Kształtowanie
umiejętności życiowych
jako znaczący nurt
pozytywnej profilaktyki i
promocji zdrowia
psychicznego

Krzysztof Ostaszewski

Instytut Psychiatrii i Neurologii w
Warszawie,
III Wojewódzka Konferencja Szkół
Promujących Zdrowie, 25.X.2006,
Poznań

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

2

Profilaktyka

Profilaktyka negatywna

(Demel 1968)



Działalność defensywna



Negatywny przekaz „nie

rób tego” „unikaj

tamtego”



Punktem wyjścia są

czynniki ryzyka



Dąży do eliminowania

czynników ryzyka

Przykłady:



Nie pal



Nie pij



Nie jedz słodyczy



Nie oglądaj TV



Nie opalaj się



itd

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

3

Jurek i Tadek

Byli przyjaciółmi, którzy:
- wychowywali się w tej samej złej dzielnicy dużego

miasta (bieda, przemoc, alkohol)

-

chodzili do tej samej podstawówki i mieli wczesne

problemy w nauce

-

od 10 r.ż. byli wychowywani przez matki (ojcowie

opuścili rodzinę i nie angażowali się w ich życie)

-

mieli rodzeństwo z kryminalną kartoteką

-

kiedy dorastali wdali się złe towarzystwo i mieli

kłopoty z policją

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

4

Jurek i Tadek

Byli narażeni na

następujące czynniki

ryzyka:



Biedę, przemoc,

nadużywanie alkoholu



Niepowodzenia w nauce



Brak właściwej opieki ze

strony ojca



Niekorzystne wzory

najbliższego otoczenia

-rodzeństwo



Złe towarzystwo



Chroniczny stres

Czy realne jest

wyeliminowanie

czynników ryzyka z

życia tych chłopców?

Jak sądzicie jak będzie

wyglądało ich życie

kiedy skończą 30 lat?

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

5

Jurek i Tadek po
trzydziestce



Jurek

-

nigdy nie ukończył

zawodówki

-

jest bezrobotny i kilka

razy siedział w

więzieniu

-

ma dwoje dzieci, które

rzadko odwiedza

-

pije i upija się

regularnie

-

nie ma stałego miejsca

zamieszkania



Tadek

-

skończył technikum i

pracuje jako wzięty

fachowiec

-

ma żonę i dwójkę

dzieci,

-

dba o swoją rodzinę i

regularnie zabiera ich

na wycieczki za miasto

-

jest w dobrej formie, w

wolnych chwilach gra

z kumplami w piłkę

Adaptacja pomysłu wykorzystanego

przez Zimmermana i Arunkumara (1994)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

6

Odkrycie „resilience”



Klasyczne badania nad indywidualnymi

różnicami w odporności na chroniczny stres

wśród dzieci wychowujących się w

niesprzyjających warunkach (Rutter 1979,

Garmezy (1985), Werner i Smith (1992).



Istnieje grupa dzieci, które stosunkowo

dobrze radzą sobie z niekorzystnymi

warunkami życia

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

7

Resilience jako
elastyczność



W fizyce termin „resilience” oznacza
własność metalu, który po
odkształceniu wraca do stanu
wyjściowego

elastyczność, sprężystość, odbojność

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

8

Resilience jako (złożony)
proces i splot czynników
chroniących



M. Rutter (1985) i N. Garmezy (1985) -

odporność jest efektem nakładania się

indywidualnych, rodzinnych i

pozarodzinnych

czynników chroniących



Nie jest w związku z tym czymś

absolutnym, co chroni przed wszystkim i

bez względu na wszystko



Resilience to nie jest „niezatapialność”

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

9

Czym są czynniki
chroniące?



Czy są
odwrotnością
czynników ryzyka?

Na przykład: zła

rodzina – dobra
rodzina?

Czynniki chroniące to pojęcie relacyjne

tzn. jest ono rozpatrywane w relacji do sytuacji ryzyka.

Np. w sytuacji dziecka z rodziny dysfunkcyjnej czynnikiem

chroniącym może być wsparcie wychowawcy,

(kuzyna, trenera sportowego, księdza itd.)

albo umiejętności społeczne dziecka

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

10

Jak działają czynniki

chroniące?

Model redukowania ryzyka

(Garmezy et al. (1984), Zimmerman & Arunkumar (1994)

Czynniki chroniące stanowią swego rodzaju bufor

redukujący wpływ czynników ryzyka, modyfikują

(zmniejszają) ich wpływ

Koledzy

używający

substancji

Używanie

substancji

Asertywność w

kontaktach z

rówieśnikami

Czynnik

ryzyka

Czynnik

chroniący

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

11

Poziomy

zasobów

Kategorie czynników wraz z

przykładami

Zasoby
indywidual
ne

Zdolności poznawcze (wysokie IQ, zdolności
uczenia się, zdolności werbalne, umiejętności
planowania)
Temperament (towarzyskość, zdolności
adaptacyjne)
Mechanizmy samokontroli (radzenie sobie z
negatywnymi emocjami, samokontrola
impulsów)
Optymizm i pogoda ducha
Umiejętności społeczne (porozumiewania
się, nawiązywania przyjaźni, rozwiązywania
konfliktów)
Pozytywny obraz siebie (wysoka
samoocena, wiara w swoje możliwości,
poczucie własnej skuteczności)
Procesy motywacyjne (posiadanie planów i
celów życiowych, aspiracje edukacyjne)

Źródła: Kumpfer (1999), Masten i Powell (2003) i Olsson i wsp.
(2003)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

12

Poziomy

Kategorie czynników wraz z

przykładami

Zasoby
wynikające
z relacji z
osobami z
najbliższeg
o otoczenia

Relacje rodzice-dziecko (więź z
rodzicami, wsparcie rodziców, zasady

rodzinne, jasne oczekiwania rodziców,
dobra komunikacja, zaangażowanie
rodziców w szkolne sprawy dziecka)
Konstruktywni rówieśnicy (akceptujący
normy, z aspiracjami edukacyjnymi,
prospołeczni)
Dobrzy i kompetentni dorośli (oparcie
w zaufanej osobie dorosłej np. trenerze

sportowym, księdzu, nauczycielu)

Zasoby
środowiska
lokalnego

Dobra szkoła (klimat szkoły, wsparcie
nauczycieli)
Zaangażowanie w konstruktywną
działalność (kluby młodzieżowe i
sportowe, wspólnoty religijne,
wolontariat)
Przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo
(dostęp do ośrodków rekreacji, klubów,

poradni, ośrodków interwencji
kryzysowej)

Źródła Kumpfer (1999), Masten i Powell (2003) i Olsson i wsp.
(2003)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

13

Profilaktyka pozytywna vs.
negatywna

Profilaktyka negatywna

(Demel 1968)



Działalność defensywna



Negatywny przekaz „nie

rób tego” „unikaj

tamtego”



Punktem wyjścia są

czynniki ryzyka



Dąży do eliminowania

czynników ryzyka

Profilaktyka pozytywna



Działalność ofensywna



Wzmacnianie umiejętności

i innych zasobów



Punktem wyjścia

koncepcja resilience

(Garmezy, Rutter) i

salutogenezy (Antonovsky)



Dąży do równoważenia

wpływów czynników ryzyka

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

14

Trzy znaczące nurty
pozytywnego rozwoju dzieci i
młodzieży



Rozwijanie indywidualnych potencjałów

i zasobów (np. kształtowanie

umiejętności życiowych)



Praca nad relacjami z rodzicami i

innymi znaczącymi osobami (np. rozwój

umiejętności wychowawczych rodziców)



Tworzenie przyjaznego środowiska

społecznego (np. kluby młodzieżowe,

dobry klimat szkoły)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

15

Przykłady programów opartych
na wzmacnianiu czynników
chroniących



Rozwijanie indywidualnych zasobów

Program „Spójrz inaczej”



Praca z rodzicami i in. znaczącymi osobami

-

Dorośli nieformalni doradcy

Program „Starszy brat starsza siostra” http://www.brat-

siostra.org/

- Zaangażowanie rodziców
Program Domowych Detektywów i Fantastyczne Możliwości

http://www.ipin.edu.pl/0211.htm



Pozytywny klimat szkoły

Projekt „Golden Five”

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

16

Edukacja zdrowotna
zorientowana na rozwijanie
umiejętności życiowych

Umiejętności życiowe

umożliwiają
pozytywne
zachowania
przystosowawcze,
dzięki którym radzimy
sobie z zadaniami i
wyzwaniami życia
codziennego (WHO
2003)

Grupy umiejętności



Porozumiewania się i

relacji

interpersonalnych



Radzenia sobie ze

stresem i negatywnymi

emocjami oraz

budowania własnej

wartości



Podejmowania decyzji i

krytycznego myślenia

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

17

Metody pracy



Metody

podające



Metody

aktywizujące



Metody

interaktywne

Nauczyciel-uczeń;

komunikacja jednostronna. Bierna rola

uczniów w przyswajaniu wiedzy.

Pogadanki, wykłady, filmy itp.

Nauczyciel-uczeń. Komunikacja dwustronna.

Nauczyciel aktywizuje uczniów na zajęciach.

Dyskusje prowadzone przez nauczyciela, quizy

gry i zabawy dydaktyczne,

itd.

Nauczyciel inicjuje proces interakcji,

porozumiewania się, dyskusji, stawiania i

weryfikowania umiejętności, uczenia się

z kontaktach z innymi, np. sytuacjach

zadaniowych itd.

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

18

Przykład – nauka
asertywności



Metody

podające



Metody

aktywizujące



Metody

interaktywne

Nauczyciel wykłada, czym

jest asertywność, czym różni się od

agresywności i uległości.

Rozdaje materiały pomocnicze.

.

Nauczyciel organizuje ćwiczenie, w którym

każdy uczeń ma bronić swojego balonika.

Następnie omawia, jak czuli się uczniowie

Którym ktoś zniszczył balonik, itd.

wyjaśnia czym jest asertywność

Nauczyciel wpierw uczy czym jest

asertywność. A następnie tworzy sytuacje, w

których uczniowie mogą wykorzystać

swoje umiejętności w zajęciach

z innymi uczniami

.

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

19

Warsztaty rozwijania
umiejętności



Porozumiewania się



Rozwiązywania konfliktów



Asertywności



Autoprezentacji

4 bloki x 4 godziny (12-16 osób)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

20

Realizacja – rozwój
zaangażowania młodzieży

Pierwszy rok

-

rekrutacja
grup na kurs

Trzeci rok

Prowadzenie

zajęć

Drugi rok

pomoc w
zajęciach np.
odgrywanie
scenek,
dyskusje w
małych
grupach

Absolwenci

Sztafeta

Liderzy

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

21

Przykład – uczenie
umiejętności społecznych

Kurs umiejętności społecznych

4 spotkania po 4 godziny

Porozumiewanie się

Rozwiązywanie konfliktów

Asertywność

Autoprezentacja

Zadania w ramach działalności

Klubu młodzieżowego

wycieczki, spotkania,

rozwiązywanie problemów,

negocjacje

Grupa liderów

Prowadzenie kursu dla

„Młodych”

Szkolenie, wsparcie

emocjonalne liderów

pomoc techniczna

Tzw. sztafeta

czyli udział

absolwentów w

następnych kursach

jako osób

wspomagających

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

22

Bartosz „Bezet” Zalewski, Pesymist-
Club

„Drugi kurs okazał się wspaniały,

pracowało się naprawdę miło, ludzie
szybko pojmowali zagadnienia, umieli
doskonale dyskutować… Cóż – poczułem
smak satysfakcji. Zyskałem też spore
grono przyjaciół. Wydaje mi się, że
najbardziej oba kursy przydały się mnie
samemu. Asertywności, parafrazowania,
czy zapobiegania konfliktom nauczyłem
się dopiero jako prowadzący.”

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

23

Szkolenie i wsparcie

realizatorów, pomoc

techniczna

Schemat uczenia umiejętności

Udział liderów

młodzieżowych

Organizacja

alternatywnych

form aktywności

Uczenie umiejętności

życiowych

Część

informacyjna

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

24

Podsumowanie



Odkrycie „resilience” dało początek nowemu myśleniu

w profilaktyce w kategoriach „pozytywnego rozwoju”



Strategia pozytywnego rozwoju jest pomostem

pomiędzy profilaktyką zagrożeń i promocją zdrowia

psychicznego



Jednym ze znaczących nurtów „pozytywnego rozwoju”

jest kształtowanie umiejętności życiowych



Kształtowanie umiejętności życiowych u uczniów

stwarza okazję do stosowania innowacyjnych metod

pracy (metod interaktywnych) i nowych koncepcji

(łączenia promocji zdrowia psychicznego z

profilaktyką zachowań problemowych)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

25

Piśmiennictwo



Barnes D.: Nauczyciele i uczniowie. Od porozumiewania się do

kształcenia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

1988.



Catalano R., Berglund L., Ryan J., Lonczak H., and Hawkins D.

(2002) Positive Youth Development in the United States:

Research Findings on Evaluations of Positive Youth

Development Programs. Prevention & Treatment, Volume 5,

Article 15,

http://journals.apa.org/prevention/volume5

.



Goźlińska E. (2000) Projekty uczniowskie jako jedna z form

realizacji edukacji prozdrowotnej. Edukacja zdrowotna i

promocja zdrowia. Zeszyt 1, 7-16.



Kumpfer K. (1999) Factors and processes contributing to

resilience. The resilience framework. In: Resilience and

development. Positive life adaptations. M. Glanz and J. Johnson

(eds.) Kulwer Academic/Plenum Publisher, New York, 179-224.



Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research,

policy and practice [in:] Resilience and vulnerability.

Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar

(ed.), Cambridge, 1-25.

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

26

Piśmiennictwo cd.



Ostaszewski (1995) Klasa i Ja – program edukacyjny dla

młodzieży. Remedium 3, marzec, 30-31.



Tobler N., Stratton H. (1997): Effectiveness of school-based drug

prevention programs: A meta-analysis of the research. Journal of

Primary Prevention 18(1); 71-128.



Tobler N. (2000) Lessons Learned. Journal of Primary Prevention,

20(4), 261-274.



Woynarowska B. (2002) Kształtowanie umiejętności. Remedium

5, 1-3.



Woynarowska-Sołdan M. (2004) Klimat społeczny w szkołach

promujących zdrowie. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w

szkole. Zeszyt 8, 46-53



Zimmerman M., Bingenheimer J., Notaro P. (2002) Natural

Mentors and Adolescent Resiliency: A Study with Urban Youth,

American Journal of Community Psychology, 30(2), 221-243.

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

27

W głąb metod
interaktywnych –
mowa eksploracyjna



Metody interaktywne, pod pewnymi
warunkami, umożliwiają uczniom
stosowanie strategii słownych zwanych
mową eksploracyjną (Barnes 1988)



Mowa eksploracyjna wspomaga
przekształcanie wiedzy szkolnej w
wiedzę czynną, czyli taką, którą uczeń
stosuje do własnych celów

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

28

Mowa eksploracyjna versus

„wersja ostateczna”

(Barnes 1988)

Mowa eksploracyjna

Jest to rodzaj „głośnego

myślenia”, w którym

występują częste

wahania, błędne początki

i zmiany kierunku,

stawianie hipotez i ich

weryfikowanie

Otwarty styl

porozumiewania się

Wersja ostateczna

Pisemna lub ustna

wypowiedź ucznia, która

prezentuje dobrze

przygotowany, gotowy

produkt, zazwyczaj

prezentowany w celu

uzyskania aprobaty

nauczyciela

Zamknięty styl

porozumienia się

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

29

Metody interaktywne – kluczowy

element skutecznych programów

profilaktycznych



N.Tobler (2000), Tobler i Stratton (1997) –
na podstawie wieloletnich badań nad
programami profilaktycznymi wskazuje, że
skuteczność zależy od metodyki pracy i
dzieli programy na:

Interaktywne

Bardziej skuteczne

Nieinteraktywne

Mniej skuteczne

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

30

Warunki interakcyjnego
uczenia się z udziałem
liderów



Interesujące zadanie



Współpraca między

uczniami



Otwarty sposób

podejścia do zadania



Wspieranie uczniów



Zastosowanie w

praktyce



Docenianie i

nagradzanie liderów



Interakcyjny model

uczenia się leży u

podstaw metody

projektów, która

ostatnio jest chętnie

stosowana w

edukacji zdrowotnej

(Goźlińska 2000),

oraz w innych

obszarach edukacji.

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

31

Programy na rzecz osiągnięć
szkolnych, rozwoju społecznego i
emocjonalnego



Podejście obejmuje cały

okres edukacji w szkole

i tworzy adekwatne do

etapu rozwojowego

programy, które mają

na celu rozwijanie 5

kluczowych kompetencji

dla osiągnięć szkolnych

i rozwoju społecznego i

emocjonalnego (CASEL

2003)

http://www.casel.org

/home/index.php



Rozpoznawanie i

radzenie sobie z

emocjami



Dostrzeganie

perspektywy innych

ludzi



Stanowienie

pozytywnych celów



Podejmowanie

odpowiedzialnych

decyzji



Radzenie sobie w

kontaktach

interpersonalnych

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

32

Collaborative for Academic,
Social and Emotional Learning
(CASEL)



Łączenie edukacji emocjonalnej i społecznej z
innymi elementami edukacji szkolnej



Używanie różnorodnych metod włączania
młodzieży (drama, scenki, technologie
komputerowe, sztuka, projekty itd.)



Włączanie rodziców



Rozwijanie kompetencji nauczycieli i
edukatorów



Podejście „krok po kroku”

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

33

Kierunki zorientowane na
rozwijanie indywidualnych
potencjałów



Edukacja zdrowotna zorientowana na

rozwijanie umiejętności życiowych

( Skills-

based health education WHO 2003, Woynarowska

2001)



Programy pozytywnego rozwoju

młodzieży

(Positive Youth Developmnet, Catalano i

wsp. 2002)



Programy na rzecz osiągnięć szkolnych,

rozwoju społecznego i emocjonalnego

(Collborative for Academic, Social, and Emotional
Learning, Greenberg i wsp. 2003)

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

34

Metody interaktywne a
liderzy w szkolnych
programach edukacyjnych

Zajęcia w małych

grupach

kierowane przez liderów

umożliwiają stosowanie

strategii słownych

zwanych

mową eksploracyjna

Cechy liderów:

Np. pobudzanie

dialogu

tolerowanie

„ślepych uliczek”

Szkolenie

„przed” i

wsparcie liderów

w trakcie

zajęć

Otwarta postawa

nauczyciela

Zadanie, które

wzbudza

zainteresowanie

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

35

Wspólne cechy tych
podejść

Oparte na

identyfikowaniu

i rozwijaniu

mocnych stron

(resilience)

Wykorzystują

metodykę pracy

opartą na aktywnym

uczestnictwie młodzieży

(np. metoda projektu,

drama, gry zadaniowe)

Akcentują znaczenie

programów opartych

na naukowych dowodach

ang. evidence-based

programs

Akcentują

przygotowanie

nauczycieli do stosowania

tych podejść i

programów

Krzysztof Ostaszewski, IPiN, P
racownia "Pro-M"

36

Nie było tak „różowo” –

Katarzyna „Kama” Daszczuk, Pesymist-Club
(Ostaszewski 1995)



„Pierwszy kurs był dla mnie wielkim

przeżyciem (…). Ci pierwszoklasiści patrzyli

na nas z lekkim powątpiewaniem, byli

trochę nastawieni anty. Miałam nadzieje, ze

cały kurs pójdzie gładko (…). A tu taka

klapa. Już podczas rozgrzewki dali nam

nieźle popalić. Byłam wtedy załamana (…).

Myślałam, że nie stanęłam na wysokości

zadania. Byłam zła, zawiedziona.
Popłakałam się.”