Co to jest etyka?

Romuald Krajewski

Etyka

• Czym zajmuje się etyka?

Etyka

• Etyka jest jednym z trzech

podstawowych działów filozofii, obok:

– ontologii – nauki o bycie
– epistemologii – nauki o poznaniu

• Szuka odpowiedzi na pytania:

– jak „dobrze” żyć?
– jakie działanie jest słuszne / sprawiedliwe /

dobre w określonych okolicznościach?

– jakie motywacje ludzkich działań są

słuszne / dobre?

– co to jest sprawiedliwość / dobro /

słuszność?

Etyka

Czym zajmuje się etyka?

• Inaczej niż prawo, etyka dostarcza

wskazówek nie tylko na temat
pożądanych zewnętrznych zachowań
człowieka, ale również odnosi się do jego
wewnętrznych przeżyć – postaw,
motywacji, zamiarów.

• Dostarcza więc kryteriów oceny nie

tylko działania człowieka, ale także sfery
jego wewnętrznych przeżyć.

• Jest „teorią stosunków społecznych”; jej

nakazy są nakazami czynienia „dobra”
ludziom lub ogólniej – istotom czującym.

Etyka

• Czy etyka jest powszechna?

Etyka

• Z formułowaniem reguł dotyczących

tego, jak należy postępować i jakimi
motywacjami się kierować w
działaniu, mamy do czynienia w
każdej społeczności, w każdym kręgu
kulturowym, na każdym poziomie
rozwoju społecznego i
cywilizacyjnego (również w tzw.
społeczeństwach prymitywnych).
Etyka jest więc jednym z
uniwersalnych zjawisk społecznych,
tzw. „powszechników kulturowych”.

Etyka

•

Te same zachowania mogą być różnie

traktowane na gruncie różnych

rodzajów etyk, w różnych

społecznościach, a także – w ramach

jednej etyki, w zależności od

okoliczności, w których występują:

– np. pobicie, w zwykłych okolicznościach

potępiane, jeżeli ma miejsce w ramach walki

bokserów na ringu, zgodnie z przyjętymi w

boksie zasadami, nie spotyka się z

potępieniem;

– małżeństwo rodzeństwa – w większości

kultur uznawane za niedopuszczalne, w

królewskich rodzinach starożytnego Egiptu

było nie tylko dopuszczalne, ale wręcz

pożądane ze względu na wysoki (najwyższy z

możliwych) społeczny status małżonków, itd.

Etyka

• Jakie są prawidłowości

(zasady) o charakterze
etycznym, które są wspólne
wszystkim społecznościom i
wszystkim kręgom
kulturowym (które można
uznać za fundamentalne)?

Etyka

• Zasada wzajemności (do ut des) – to, co

zostało zrobione lub darowane komuś,

powinno zostać w jakiś sposób zwrócone

– nie każdy rodzaj wymiany ma wymiar etyczny

(np. wymiana czysto handlowa – znaczenie

jedynie ekonomiczne), również jednak w takich

przypadkach w tle transakcji rysuje się etyczna

zasada odpłacania dobrem za dobro czy złem

za zło (np. jeżeli nasz kontrahent wywiązał się

ze swojego zobowiązania, my również

powinniśmy wywiązać się z naszego, jeżeli nas

oszukał – jesteśmy zwolnieni z obowiązku

świadczenia mu tego, do czego się

zobowiązaliśmy, itd.);

– zasada wzajemności leży też u podstaw

systemu kar za przestępstwo (najprostszy

rodzaj kary – zasada talionu: oko za oko, ząb za

ząb; kary odzwierciedlające – np. obcinanie

ręki złodziejowi; przyświeca im zasada odpłaty)

Etyka

• Zasada poszanowania życia ludzkiego:

• choć obecna we wszystkich etykach,

podlega jednak dużym modyfikacjom

co do zakresu uznania i priorytetów

przypisywanych zachowaniu życia;

• różnice występują nie tylko pomiędzy

poszczególnymi etykami (np.

dopuszczalność kary śmierci – lub nie

– karalność samobójstwa – lub nie),

ale również w obrębie jednej etyki, w

zależności od okoliczności, w których

życie jest zagrożone (np. przyzwolenie

dla zabijania w warunkach wojny).

Etyka

•

Opanowywanie chaosu:

•

w etyce każdej społeczności przejawia
się potrzeba względnego
uporządkowania rzeczywistości
społecznej według jakichś reguł,
sprawienia, że będzie ona do jakiegoś
stopnia przewidywalna (zwiększenie
poczucia bezpieczeństwa).

•

Inne reguły etyczne rozwijają i
uzupełniają wyżej wymienione zasady na
różne, nieraz bardzo odmienne sposoby.

Etyka

• Jakie są źródła etyki?

Etyka

• Dlaczego ludzie poszukują

reguł etycznych, dlaczego
potrzebują wskazówek, „jak
dobrze żyć”?

• Z jakiego powodu każda

społeczność wypracowuje jakiś
system etyczny, którego
przestrzegania oczekuje się od
jej członków?

• Czyli – skąd się wzięła etyka?

Etyka

Umowa społeczna

• Zasady postępowania,

obejmujące członków
społeczeństwa, zostały ustalone
przez ludzi jako kontrakt:

• w zamian za konieczność

przestrzegania przyjętych reguł,
ludzie uzyskują bezpieczeństwo,
pokój i pewność swojej sytuacji;

• etyka powstaje więc, by chronić

ludzkie interesy

Etyka

Umowa społeczna

• Koncepcja Hobbesa – stan natury (stan

przedspołeczny i przedetyczny) jako

wojna wszystkich ze wszystkimi

(bellum omnium contra omnes);

• zawarcie umowy społecznej –

kontraktu regulującego zasady

współżycia jednostek, ustanawiającego

nad nimi władzę suwerena – jako

przezwyciężenie niebezpieczeństw i

niepewności bytu związanych ze

stanem natury;

• człowiek tworzy więc etykę kierując się

egoizmem – potrzebą zabezpieczenia

własnych interesów (życia, zdrowia,

własności prywatnej itd.)

Etyka

Umowa społeczna

• Reguły, którymi kierują się ludzie w swoim

postępowaniu, mają (do pewnego przynajmniej

stopnia) charakter umowy, ale nie przekonuje

pogląd, że powodem, dla którego ludzie godzą

się im podporządkować, jest tylko egoizm i

chęć ochrony własnych interesów.

• Ludzie kierują się znacznie bardziej złożonymi

motywacjami, takimi jak – obok egoizmu –

altruizm, współczucie, przyjaźń, lojalność,

hojność itd.

• W radykalnych ujęciach wszystkie te motywy

próbuje sprowadzać się do egoizmu i

wykazywać, że w ich tle rysuje się zawsze

interes własny jednostki, jednak takie

stanowisko nie jest psychologicznie

przekonujące.

Etyka

Socjobiologia

• Zachowania prospołeczne

(„etyczne”) są u ludzi –
podobnie jak u zwierząt –
wrodzonymi mechanizmami
podtrzymywania społeczności,
dzięki czemu możliwa jest
bezpieczna „promocja genów”
i przetrwanie gatunku.

Etyka

Socjobiologia

• Człowiek dla prawidłowego

funkcjonowania potrzebuje
społeczeństwa, dlatego ma wrodzone
dyspozycje do takiego postępowania,
które zapewni mu miejsce w grupie,
przychylność innych, ich pomoc itd.

• Znane są przykłady „dzikich dzieci”

znajdowanych w lasach,
wychowywanych przez zwierzęta – takie
dzieci nie tylko nie potrafią mówić, ale
też nie potrafią chodzić i nigdy nie udaje
im się nauczyć normalnego, społecznego
funkcjonowania.

Etyka

Socjobiologia

• Zachowania „prospołeczne”

przejawiają również żyjące w
grupach (stadach) zwierzęta
(wspólna opieka nad młodymi,
np. słonie – adoptowanie
osieroconych młodych,
chronienie słabszych, wzajemna
pielęgnacja, np. czyszczenie się,
dokarmianie schorowanych
członków stada itd.).

Etyka

Idealizm

• Podejście idealistyczne

zakłada dualizm
rzeczywistości: obok
rzeczywistości materialnej
istnieje rzeczywistość idei,
która jest rzeczywistością
„wzorcową” – i z niej wywodzą
się reguły „słusznego”,
„sprawiedliwego”, „dobrego”
postępowania.

Etyka

Idealizm

• Dualistyczne postrzeganie

człowieka jako materialnego,
kierującego się naturalnymi
popędami ciała i niematerialnej
duszy, która ma udział w świecie
idei i może poznać reguły
„słuszności”, ideę „dobra”; jej
rolą jest poskramianie ciała i
temperowanie jego naturalnych,
„niskich” skłonności.

Etyka

Idealizm

• „Dobro”, „słuszność”,

„sprawiedliwość” – to pierwiastki
wywodzące się z faktu, że człowiek
jest istotą duchową; egoizm,
zachowania antyspołeczne są
związane z faktem, że posiada ciało.

• Jest to koncepcja m. in. Platona

(Uważał on przy tym, że nie wszystkim
ludziom dane jest poznać świat idei –
potrafią to tylko filozofowie, i dlatego
oni powinni być władcami – żeby
mówić innym, jak należy postępować).