geneza

Sonata wywodzi się bezpośrednio z canzony. Na jej rozwój

znaczący wpływ miały także wariacje oparte na stałym
basie, tańce oraz różnorodne formy figuracyjne i imitacyjne
(capriccie, fantazja, ricercar, toccata). W późniejszej fazie
swego rozwoju wykazywała najsilniejsze związki z suitą.
Nazwa sonata pochodzi od włoskiego słowa sonare,
suonare (dźwięczeć, brzmieć, grać na instrumencie). W XIII
w. W źródłach literackich używany jest termin sonnade na
określenie instrumentalnego wykonania utworu. W
renesansie termin ten stosowany jest w tabulaturach,
zwłaszcza lutniowych, np. u Luisa de Milano (El maestro,
1536); u Valderrabano (Silva des Sirenas, 1547). Nazwa
„sonata” występuje po raz pierwszy u G. Gorzanisa (Sonata
per liuto w Intabolatura di lituto, 1561).

geneza

Do połowy XVII w. określenie „sonata” pojawia się

zamiennie z terminem canzona, (często używane jest
też określenie canzona per da sonar); do lat 70. XVII w.
zamiennie z terminem „sinfonia” czy concerto”.
Różnica pomiędzy utworami określanymi jako sonata a
takimi jak fantazja, capriccio, passacagalia, chaconna,
scherzi, ricercar, toccata, wariacje, essercizi, suita,
partita i in. jest w okresie baroku wielokrotnie trudno
uchwytna. Aż do późnego baroku termin „sonata” nie
ma kontekstu formalno- konstrukcyjnego.

Powstanie, rozwój

Sonata rozwijała się początkowo we Włoszech, później

rozpowszechniła się we wszystkich ośrodkach europejskich.

Od wczesnego baroku kontynuowane były wzory

renesansowej canzony zespołowej, równocześnie
powstawały pierwsze sonaty prezentujące typową dla
baroku obsadę solową i triową: już w 1610r. Znane były
kompozycje tego typu G. P. Cimy przeznaczone na skrzypce
i basso continuo. W roli instrumentu solowego najczęściej
występowały skrzypce, choć w XVII w. Zastępowano je
wielokrotnie kornetem lub fletem (rzadziej obojem).
Chętnie pisano także sonaty na lutnie lub gitarę. W 2
połowie XVII w popularne stały się sonaty na trąbkę,
później również i inne instrumenty, które wcześniej nie
pełniły roli instrumentu solowego.

Powstanie, rozwój cz.2

W Anglii i Francji niezwykłą popularność zdobyły utwory

przeznaczone na różne rodzaje viol. Instrumentem solowym
towarzyszyło z reguły basso continuo, rezygnacja z niego była
zjawiskiem rzadkim w baroku. Kompozycje przeznaczone na
organy czy klawesyn nie wymagały oczywiście uzupełnienia
partią basso continuo. Pierwsze sonaty organowe komponował
A. Banchieri (1605), a klawesynowe – szczególnie ważne jako
źródło rozwoju późniejszej sonaty klasycznej G. del Buono
(1641). W 2giej połowie XVII w. kształtuje się sonata jako forma
cykliczna złożona z kilku części, których następstwo reguluje
kontrast faktury, tempa, metrum, charakteru. Niemniej jednak
cykl nie ma jeszcze w pełni sprecyzowanej budowy:

zarówno liczba jak i następstwo części mogą być różne. Cechą

wspólną sonat tego okresu jest natomiast występowanie co
najmniej jednej części fugowanej i jednej części o charakterze
tanecznym.

Forma

Początkowo forma sonaty była analogiczna do canzony;

w ramach jednoczęściowej sonaty zawierało się kilka
(nawet kilkanaście) krótkich odcinków, kontrastujących
ze sobą pod względem faktury, tempa, metrum,
wyrazu. Komponowane były także sonaty
wykorzystujące schemat wariacji ostinatowych typu
ground (oparte na stałym basie). Stopniowo wraz z
rozwojem funkcyjnego systemu harmonicznego,
stosunkowo krótkie odcinki zaczęto przekształcać się
w szerzej rozbudowane, wyraźnie wyodrębnione
części. Równocześnie zaczęła się także zmniejszać ich
liczba.

Forma

Około roku 1670 krystalizują się wzory formalne sonaty

da chiesa i da cemera. W tym samym czasie pojawia się
tendencja do w prowadzania tej samej tonacji w
poszczególnych formach cyklu.

W 1 połowie XVIII w chętnie stosowany jest także schemat

trzyczęściowy nawiązujący do koncertu czy uwertury
włoskiej oraz schemat jednoczęściowy z wyraźnym
podziałem wewnętrznym na dwie podczęści. Sonaty
jednoczęściowe opierać się mogą na jednym lub wielu
tematach. W przypadku zastosowania dwóch tematów,
widać niekiedy zapowiedź dualizmu tematycznego (np.
niektóre Essercizi per gravicembalo D.Scarlattiego),
rozwiniętego później w klasycznej formie sonatowej.

Forma

Ze względu na formę wyodrębnić można:
-sonatę jednoczęściową, będącą odpowiednikiem

wieloodcinkowej canzony. W późnym baroku
tworzony był inny rodzaj sonaty jednoczęściowej-
z podziałem wewnętrznym na dwie pod części. Te
ostatnie (mono lub wielotematyczne) stanowiły
prototyp sonaty przedklasycznej;

-sonatę wieloczęściową
-da chiesa,
-da camera,
-trzyczęściową.

Sonata Da Chiesa

Sonata da chiesa – charakter poważny,

przeznaczona do grania w kościele; najczęściej nie
posiadała ściśle ustalonej budowy, choć jej
„klasyczna” postać to cykl 4-częściowy n oparty
na następującym schemacie;

I. część wolna, imitacyjna,
II. część szybka, fugowana,
III. część wolna akordowa, zwykle o charakterze

tanecznym (najczęściej stylizowana sarabanda lub
siciliana),

IV. część szybka, imitacyjna lub fugowana,

najczęściej taneczna (przeważnie gigue).

Sonata Da Camera

Sonata Da camera była przeznaczona do

grania na salonach; miała charakter
świecki; Budowa sonaty da camera
odpowiadała suicie w jej podstawowym,
czteroczęściowym układzie tańców
stylizowanych.

charakterystyka

Schematy da chiesa jak i camera były często modyfikowane

w zakresie liczby części jak i ich charakteru. Po roku 1700
terminy „da chiesa” i „da camera” używane u związku z
budową formalną dzieła wychodzą z użycia. Układowi
formalnemu sonaty da chiesa odpowiada termin sonata,
natomiast zamiast określenia sonata da camera
stosowane są różne nazwy oznaczające suitę: partita,
orde, set itd. W sonacie trzyczęściowej, popularnej w
późnym baroku, poszczególne części z reguły zestawiano
na zasadzie kontrastu temp: wolna – szybka – wolna lub
szubka – wolna – szybka.

Sonatom przypisywane były różne funkcje. Zgodnie z nazwą,

sonata da chiesa wykonywana była w kościele, a da
camera (komnatowa) na dworach.

koniec panowania basso continuo

Wszechwładne panowanie basso continuo zostało

zachwiane z chwilą skomponowania sonaty na
pojedynczy instrument , który z natury swej nie
nadawał się do tzw „gry harmonicznej”. Stało się to w
latach 70. XVII w kiedy powstały pierwsze sonaty bez
towarzystwa basso continuo; na skrzypce solo (H.
Biber, ok.1676) czy na wiolonczelę solo (D.Gabrielli –
lata 80 XVII w.) Powstawały również sonaty kameralne
bez basso continuo; pierwsze sonaty tego typu,
będące w zasadzie kwartetami smyczkowymi, pisał A.
Scarlatti(Quattro Sonate a quattro: due violini. Violetta
e violoncello, senza cembalo) i A. Caldara.