Bezrobocie a zjawisko

wykluczenia społecznego

dr Beata Błaszczyk
Instytut Gospodarstwa Społecznego
Szkoła Główna Handlowa

•

Obecne

zróżnicowanie

społeczeństwa

polskiego jest wyrazem i stanem nierówności
społecznych wygenerowanych zarówno przez
gospodarkę nakazowo – rozdzielczą, jak i
gospodarkę rynkową. Proces ten rozwija się w
wymiarze makrospołecznym, regionalnym i
lokalnym. Polska przestrzeń społeczna jest
coraz bardziej zróżnicowana. Tradycyjny podział
na Polskę A i B nie zmniejsza się, a powiększa i
już sam ten fakt jest bardzo niepokojący.

• Bezrobocie powoduje, że w Polsce

pojawia się szeroka rzesza ludzi
złożona w większości z
robotników i chłopów, trwale
zmarginalizowana, która
znajduje się coraz bardziej poza
głównym nurtem życia
społecznego.

Florian Znaniecki

• „Tracąc rolę zatrudnionego – jednostka

usuwana jest z kręgu pracujących, z którymi

łączyły ją dotąd szczególne więzi. Zamiast

tego tworzy się wokół niej nowy krąg

społeczny. W skład tego kręgu zaczynają

stopniowo wchodzić dwie kategorie ludzi z

którymi jednostka ta nie miała poprzednio

styczności. Osoby te to funkcjonariusze

rozmaitych instytucji, którzy mają za

zadanie pomóc bezrobotnym. Druga

kategoria ludzi to inni bezrobotni, z którymi

zaczyna teraz utrzymywać kontakty z racji

podobnych zainteresowań i okoliczności.”

Lidia Morris

• „istnieje silna tendencja wśród

zatrudnionych do utrzymywania
związków w obrębie własnej
grupy i słabsza, ale wyraźna
tendencja wśród bezrobotnych
do zamykania się we własnym
środowisku”

Bezrobotne kobiety według deklaracji o nawiązaniu,
utracie przyjaźni lub znajomości oraz miejsca zamieszkania (w %)

Wyszczególnie

nie

Kategoria miejscowości

miasta

duże

miasta

średni

e

miast

a

małe

miast

a

raze

m

wieś

ogółem

Utrata
przyjaciół

30,1

30,3

29,7

29,9

32,3

30,8

Utrata

znajomych

19,9

19,1

18,4

19,1

22,1

20,2

Nowe

przyjaźnie z
pracującymi

13,6

13,5

13,8

13,7

12,7

13,3

Nowe
znajomości z

pracującymi

17,6

17,4

20,1

18,8

14,5

17,2

Nowe

przyjaźnie z

bezrobotnymi

15,6

21,3

18,4

18,0

14,9

16,8

Nowe

znajomości z

bezrobotnymi

26,6

25,3

29,3

27,6

26,4

27,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie badania Instytutu Gospodarstwa Społecznego 1999

Pamiętniki bezrobotnych

• „[…] nienawidzę wychodzić z domu.

Mogę kogoś spotkać, nawet w drodze

do sklepu. Jakoś się ubrać, choć mi

coraz mniej na tym zależy.

Zamierzałam wyjść do PUP - dzisiaj się

chyba nie pozbieram. […]Kolejny dzień

– z nikim nie rozmawiałam i nic nie

zrobiłam. Później zadzwonię do brata –

choć mnie odpycha ze strachu o to, że

może dojść do niepotrzebnych słów.”

– „[…] dlaczego więc zatrzymałem się na

sąsiadach? Dlatego, że to ich gęby muszę oglądać

w nieskończoność. Muszę łykać niczym gorzką

pigułkę ich wymowne milczenie, będące

odpowiedzią na mój ukłon powitania. Milczenie

graniczące z pogardą. Przecież nic im nie

zrobiłem. Ale to tylko moje subiektywne odczucie.

W ich oczach wygląda to inaczej. Widzą faceta,

któremu pracować się nie chce, bo przecież gdyby

chciał, to by pracował. Jak można szanować

człowieka, którego utrzymuje żona ciężko pracując

na dwie zmiany? Przecież to leser! Jakimże

autorytetem może się cieszyć wśród innych, skoro

go nie posiada? To z kolei odczucia z drugiej

strony. Rzecz jasna, te niuanse w zachowaniu

zauważyłem wśród części sąsiadów pracujących,

w odróżnieniu od tych niepracujących, którzy

również istnieją. […]”.

]

• „Skończyły się sobotnie spotkania towarzyskie

z sąsiadami i znajomymi. Rzadziej też się

spotykałem z kolegami w barze, na piwie. Oni

mieli pracę i przeważnie o niej rozmawiali, a

ja cóż – przysłuchiwałem się tylko i

potwierdzałem ich racje dla świętego spokoju.

Mówili czasem (z ukrytą ironią): co znalazłeś

jakąś robotę. Masz przecież dwa zawody, to

zawsze można coś znaleźć. Albo z uśmiechem

powtarzali: takiemu to dobrze, siedzi sobie w

domu, obiadki gotuje, odpoczywa, a pieniążki

zawsze jakieś są. Dość miałem tych wstawek

kolegów. Przestałem powoli się z nimi

spotykać. Częściej chadzam sam, a raczej

snuję się po mieście”[…].

Negatywny odbiór bezrobotnych

izolacja społeczna

Pozytywny odbiór bezrobotnych

włączanie bezrobotnych do życia społecznego;

ułatwia szukanie pracy

Lęk przed zaetykietowaniem

unikanie kontaktów – samoizolacja

Wg A. Sinfield:

Bezrobotni, w szczególności bezrobotni długookresowi,

są postrzegani przede wszystkim jako podmioty opieki

społecznej.

Nie są traktowani jako kategoria upośledzona.

Gotowość do pomocy długotrwale bezrobotnym jest większa

w społeczeństwie wówczas gdy trwa recesja, niż w czasach

koniunktury, gdy bezrobocie ogólnie zmniejsza się.

• teoria spostrzeganej rywalizacji

- wzrost bezrobocia postrzegany jest przez zatrudnionych

jako groźba utraty pracy, a bezrobotni – jako potencjalni

rywale w korzystaniu z opieki społecznej

• teoria identyfikacji

wraz ze wzrostem bezrobocia postawy wobec

bezrobotnych stają się bardziej pozytywne.

Stereotypy bezrobotnych (I. Reszke):

•

człowiek o bardzo złym samopoczuciu psychicznym, załamany psychicznie głównie z
powodu utraty pracy, poczucia krzywdy i degradacji społecznej oraz małych lub
wręcz znikomych szans znalezienia nowej pracy, często nerwowy, bezradny lub
biedny;

•

żyjący w biedzie i z tego powodu sfrustrowany, przygnębiony lub nawet załamany
psychicznie, często bezradny bądź pijący alkohol;

•

zagubiony, bezradny, nieprzystosowany, mało zaradny i dlatego często w złym
stanie psychicznym bądź nerwowy i biedny;

•

agresywny, zły, rozdrażniony, nerwowy, często z pretensją do rządu;

•

aktywny szukający zarobku, dorywczych zajęć, pracy „na czarno”;

•

apatyczny, bierny, zgnuśniały, oczekujący pomocy od innych,
nie robi nic;

•

zdemoralizowany lub staczający się, uchylający
się od podjęcia stałej pracy, pije kradnie,
popełnia przestępstwa;

CBOS

CBOS

CBOS

CBOS

CBOS

CBOS

Zatem zaczynamy mieć do

czynienia w Polsce ze
zjawiskiem etykietowania
bezrobotnych jako ludzi
żyjących na koszt innych (tzn.
będących na utrzymaniu
rodziny, opieki społecznej) a
także mniejszym stopniu jako
osoby, które zaczynają
wchodzić na drogę
przestępczą (nieuczciwe
zdobywanie pieniędzy)

Wizerunek bezrobotnych w oczach pracodawców:

• osoby, które nie chcą pracować

• mają niskie kwalifikacje

• są zdemoralizowani

• mają nadmierne oczekiwania

co do przyszłej pracy,
zwłaszcza duże
aspiracje płacowe

Skutki etykietowania bezrobotnych

Wykluczenie bezrobotnych

• sfera rynku pracy (preferowane przez

pracodawców formy zatrudniania
bezrobotnych to praca sezonowa,
dorywcza, praca „na czarno”; oferowanie
im najniższych płac);

• sfera konsumpcji – ograniczone

uczestnictwo w rynku konsumpcyjnym z
uwagi na zbyt wysokie ceny niektórych
produktów i usług i ograniczone zdolności
kredytowe;

• sfera edukacji – ograniczony dostęp do szkół

zwłaszcza wyższych a także płatnych kursów

mających na celu podniesienie bądź zmianę

kwalifikacji np. językowych, komputerowych,

itd.;

• sfera szeroko pojętej kultury – radykalne

obniżenie bądź brak dochodów powoduje

ekskluzję z korzystania z dóbr kulturalnych

(teatr, kino, koncerty itp.);

• sfera socjalna – utrudniony dostęp do opieki

zdrowotnej z uwagi na brak możliwości

korzystania z lecznictwa prywatnego;

• sfera kontaktów towarzyskich

Bezdomność jako skrajna

forma wykluczenia

społecznego

• Na bezdomność szczególnie narażone

są osoby bezrobotne, w których
kumulują się negatywne cechy
zarówno społeczno-zawodowe (niskie
wykształcenie, kwalifikacje,
zamieszkiwanie w rejonach o wysokiej
stopie bezrobocia) jak i osobowościowe
(brak wiary w siebie, niska samoocena,
fatalizm, wysoki poziom lęku).

Wyodrębnianie się podklasy

w Polsce

szok

zagubieni
e

bezradność

przystosowan
ie się do
bezrobocia

PODKLASA

pozostawanie
w kręgu
bezrobocia

bezrobotn
ość jako
nowy styl
życia

podkultu
ra
bezroboc
ia

Przekazywanie
wzorców
następnym
pokoleniom

bezroboci
e

Specyfika polskiego

bezrobocia a

wyodrębnianie się podklasy

• Masowość zjawiska
• Ubożenie bezrobotnych zaczyna

się od niższego poziomu
zamożności niż w krajach Europy
Zachodniej

• Bezrobocie długotrwałe

Zróżnicowanie

przestrzenne bezrobocia w

Polsce

• Problem przestrzennego

zróżnicowania bezrobocia jest tym
poważniejszy, że ruch między
obszarami o wysokim bezrobociu i
niskich szansach na znalezienie
pracy
a obszarami gdzie szanse znalezienia
pracy są stosunkowo wyższe jest
ograniczony brakiem mieszkań.

c.d.

• Brak w sąsiedztwie jednostek

dynamicznych i aktywnych
zawodowo powoduje brak wzorów do
naśladowania. W takich
społecznościach zaczyna działać
opisywany przez J. Wilsona „efekt
sąsiedztwa” i opisywany przez R.
Dahrendorfa „efekt koncentracji”,

c.d

• Na terenach dotkniętych strukturalnym

bezrobociem mamy do czynienia ze

zjawiskiem marginalizacji takich obszarów.

Zjawisko to obejmuje wieloaspektową

marginalizację mieszkańców tych terenów,

tzn. degradację zasobów mieszkaniowych

oraz infrastruktury technicznej, pogarszanie

jakości lub ograniczanie zakresu usług

komunikacyjnych, kulturalnych,

edukacyjnych, rekreacyjnych; pogarszanie

warunków bezpieczeństwa (nasilanie

pijaństwa, chuligaństwa, narkomanii,

przestępczości).

Selektywny charakter

polskiego bezrobocia

• Bezrobotni młodzi ludzie są

potencjalnymi kandydatami na

członków podklasy.

• od początku transformacji poziom i

rodzaj kwalifikacji jest czynnikiem w

dużym stopniu decydującym o

szansach na rynku pracy

a przez to szansach pozostawania w

kręgu bezrobocia.

c.d.

• Przewaga kobiet wśród ogółu

bezrobotnych w Polsce jest kolejną
przesłanką dla kształtowania się
podklasy. Kobiety na ogół więcej czasu
spędzają ze swoimi dziećmi niż mężczyźni i
mają bardzo istotny wpływ na kształtowanie
ich systemu wartości i wzorców zachowań.
Zatem jaki sposób postrzegania świata i
wzorce postępowania może zaprezentować
dziecku bezrobotna kobieta?

Ubóstwo w ujęciu

absolutnym

• „stan warunków bytowych, który

uniemożliwia lub w istotnym stopniu
utrudnia spełnianie podstawowych
funkcji życiowych”

UE

• Ubóstwo odnosi się do osób, rodzin

lub grup osób, w których środki
(materialne, kulturalne i socjalne) są
ograniczone w takim stopniu, że
poziom ich życia obniża się poza
akceptowane minimum w kraju
zamieszkania

nurty badawcze dotyczące

ubóstwa

• Kulturowy – ubóstwo wynika z

zachowań indywidualnych o charakterze
patologicznym i kryminogennym.

• Liberalny – ubóstwo wynika przede

wszystkim z działania mechanizmów
rynkowych.

• Strukturalny – system kapitalistyczny

blokuje szanse ekonomiczne niższych
warstw, zamykając przed nimi możliwości
rozwoju

Kultura ubóstwa

• O. Lewis - Kultura ubóstwa jest to pewien

sposób życia szczególnie niezmienny i

trwały, przekazywany z pokolenia na

pokolenie w poszczególnych rodzinach.

Kultura ubóstwa ma dla tych którzy

należą do jej kręgu właściwe,

przypisane sposoby postępowania i

wyróżniające społeczne i

psychologiczne skutki. Jest

dynamicznym czynnikiem, który bierze

udział w szerszej narodowej kulturze, a

sam staje się jakąś subkulturą”

[

Cechy subkultury ubóstwa

• brak zaangażowania i interakcji

ubogich z instytucjami otaczającego

ich społeczeństwa;

• poczucie bezradności
• brak aspiracji do osiągania sukcesów;
• brak determinacji w działaniu
• życie dniem dzisiejszym
• wykształcanie się u ubogich

osobowości zewnątrzsterownej

Przyczyny ubóstwa w

Polsce:

• niski poziom dochodów
• niskie wykształcenie
• brak odpowiednich kwalifikacji

zawodowych

• duża liczba dzieci w rodzinie
• zła sytuacja mieszkaniowa
• występowanie alkoholizmu w rodzinie
• wielodzietność
• niepełnosprawność
• podeszły wiek,

Cechy biedy w Polsce

1. trwałość: coraz częściej dziedziczenie

ubóstwa; „społeczności permanentnego

ubóstwa”

1. zróżnicowanie przestrzenne

(szczególnie zagrożone na wsi tereny

popegrowskie, w mieście: biedne dzielnice)

1. juwenilizacja – bieda dzieci i

młodzieży (44% rodzin z 4 dzieci lub

więcej żyje poniżej minimum egzystencji

(12% w całym społeczeństwie)

Charakterystykę biedy przedstawiam za: E. Tarkowska, Bieda w Polsce w świetle badań
jakościowych – próba podsumowania. W: Ubóstwo i wykluczenie…, op.cit.

1. feminizacja (większa długotrwałość biedy,

niższe zarobki, większe bezrobocie, kobiety
jako „menedżerki biedy” w biednych
gospodarstwach domowych)

2. bieda na wsi (np. poniżej minimum

egzystencji 18,7% mieszkańców wsi i 8,2%
mieszkańców miast)

3. związek z bezrobociem (spośród

członków gospodarstw domowych, w
których min. jedna osoba bezrobotna - 27%
poniżej minimum egzystencji, spośród
gospodarstw bez bezrobotnych – 9%).

Ubóstwo dzieci i młodzieży:

podstawowe dane statystyczne

• Nadreprezentacja dzieci wśród biednych:
• 40% populacji żyjącej w skrajnej biedzie

– dzieci i młodzież do lat 19

• 28% populacji żyjącej w skrajnej biedzie

– dzieci do lat 14 (GUS 2005)

• Ok. 14,5% dzieci do lat 17 żyjących w

biedzie (UNICEF 2007)

• 44% - ubóstwo w rodzinach

wielodzietnych

• Niewiedza nt. biedy dzieci,

niedostrzeganie, bagatelizowanie

typy postaw ludzi zagrożonych

biedą

• Stan bezradności wobec zagrożenia biedą

• Postawa na przetrwanie biedy, postawa

nieaktywna.

• Brak poczucia zagrożenia biedą przy

świadomości obniżania swojej pozycji
materialnej.

• Postawa „ nie boje się biedy” – „ jestem

spokojny o byt materialny”.

Problem niedożywienia

dzieci

• Potrzeby żywieniowe mają charakter

priorytetowy, zwłaszcza potrzeby

dzieci. Ich niezaspokojenie jest

świadectwem zaniedbania,

minimalizacji, redukcji różnych innych

potrzeb. Jest sygnałem bądź to

głębokiej, długotrwałej biedy bądź też

dysfunkcji rodziny.

• Dalekosiężne skutki niedożywienia

młodego organizmu

Bariery edukacyjne

• Trudny dostęp do wychowania

przedszkolnego

• Bariery ekonomiczne (brak pieniędzy na

książki, przybory szkolne, dojazdy,
korepetycje)

• Bariery społeczne i kulturowe (środowiskowe

wzory kariery, aspiracje edukacyjne)

• Bariery psychiczne: niska samoocena, brak

wiary w siebie, brak pewności, niskie
kompetencje społeczne