludnościowych.

• J. Graunt

– ojciec statystyki i demografii. Badania

ludnościowe doprowadziły do ustalenia prawidłowości
demograficznych. Zbudował tablice wymieralności
(tablica trwania życia).

FIZJOKRATYZM

• F. Quesney

– opracował koncepcję obiektywnych i

nieznanych praw naturalnych. Przyrost naturalny jest

korzystny tak długo, jak długo powoduje możliwość wzrostu

produkcji rolnej i zachowania dostatecznego poziomu życia.

• M.R. Malthus (1766-1834) –

według Malthusa liczba

ludności wzrasta w postępie geometrycznym (1,2,4,8,16…) i

podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych w

postępie arytmetycznym (1,2,3,4,5…). Utrzymanie liczby

ludności na właściwym poziomie zapewnione miało być

poprzez:

• działanie prewencyjne – opóźnianie zawierani związków

małżeńskich, dobrowolny celibat.

• pozytywne przeszkody – skracanie długości życia, epidemie,

wojny, klęski głodu.

MALTUZJANIZM

• Ograniczenie tempa przyrostu ludności na drodze

przeszkód represyjnych i prewencyjnych.

NEOMALTUZJANIZM

• Ograniczenie przyrostu ludności za pomocą regulacji

urodzeń.

KAROL MARKS (1818-

1883)

• Formułuje tezę, że nie ma naturalnego i

uniwersalnego prawa rozwoju ludzkości oraz tezę
stwierdzającą społeczno – ekonomiczne
uwarunkowanie rozwoju ludzkości wynikające z
określonego stadium danego społeczeństwa.

F. ENGELS (1820-1895)

• Przewidywał, że w warunkach planowanej gospodarki

socjalistycznej będzie można oddziaływać na
reprodukcję ludności tak, aby zachodziła zgodność
rozwoju ludzkości z produkcją, wyrażającą się w
stałym podnoszeniu warunków bytu ludności
(świadoma regulacja wielkości rodziny).

WSPÓŁCZESNA TEORIA

C. P. BLACKER

• Stworzył teorię transformacji demograficznej lub

teorię przejścia demograficznego. Zidentyfikował pięć
typowych okresów przejścia demograficznego od
wysokiego do niskiego poziomu współczynników
urodzeń i zgonów.

PODSTAWOWE POJĘCIA W

DEMOGRAFII

• LUDNOŚĆ

– inaczej populacja, w demografii ogół

mieszkańców określonego terytorium np. państwa lub
wszystkich krajów świata. Jest to podstawowa kategoria
demografii. Przedmiotem badań demograficznych są trzy
cechy ludności:

• stan ludności

– jest to liczba osób zamieszkujących

dane terytorium w określonym momencie. Wyjątkiem jest
rozważanie liczby ludności świata lub trudności z
zakwalifikowaniem nomadów i osób nieobecnych w
danym momencie w miejscu w którym zwykle
zamieszkują. Niekiedy definiuje się segmenty ludności
np. ludność cywilną, wojskowych w służbie czynnej,
ludność czynną zawodowo, ludność wiejską, miejską itd.

• struktura ludności

– odzwierciedla podział całej

ludności na grupy ze względu na określone kryteria
ilościowe np. wiek, liczba osób w gospodarstwie
domowym, liczba mieszkańców w miejscowości lub
jakościowe np płeć, rasa, charakter miejsce
zamieszkania, stan cywilny, zawód. Szczególne znaczenie
ma struktura ludności według płci i wieku, ponieważ
wywiera ona duży wpływ na zjawiska demograficzne i
warunkuje wiele zjawisk społecznych. Główne czynniki to
urodzenia i zgony. Różnice między liczebnościami w
różnych populacjach kształtują się w zależności od
natężenia rozrodczości i umieralności we wcześniejszym
okresie.

• dynamika ludności

– czyli zmienność w czasie liczby

ludności wyrażana za pomocą względnych miar
odnoszących się do jednakowych np. rocznych
przedziałów czasu: współczynnika przyrostu
rzeczywistego (lub tempa wzrostu) i współczynnika
przyrostu naturalnego. Dynamika równości kształtuje
się pod wpływem trzech czynników: rozrodczości,
umieralności i ruchu wędrówkowego (migracja).

CECHY POPULACJI

• PŁEĆ

– w demografii jest to zbiór cech biologicznych

organizmu człowieka warunkujących zdolność prokreacji.
Oczywista jest całość tej cechy od urodzenia do zgonu,
pomija zatem się przypadki zmiany płci przez osobnika,
ignorowane są przypadki obojnactwa. W tym przypadku
podlega analizie rozrodczość, małżeńskość i umieralność.

• WIEK

– jest to czas jaki upłynął od momentu porodu

osobnika do momentu obserwacji (określa się ukończone
lata życia). Wiek osobnika zmienia się nieustannie, zmiana
jest jednokierunkowa i rośnie liniowo wraz z upływem
czasu aż do momentu zgonu. Wiek jest kluczową zmienną
w analizie struktury demograficznej populacji i podlega
analizie we wszystkich zjawiskach demograficznych.

• STAN CYWILNY

– różnicuje członków populacji,

dojrzałych do prokreacji, na podstawie kryteriów
prawnych. Zwykle jest związek osobnika dorosłego
danej płci z osobnikiem dorosłym płci przeciwnej. Ma
ścisły związek z analizą prokreacji (rozrodczości).
Usankcjonowanie rodziny przez prawo ma chronić
potomstwo i wspomagać wychowanie i rozwój.

• PRZYNALEŻNOŚĆ DO KOHORTY

– jest cechą

członków populacji, którzy doświadczyli określonego
zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej
jednostce czasu np. w danym roku kalendarzowym.
Szczególnym przypadkiem kohorty jest generacja czyli
osoby urodzone w określonym przedziale czasu
kalendarzowego.

• PRZYNALEŻNOŚĆ TERYTORIALNA

– albo

rozmieszczenie geograficzne. Przypisanie
określonego miejsca zamieszkania na podstawie
kryterium administracyjnego, rzadziej
geograficznego lub etnicznego (dzieli populacje
różnych państw, populacje kraju na mieszkańców
wsi i miast, na mieszkańców różnych województw
itp.) Przynależność terytorialna ma znaczenie dla
ustalenia stanu populacji i analizy mobilności
terytorialnej.

ZDARZENIA LUB ZJAWISKA

LUDNOŚCIOWE

• ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA

– to akt utworzenia

rodziny przez mężczyznę i kobietę m.in. W celu
prokreacji oraz wychowania potomstwa we
wspólnym gospodarstwie domowym. Często jest
sankcjonowane prawem. Znaczenie małżeństwa w
analizie demograficznej ulega zmianie ze względu
na związki partnerskie, krótkotrwałe związki
partnerów, rodziny z dziećmi adoptowanymi, związki
homoseksualne, konkubinaty i kohabitacje.

• ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA

– stanowi finał

trwania związku małżeńskiego, może nastąpić z
powodu rozwodu, separacji lub zgonu. Rozwiązanie
małżeństwa zmniejsza liczbę związków
predestynowanych do prokreacji i wychowania
potomstwa i ma wpływ na rozrodczość.

• CIĄŻA

– jest skutkiem poczęcia, stanowi przyczynę

takich zdarzeń jak poronienie i poród. Efektem porodu
jest urodzenie (jedno lub więcej). Poronienia dzielą się
na samoistne i sztuczne czyli aborcje, urodzenia zaś
na żywe i martwe. Powstaje skomplikowany łańcuch
złożonej natury biologicznej i społecznej.

• PORÓD

– to narodziny człowieka czyli podstawowe

zdarzenie demograficzne. Według ONZ (światowa
organizacja zdrowia), poród to wydobycie płodu z
organizmu matki, co najmniej po dwudziestu
tygodniach ciąży. Efekt porodu i cechy fizyczne
noworodka to istotne informacje dla badania stanu
zdrowia populacji a w konsekwencji umieralności.

• URODZNIE ŻYWE

– jest wzrost populacji o jedna lub

więcej osób z powodów naturalnych. Do celów

analitycznych stosuje się często podział urodzeń na

małżeńskich oraz pozamałżeńskich w zależności od

formalnego związku łączącego rodziców noworodka.

• ZGON

– czyli śmierć człowieka, powoduje zmniejszenie

stanu populacji o jedną osobę z przyczyn o charakterze

biologicznym wewnątrzpopulacyjnym. Ogólna definicja

wydaje się prosta: zgon to nieodwracalne ustanie

czynności całego ustroju człowieka w wyniku trwałego

zatrzymania czynności narządów niezbędnych do życia.

Zgony dzielą się na naturalne i na nienaturalne.

Światowa Organizacja Zdrowia określa 19 głównych

grup zgonów np. zgon noworodka, urodzenie martwe.

Zgon i jego przyczyna muszą być stwierdzone

wyłącznie przez dyplomowanego lekarza, czego

efektem jest karta zgonu. Służy ona rejestracji zgonów.

Rejestry zgonów umożliwiają monitorowanie i analizę

umieralności pod kątem cech demograficznych i

przyczyn zgonów

• PRZYBYCIE MIGRANTA (czyli napływ

migracyjny)

– oznacza zwiększenie się populacji

o 1 osobę. Nie ma charakteru naturalnego lecz
mechaniczny i następuje kosztem uszczuplenia
stanu innej populacji o jednostkę, zwykle z innego
kraju.

• WYJAZD MIGRANTA (czyli odpływ migracyjny)

– zdarzenie o podobnym znaczeniu do zgonu,
oznacza zmniejszenie populacji o 1 osobę.

OBIEKT BADAŃ

DEMOGRAFII

• Jednostką elementarną w demografii jest człowiek –

mieszkaniec określonej jednostki terytorialnej. W analizach
demograficznych jednostką elementarną jest rodzina a
niekiedy gospodarstwo domowe funkcjonujące na danym
terytorium.

• RODZINA

– zbiór osób połączonych więzami reprodukcji

biologicznej. W najwęższym sensie mówi się o rodzinie
biologicznej (nuklearnej) – zbiorowości złożonej z pary
małżeńskiej (rodziców) oraz dzieci (naturalnych lub
przyrodnich). Wyróżnia się też rodzinę spisową (statystyczną)
czyli rodziców i potomstwa do określonego pułapu wieku
(pełnoletność).

• GOSPODARSTWO DOMOWE

- oznacza zbiorowość

wszystkich osób mieszkających w jednym mieszkaniu i
wspólnie utrzymujących się. Występuje tu głowa
gospodarstwa domowego, dzieli się je na rodzinne i
nierodzinne. Nie wymaga związku 2 osób (może być
jednoosobowe).

• Obiektem badań staje się

starzenie populacji

,

czyli specyficznie ukierunkowana zmian profilu
struktury populacji według wieku i płci, wpływ na
nią mają 3 procesy rozrodczości, umieralności i
migracji.

• Urbanizacja

stanowi długofalowy proces

społeczny, oznaczający rozwój liczby miast, ich
terytoriów i ludności połączonych z kurczeniem
się liczby mieszkańców wsi i ma kluczowe
znaczenie w obiektach badań demograficznych.
Tworzy stałą zmianę rozmieszczenia populacji
między obszarami miejskimi i wiejskimi.

• Podstawowymi kryteriami oceny demograficznej

jest: - rozrodczość w konsekwencji płodność,
umieralność, mobilność terytorialna i reprodukcja
ludności.

METODA DEMOGRAFII

Demografia zmierza do ustalenia prawidłowości
zjawisk ludnościowych w określonych warunkach
historycznych w kontekście politycznym, ekonomiczno
– społecznym i kulturowym. Ważny element metody
badawczej stanowi analiza ilościowa, właściwa
badaniom zjawisk masowych. Podstawowym
instrumentem analizy demograficznym jest zbiór
technik statystycznych. Ważną cechą metody
demografii jest jej interdyscyplinarność, nawiązuje do
biologii, ekologii, antropologii, statystyki, matematyki,
ekonomii, socjologii, historii, nauk medycznych,
geografii i innych.

• ANALIZA DEMOGRAFICZNA

– jest podstawowym

etapem badania, sposobem statystycznego opisu i
wnioskowania o zjawiskach ludnościowych na gruncie
demografii. Ustalenie celu badania oraz związane z
nim pytania badawcze i hipotezy, typowy zakres
analizy demograficznej, wywołuje wybór miernika
badanego zjawiska, obserwację a następnie
identyfikację jego cech strukturalnych. Podstawowymi
miarami tego rodzaju w analizie zjawisk
demograficznych są miary natężenia zwane
współczynnikami (mają postać algebraiczną i
nazywane są prawdopodobieństwami). Ocenia się
zaawansowanie się procesu starzenia się, urbanizacji
czy natężenia płodności.

ŹRÓDŁA DANYCH :

• spis powszechny

– stan i struktura ludności w jednym

momencie na teranie całego kraju, bada
wszechstronne związki zachodzące pomiędzy
poszczególnymi rodzajami badanych cech

• ewidencja bieżąca stanu ludności

(księgi

meldunkowe), ewidencja ruchu naturalnego ludności
(zawieranie małżeństw, urodzenia, zgonu), ewidencja
ruchu wędrówkowego, ustalane na podstawie
zameldowań i wymeldowań.

• specjalne badania prowadzone metodą

reprezentacyjną,

przeprowadzane w skali kraju,

poszczególnych regionów czy też określonych
zbiorowości według wybranych cech.

• SIATKA DEMOGRAFICZNA

– zwana diagramem

Lexisa. Podstawowy graficzny instrument analizy
zjawisk demograficznych, obserwowanych w określonej
populacji i przedziale czasu oraz zjawisk
obserwowanych w danej kohorcie. Siatka
demograficzna umożliwia śledzenie losów wybranych
kohort, porównywanie ich zachowań oraz określanie
wpływu ich zróżnicowania na intensywność zjawisk
demograficznych mierzonych w określonych
przedziałach.

• WSPÓŁCZYNNIKI DEMOGRAFICZNE

– to relacja dwóch

wielkości, jest miarą natężenia zjawiska demograficznego
w jednostce czasu. Współczynniki służą do oceny i analiz
porównawczych zjawisk demograficznych.

• TABLICA WYMIERALNOŚCI

– inaczej tablica trwania

życia. Przedstawia nierosnący ciąg liczb dożywających i
niemalejący ciąg liczb osób zmarłych, pochodzących z
jednorodnej populacji lub kohorty początkowej. Oba ciągi
są uporządkowane pod względem wieku lub czasu trwania
kohorty.

• PROGNOZOWANIE DEMOGRAFICZNE

– obejmuje

konstrukcję modelu badanego zjawiska ludnościowego,
zawiera ona opis mechanizmu i hipotezy dotyczące zmian
tego mechanizmu i reguły weryfikacji poprawności założeń.
Ważna przy prowadzeniu określonej polityki ludnościowej.

TEORIA TRANFORMACJI

DEMOGRAFICZNEJ LUB TEORIA

PRZEJŚCIA

DEMOGRAFICZNEGO

• TRZYFAZOWY MODEL PRZEJŚCIA

DEMOGRAFICZNEGO

– charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu
rodności oraz wysokiego falującego poziomu
umieralności. Ponadto właściwą falą przejścia,
wyrażającą się zmniejszeniem rodności i
umieralności oraz trzecią fazą kontrolowanej
reprodukcji. Faza pierwsza jest charakterystyczna
dla społeczeństwa tradycyjnego a faza trzecia dla
nowoczesnego (kontrola poziomu dzietności)

• CZTEROFAZOWY MODEL PRZEJŚCIA

DEMOGRAFICZNEGO

• faza pierwsza

to naturalny proces reprodukcji, urodzenia i

zgony utrzymują się na bardzo wysokim poziomie.
Charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim
poziomie rozwoju

• faza druga

– zmniejszenie się umieralności, nadal bardzo

wysoki poziom rodności

• faza trzecia

– znaczniejsze obniżenie poziomu rodności niż

umieralności.

• faza czwarta

– poziom natężenia urodzeń zbliża się do

poziomu umieralności

Sytuację demograficzną poszczególnych krajów rozwijających
się gospodarczo, opisują trzy pierwsze fazy. Ostatnia faza jest
typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej krajów
wysoko gospodarczo rozwiniętych.