geneza

Sonata wywodzi się bezpośrednio z canzony. Na jej rozwój 

znaczący wpływ miały także wariacje oparte na stałym 
basie, tańce oraz różnorodne formy figuracyjne i imitacyjne 
(capriccie, fantazja, ricercar, toccata). W późniejszej fazie 
swego rozwoju wykazywała najsilniejsze związki z suitą. 
Nazwa sonata pochodzi od włoskiego słowa sonare, 
suonare (dźwięczeć, brzmieć, grać na instrumencie). W XIII 
w. W źródłach literackich używany jest termin sonnade na 
określenie instrumentalnego wykonania utworu. W 
renesansie termin ten stosowany jest w tabulaturach, 
zwłaszcza lutniowych, np. u Luisa de Milano (El maestro, 
1536); u Valderrabano (Silva des Sirenas, 1547). Nazwa 
„sonata” występuje po raz pierwszy u G. Gorzanisa (Sonata 
per liuto w Intabolatura di lituto, 1561).

geneza

Do połowy XVII w. określenie „sonata” pojawia się 

zamiennie z terminem canzona, (często używane jest 
też określenie canzona per da sonar); do lat 70. XVII w. 
zamiennie z terminem „sinfonia” czy concerto”. 
Różnica pomiędzy utworami określanymi jako sonata a 
takimi jak fantazja, capriccio, passacagalia, chaconna, 
scherzi, ricercar, toccata, wariacje, essercizi, suita, 
partita i in. jest w okresie baroku wielokrotnie trudno 
uchwytna. Aż do późnego baroku termin „sonata” nie 
ma kontekstu formalno- konstrukcyjnego.

Powstanie, rozwój

Sonata rozwijała się początkowo we Włoszech, później 

rozpowszechniła się we wszystkich ośrodkach europejskich.

Od wczesnego baroku kontynuowane były wzory 

renesansowej canzony zespołowej, równocześnie 
powstawały pierwsze sonaty prezentujące typową dla 
baroku obsadę solową i triową: już w 1610r. Znane były 
kompozycje tego typu G. P. Cimy przeznaczone na skrzypce 
i basso continuo. W roli instrumentu solowego najczęściej 
występowały skrzypce, choć w XVII w. Zastępowano je 
wielokrotnie kornetem lub fletem (rzadziej obojem). 
Chętnie pisano także sonaty na lutnie lub gitarę. W 2 
połowie XVII w popularne stały się sonaty na trąbkę, 
później również i inne instrumenty, które wcześniej nie 
pełniły roli instrumentu solowego. 

Powstanie, rozwój cz.2

W Anglii i Francji niezwykłą popularność zdobyły utwory 

przeznaczone na różne rodzaje viol. Instrumentem solowym 
towarzyszyło z reguły basso continuo, rezygnacja z niego była 
zjawiskiem rzadkim w baroku. Kompozycje przeznaczone na 
organy czy klawesyn nie wymagały oczywiście uzupełnienia 
partią basso continuo. Pierwsze sonaty organowe komponował 
A. Banchieri (1605), a klawesynowe – szczególnie ważne jako 
źródło rozwoju późniejszej sonaty klasycznej G. del Buono 
(1641). W 2giej połowie XVII w. kształtuje się sonata jako forma 
cykliczna złożona z kilku części, których następstwo reguluje 
kontrast faktury, tempa, metrum, charakteru. Niemniej jednak 
cykl nie ma jeszcze w pełni sprecyzowanej budowy:

 zarówno liczba jak i następstwo części mogą być różne. Cechą 

wspólną sonat tego okresu jest natomiast występowanie co 
najmniej jednej części fugowanej i jednej części o charakterze 
tanecznym.

Forma

 

Początkowo forma sonaty była analogiczna do canzony; 

w ramach jednoczęściowej sonaty zawierało się kilka 
(nawet kilkanaście) krótkich odcinków, kontrastujących 
ze sobą pod względem faktury, tempa, metrum, 
wyrazu. Komponowane były także sonaty 
wykorzystujące schemat wariacji ostinatowych typu 
ground (oparte na stałym basie). Stopniowo wraz z 
rozwojem funkcyjnego systemu harmonicznego, 
stosunkowo krótkie odcinki zaczęto przekształcać się 
w szerzej rozbudowane, wyraźnie wyodrębnione 
części. Równocześnie zaczęła się także zmniejszać ich 
liczba.

Forma

 

 Około roku 1670 krystalizują się wzory formalne sonaty 

da chiesa i da cemera. W tym samym czasie pojawia się 
tendencja do w prowadzania tej samej tonacji w 
poszczególnych formach cyklu.

W 1 połowie XVIII w chętnie stosowany jest także schemat 

trzyczęściowy nawiązujący do koncertu czy uwertury 
włoskiej oraz schemat jednoczęściowy z wyraźnym 
podziałem wewnętrznym na dwie podczęści. Sonaty 
jednoczęściowe opierać się mogą na jednym lub wielu 
tematach. W przypadku zastosowania dwóch tematów, 
widać niekiedy zapowiedź dualizmu tematycznego (np. 
niektóre Essercizi per gravicembalo D.Scarlattiego), 
rozwiniętego później w klasycznej formie sonatowej.

Forma

Ze względu na formę wyodrębnić można: 
-sonatę jednoczęściową, będącą odpowiednikiem 

wieloodcinkowej canzony. W późnym baroku 
tworzony był inny rodzaj sonaty jednoczęściowej- 
z podziałem wewnętrznym na dwie pod części. Te 
ostatnie (mono lub wielotematyczne) stanowiły 
prototyp sonaty przedklasycznej;

-sonatę wieloczęściową
-da chiesa,
-da camera,
-trzyczęściową.

Sonata Da Chiesa

Sonata da chiesa – charakter poważny, 

przeznaczona do grania w kościele; najczęściej nie 
posiadała ściśle ustalonej budowy, choć jej 
„klasyczna” postać to cykl 4-częściowy n oparty 
na następującym schemacie;

I.   część wolna, imitacyjna,
II.  część szybka, fugowana,
III. część wolna akordowa, zwykle o charakterze 

tanecznym (najczęściej stylizowana sarabanda lub 
siciliana),

IV. część szybka, imitacyjna lub fugowana, 

najczęściej taneczna (przeważnie gigue).

Sonata Da Camera

Sonata Da camera była przeznaczona do 

grania na salonach; miała charakter 
świecki; Budowa sonaty da camera 
odpowiadała suicie w jej podstawowym, 
czteroczęściowym układzie tańców 
stylizowanych.

charakterystyka

 Schematy da chiesa jak i camera były często modyfikowane 

w zakresie liczby części jak i ich charakteru. Po roku 1700 
terminy „da chiesa” i „da camera” używane u związku z 
budową formalną dzieła wychodzą z użycia. Układowi 
formalnemu sonaty da chiesa odpowiada termin sonata, 
natomiast zamiast określenia sonata da camera 
stosowane są różne nazwy oznaczające suitę: partita, 
orde, set itd. W sonacie trzyczęściowej, popularnej w 
późnym baroku, poszczególne części z reguły zestawiano 
na zasadzie kontrastu temp: wolna – szybka – wolna lub 
szubka – wolna – szybka. 

Sonatom przypisywane były różne funkcje. Zgodnie z nazwą, 

sonata da chiesa wykonywana była w kościele, a da 
camera (komnatowa) na dworach.

koniec panowania basso continuo

Wszechwładne panowanie basso continuo zostało 

zachwiane z chwilą skomponowania sonaty na 
pojedynczy instrument , który z natury swej nie 
nadawał się do tzw „gry harmonicznej”. Stało się to w 
latach 70. XVII w kiedy powstały pierwsze sonaty bez 
towarzystwa basso continuo; na skrzypce solo (H. 
Biber, ok.1676) czy na wiolonczelę solo (D.Gabrielli – 
lata 80 XVII w.) Powstawały również sonaty kameralne 
bez basso continuo; pierwsze sonaty tego typu, 
będące w zasadzie kwartetami smyczkowymi, pisał A. 
Scarlatti(Quattro Sonate a quattro: due violini. Violetta 
e violoncello, senza cembalo) i A. Caldara.

Rodzaje sonat

Ze względu na obsadę rozróżnia się następujące typy 

sonat:

-sonata solowa na jeden instrument oraz basso 

continuo (nazywana też sonatą a due);

-sonata triowa przeznaczona na dwa instrumenty, 

zwykle dwoje skrzypiec(z których jedne mogły być 
zastępowane przez kornet lub flet) oraz basso 
continuo;

-sonata a quattro (zwykle dwoje skrzypiec, altówka i 

basowy instrument smyczkowy oraz basso continuo);

-sonata a cinque (najczęściej dwoje skrzypiec, altówka i 

basowy instrument smyczkowy oraz basso continuo).

Sonata solowa

Sonata a Cinque

Sonata a Quattro