25) Podziały kultury spotykane w dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych teoriach
kultury i społeczeństwa. Ogólna typologia kultur przyjęta w ramach wykładu ze
Wstępu do Kulturoznawstwa (dystrybutywne ujęcie kultury):
1) kultura magiczna w społeczeństwach pierwotnych,
2) kultura religijna w społeczeństwach agrarnych,
3) kultura nowoczesna w społeczeństwach przemysłowych,
4) kultura po-nowoczesna w społeczeństwach informacyjnych.
26) Główne transformacje międzykulturowe; ogólna charakterystyka:
1) neolityzacja (jako przejście od kultury magicznej do religijnej),
2) modernizacja (jako przejście od kultury religijnej do nowoczesnej),
3) informatyzacja (jako przejście od kultury nowoczesnej do ponowoczesnej).
27) Główne kontrowersje metodologiczne wokół wyróżnienia tych 4 typów kultury
(magia a religia w religioznawstwie i antropologii kulturowej, szeroki konsensus
badawczy co do wyróżnienia kultur tradycyjnych i posttradycyjnych, spór o
wyróżnienie nowoczesności i ponowoczesności). Koncepcja Maxa Webera
„odczarowań świata” a typologia kultur i transformacji międzykulturowych.
28) Definicja magii, religii, nauki i sztuki jako dziedzin kultury. Definicja
światopoglądu jako sfery (kategorii) kultury i jego miejsce w wyróżnionych typach
kultury.

Wstęp do Kulturoznawstwa

25-28

Typologia społeczeństw

• W literaturze przedmiotu nauk społecznych (socjologia, historia, etnologia,

kulturoznawstwo, archeologia) spotyka się różne typologie społeczeństw. Jedną z
częściej spotykanych jest trójdzielna typologia, wyróżniająca społeczeństwa:

(1) pierwotne (wczesno-tradycyjne, preagrarne, prymitywne, łowiecko-zbierackie);
(2) rolnicze (późno-tradycyjne, agrarne, rolniczo-pasterskie);
(3) przemysłowe (posttradycyjne, industrialne, nowoczesne);
• W ostatnich 20-30 latach do tych trzech typów społeczeństw coraz częściej

dodaje się typ czwarty, który zaczął się wyłaniać w najbardziej zaawansowanych
cywilizacyjnie społeczeństwach współczesnego świata:

(4) informacyjne (postindustrialne, ponowoczesne);

• Jednym z najbardziej znanych autorów propo-

nujących trójdzielną typologię społeczeństw
jest Ernest Gellner (1925-1995), autor m.in.
książki Plough, Sword and Book. The
Structure of Human History (Collins Harvill,
London 1988).

• Gellner odrzucał propozycje wyróżnienia

czwar-tego typu społeczeństwa, uważając
społeczeń-stwa Zachodu końca XX w. za
zaawansowane stadium rozwojowe
społeczeństw industrial-nych, a nie odrębny
paradygmat społeczeń-stwa.

Typologia kultur

•

W kulturoznawstwie poznańskiego ośrodka kulturoznawczego

przyjęło się wyznaczać cztery główne typy kultury:
1) kultura magiczna (w społeczeństwach pierwotnych)
2) kultura religijna (w społeczeństwach agrarnych)
3) kultura nowoczesna (w społeczeństwach przemysłowych)
4) kultura ponowoczesna (w społeczeństwach informacyjnych)

•

Typy te należy rozumieć jako typowo-idealne, tzn. nie można

wskazać konkretnej, historycznie istniejącej kultury, która by

odpowiadała dokładnie jednemu z tych czterech rodzajów kultury.

Natomiast konkretnie istniejące kultury opisuje się w kategoriach

podobieństw i różnic do tych czterech typów kultury.

•

Przykłady:

 Współczesną kulturę polską można opisywać jako kulturę

nowoczesną, z istotnymi elementami kultury religijnej,

przeżytkami kultury magicznej, i z coraz większą ilością

elementów kultury ponowoczesnej.

 Kultura ludowa (w różnych kręgach kulturowych i epokach

historycznych) da się opisać i zanalizować jako mieszanina

elementów kultury typu magicznego i religijnego.

Typologia kultur – uwagi ogólne

• Przyjętej tutaj typologii kultur i przejść międzykulturowych nie

należy rozumieć jako uniwersalnego prawa obowiązującego we
wszystkich kulturach i okresach historycznych. Teoria kultury
będąca podstawą przyjęcia takiej typologii wychodzi z założenia,
że kultura jest systemem powiązanych ze sobą elementów a
określone warunki społeczne sprzyjają pojawianiu się i
rozprzestrzenianiu określonych rodzajów wierzeń i obyczajów
(jest to element definicyjny który ma pewne cechy wspólne ze
strukturalistycznymi definicjami kultury).

• Mało prawdopodobne jest, żeby kultura zakwalifikowana jako

kultura typu magicznego w stosunkowo szybkim czasie
transformowała się w kulturę typu ponowoczesnego. Jest
natomiast prawdopodobne, że kultura tego typu transformuje się
w kulturę typu religijnego. Etc.

• Kolejne typy kultury nie są rozumiane jako bardziej postępowe i

konieczne w stosunku do poprzednich. Możliwe jest przejście od
kultury nowoczesnej do religijnej, albo ponowoczesnej do
nowoczesnej. Etc.

Główne kontrowersje metodologiczne (teoretyczne)

wokół wyróżnienia czterech typów kultury

• W literaturze przedmiotu można spotkać szereg innych typologii

kultury i transformacji międzykulturowych. Większość z nich
pokrywa się w mniejszym lub większym stopniu z typologią
przedstawioną powyżej przy uwzględnieniu następujących uwag
ogólnych:

(1) Najmniej kwestionowany jest podział na społeczeństwa

tradycyjne i postradycyjne oraz związana z nimi transformacja
(modernizacja).

(2) W większym stopniu kwestionuje się neolityzację jako istotną

cezurę w rozwoju kultury (religioznawcy na ogół nie wyróżniają
magii jako odrębnej formy kultury).

(3) W największym stopniu kwestionuje się informatyzację jako

istotną cezurę w rozwoju kultury. Niektórzy badacze uważają, że
nie można wyróżnić kultury ponowoczesnej (społeczeństwa
informacyjnego) jako osobnego stadium w rozwoju kultury i
społeczeństwa (tak uważa część socjologów).

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw

(1)

• Cztery podstawowe typy społeczeństw ludzkich są tzw. typami idealnymi albo modelami,

tzn. konstruktami badawczymi, stworzonymi (mniej czy bardzie świadomie przez

badaczy) celem opisania realnie, historycznie egzystujących społeczeństw ludzkich.

Żadne z fakty-cznie istniejących społeczeństw nie odpowiada w pełni żadnemu z tych

czterech typów. Dlatego społeczeństwa ludzkie klasyfikowane są na podstawie

mniejszego lub większego podobieństwa do któregoś z tych czterech typów

podstawowych.

• Najbardziej podstawowe cechy czterech typów społeczeństw podaje poniższe

zestawienie:

(1) Społeczeństwa pierwotne:
- wielkość populacji: są nieliczne, do kilkuset członków jednostki społecznej (plemienia);
- osadnictwo: wędrowny (koczowniczy, nomadyczny) tryb życia, poruszają się (z reguły) na

określonym terytorium w cyklu rocznym;

- gospodarka: podstawą gospodarki jest łowiectwo i zbieractwo (gospodarka przyswajalna),

dlatego potrzebują dużego terytorium (gęstość zaludnienia jest niewielka);

- technologia: podstawowe materiały z których wytwarzane są broń, narzędzia i ozdoby to

kamień, drewno i kość (archeologicznie są to społeczeństwa paleolityczne), jeśli używają

przedmiotów wykonanych z innych materiałów (metal), to są to importy ze społeczeństw

innego typu;

- struktura społeczna: brak jest rozwarstwienia społecznego lub jest ono stosunkowo

niewielkie a osoby zajmujące uprzywilejowane pozycje społeczne (wódz, szaman-czarow-

nik) nie różnią się w istotny sposób poziomem życia od innych członków społeczności;

- dominująca dziedzina kultury: podstawową formą kultury (świadomości społecznej) jest

magia (religia pierwotna w ujęciu religioznawczym);

- obiekt badań dla: nie używają pisma, dlatego są obiektem badań albo archeologów (jeśli

już nie istnieją) albo etnologów (jeśli jeszcze istnieją);

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw

(2)

(2) Społeczeństwa rolnicze:
- wielkość populacji: są dużo liczniejsze niż społeczeństwa pierwotne (mogą osiągać

liczbę wielu milionów dla danej jednostki politycznej);

- osadnictwo: osiadły tryb życia, ludność zamieszkuje stałe osady, które można

podzielić na wsie (mniejsze, mieszkańcy to rolnicy, stanowiący większość populacji) i

miasta (większe, mieszkańcy to nie-rolnicy);

- gospodarka: podstawą gospodarki jest rolnictwo (gospodarka wytwórcza) oparte na

odnawialnych źródłach energii (siła mięśni ludzi i zwierząt, wiatru i wody), dlatego

gęstość zaludnienia jest wyższa niż w przypadku społeczeństw pierwotnych;

- technologia: coraz większe znaczenie nabierają broń, narzędzia i ozdoby wykonane z

metali (najpierw miedź, potem brąz a następnie żelazo), wyroby z metalu są jednak

drogie a większe zastosowanie znajdują przy wyrobie broni i przedmiotów

luksusowych (obydwie kategorie używane są przede wszystkich przez wyższe – czyli

zamożniejsze – grupy społeczne);

- struktura społeczna: jest silnie zhierarchizowana a klasy społeczne wykazują

tendencję do zamykania się, o pozycji społecznej decyduje fakt urodzenia się w danej

grupie społecznej (dziecko arystokraty będzie arystokratą, a dziecko chłopa zostanie

chłopem) co jest odpowiednio sankcjonowane przez nakazy religijne („taki karman”);

- społeczeństwo ludzkie wkracza w etap cywilizacji, tzn. pojawiają się kolejno:

- stratyfikacja społeczna (tj. podział ogółu członków na klasy społeczne),
- państwo (tj. wyodrębniona instytucja – władcy, urzędnicy, żołnierze - zapewniająca

sobie monopol na prawomocne użycie przemocy),
- miasto (tj. stała, duża osada zamieszkała przez ludność nie-rolniczą),
- pismo (tj. zapis różnych informacji za pomocą symboli graficznych);

- dominująca dziedzina kultury: we wszystkich dziedzinach życia (polityka, sztuka,

obyczaj, język) zaznacza się bardzo silna obecność i dominacja religii;

- obiekt badań dla: stosowanie pisma i to, że większość istniała w odleglejszej

przeszłości przesądza o tym, że są obiektem zainteresowania przede wszystkim

historyków;

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw

(3)

(3) Społeczeństwa industrialne:
- wielkość populacji: są dużo liczniejsze niż społeczeństwa rolnicze, liczba wielu

milionów to standard;

- osadnictwo: osiadły tryb życia, coraz większa część ludności zamieszkuje miasta

(dominuje trend urbanizacji, tj. przenoszenia się ludności ze wsi do miast i

rozbudowy tych ostatnich);

- gospodarka: podstawą jest przemysł (gospodarka wytwórcza) oparty na produkcji

maszyno-wej i nieodnawialnych źródłach energii (kopaliny, jak węgiel i ropa

naftowa), dlatego gęstość zaludnienia jest dużo wyższa niż w przypadku

społeczeństw rolniczych (o pierwotnych nie wspominając);

- technologia: podstawowe znaczenie mają narzędzia wykonane z metalu (żelazo-stal),

które stają się powszechnie dostępne i stosunkowo tanie;

- struktura społeczna: jest zhierarchizowana, ale granice między klasami

społecznymi nie są nieprzekraczalne, co jest sankcjonowane przez normy prawne i

obyczaj (american dream – nawet pucybut może zostać milionerem);

- dominująca dziedzina kultury: religia traci na znaczeniu a coraz większe znaczenie

zyskuje nauka, zarówno jako gałąź społecznego podziału pracy (naukowcy,

zajmujący się poszerzaniem wiedzy i jej aplikacjami technicznymi), forma

świadomości społecznej (codzienna rzeczywistość zaczyna być tłumaczona przez

pryzmat nauki a nie religii: piorun uderzył w domu nie dlatego że Bóg chciał skarać

jego mieszkańców, ale dlatego że nie wyposażyli się w piorunochron) jak i forma

światopoglądu (nauka wyjaśni i rozwiąże wszystkie problemy gnębiące ludzkość);

- obiekt badań dla: podstawowymi naukami społecznymi badającymi rozwój i

funkcjonowanie społeczeństw industrialnych (i jednocześnie je katalizującymi) są

socjologia i ekonomia;

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw

(4)

(4) Społeczeństwa informacyjne (postindustrialne):
- liczebność populacji: jest zbliżona do społeczeństw industrialnych, ale przybiera na

sile trend łączenia w jeden organizm gospodarczy różnych społeczeństw

(globalizacja), przekształcający gospodarki, społeczeństwa i kultury narodowe w

jeden, globalny superorganizm;

- gospodarka: podstawą jest przemysł, ale pozycja tradycyjnego przemysłu epoki

industrial-nej (mierzonego ilością produkcji stali i wydobycia węgla) ulega

osłabienia, coraz większe znaczenie zyskują natomiast gałęzie gospodarki oparte na

przetwarzaniu informacji i wy-korzystaniu rozproszonych źródeł energii (woda,

wiatr, energia słoneczna);

- osadnictwo: osiadły tryb życia, ale trend urbanizacji, typowy dla społeczeństw

industrial-nych, ulega osłabieniu, różnice między wsią a miastem (geograficzne,

infrastrukturalne, mentalne) zacierają się;

- struktura społeczna: jest zhierarchizowana, ale granice między klasami

społecznymi nie są nieprzekraczalne, co jest sankcjonowane przez normy prawne i

obyczaj (sytuacja zasadni-czo nie różni się od społeczeństw industrialnych);

obserwowalny jest jednak trend do zwiększania dystansu pomiędzy najwyższymi a

najniższymi warstwami społecznymi (m.in. wskutek ogólnoglobalnych migracji i

powstawania fortun, wypracowywanych przez wielkie korporacje);

- dominująca dziedzina kultury: pozycja nauki jako światopoglądu i najlepszej gałęzi

ludzkiej wiedzy ulega podważeniu, jako dział społecznego podziału pracy nauka

jednak bynajmniej nie traci na wartości, a nawet wręcz przeciwnie, staje się coraz

bardziej nieodzowna i in-geruje w większą liczbę sfer życia, jest jednak kwestią

sporną, co miałoby zająć miejsce nauki jako dominującej dziedziny kultury

(niektórzy badacze wskazują na sztukę);

- obiekt badań dla: dużego znaczenia nabierają różnego rodzaju nauki o kulturze (jak

kulturoznawstwo) ale pozycja innych nauk społecznych również nie słabnie;

Schematyczna struktura społeczna w 4 typach

społeczeństw

(1) Najmniej zróżnicowana struktura społeczna jest w społeczeństwach prymitywnych. Ogół

członków społeczeństwa to łowcy (mężczyźni) i zbieracze (kobiety). Do elity społecznej

można zaliczyć wodzów i szamanów (czarowników), ale są to pozycje które osiąga się dzięki

wrodzonym zdolnościom a nie dziedziczeniu.

(2) W społeczeństwach agrarnych struktura społeczna jest najbardziej sztywna i hierarchiczna

pośród wszystkich społeczeństw ludzkich. Większość społeczeństwa to chłopi, pracujący w

pocie czoła na utrzymanie. Pozycja społeczna jest ustalana na podstawie urodzenia w danej

grupie społecznej (dziecko arystokraty zostaje arystokratą, dziecko chłopa – chłopem).

(3) W społeczeństwach industrialnych pojawiają się nowe, specyficzne klasy społeczne:

inteligencja i robotnicy. Istnieją klasy społeczne i różnice między nimi są wyraźne, ale nie są

nieprzekraczalne (american dream – nawet pucybut może zostać milionerem).

(4) Struktura społeczna społeczeństw informacyjnych różni się od społeczeństw industrialnych

znacznie większym udziałem procentowym pracowników umysłowych: inteligencji i klasy

średniej (stapiającej się w jedną klasę „białych kołnierzyków”.

Łowcy i zbieracze

100%

Wodzowie i szamani

Chłopi 60-95%

Chłopi10-60%

(rolnicy, farmerzy)

Chłopi poniżej 10%

Mieszczanie 5-20%

(kupcy i rzemieślnicy)

Szlachta (i kler) 1-10%

Robotnicy 20-50 %

Klasa średnia 10-20 %

(przedsiębiorcy,

kupcy, rzemieślnicy)

Inteligencja 1-10%

Robotnicy 10-30 %

(„niebieskie kołnierzyki” –

blue-collar workers)

Klasa średnia

powyżej 30 %

(pracownicy

szeroko pojętego

sektora usługowego,

tzw. „białe kołnierzyki” –

white-collar workers)

Inteligencja 10-30%

Transformacje międzykulturowe

• Proces przekształcania się jednego typu kultury w drugi nazwać można

transformacją albo przejściem międzykulturowym.

• Jeśli przyjmiemy, że w dotychczasowych dziejach (historii) kultury

możemy wyróżnić cztery główne typy kultury, to wówczas wyróżnić
można trzy transformacje międzykulturowe:

1) neolityzacja (przejście od kultury magicznej do religijnej);
2) modernizacja (przejście od kultury religijnej do nowoczesnej);
3) informatyzacja (przejście od kultury nowoczesnej do ponowoczesnej).

Wielkie transformacje międzykulturowe:

neolityzacja

(1) neolityzacja (rewolucja neolityczna, rewolucja rolnicza), to transformacja

społeczeństw pierwotnych w rolnicze. Epoka zwana neolitem wydaje się w tym
wypadku być stadium pośrednim pomiędzy tymi dwoma typami społeczeństw.
Społeczeństwa neolityczne wykazują cechy obydwu (pierwszego i drugiego) typów
społeczeństwa:

- są osiadłe lub półosiadłe (zajmują dany obszar do wyjałowienia gleby i powracają,

gdy gleba ulegnie regeneracji), osady mają charakter wiejski (mieszkańcy to
rolnicy, brak jest wyspecjalizowanych rzemieślników);

- używają narzędzi (broni) kamiennych, drewnianych i kościanych, choć sporadycznie

pojawiają się narzędzia (broń) z metalu;

- są egalitarne, brak jest w nich wyraźnej stratyfikacji społecznej lub jest ona prosta i

mało stabilna (jest to stadium tzw. chiefdoms, czyli wodzostw);

- pojawiają się elementy kultu religijnego (idole, miejsca święte, najczęściej związane z

kultem przodków, pochówki zmarłych w specjalnie do tego celu wyznaczonych
miejscach);

• Rewolucja neolityczna (albo rewolucja rolnicza) – to nazwa nadana przez

archeologów. Chociaż zmiany określane mianem rewolucji neolitycznej były
powolne i niezauważalne z perspektywy uczestniczących w nich pokoleń, to w
materiale archeologicznym prezentują się one jako szybkie i gwałtowne, jeśli
porówna się je epoką paleolitu, która trwała ponad 2 mln lat.

• Rewolucja neolityczna rozpoczęła się niezależnie w kilku miejscach na Ziemi, w

okresie między 15 a 5 tys. lat p.n.e. Obszary, na których rozpoczęła się rewolucja
neolityczna, określane są centrami neolityzacji.

Przebieg rewolucji neolitycznej

• Rewolucja neolityczna rozpoczęła się w kilku miejscach niezależnie od siebie. Mimo dość

istot-nych różnic, podyktowanych odmiennością środowiska geograficznego i lokalnymi

tradycjami kulturowymi z epoki paleolitu, przebieg rewolucji neolitycznej wyglądał dość

podobnie w różnych regionach globu:

1) intensywne zbieractwo dziko rosnących roślin na terenach ich występowania (nasiona

roślin na stanowiskach archeologicznych, narzędzia – sierpy z wyświeceniem żniwnym i

rozcieracze); brak oznak stratyfikacji społecznej, zmarli są chowani w pobliżu domostw,

skromnie wyposażone groby, pozycja zmarłego przypadkowa, brak miejsc zorganizowane

kultu;

2) udomowienie roślin (wcześniej) i zwierząt (później) – w materiale archeologicznym

widoczne są zmiany morfologiczne udomowionych roślin i zwierząt; półstałe a następnie

stałe osady, zabudowane najpierw chatami okrągłymi (z drewna, trzciny), w późniejszych

fazach chatami prostokątnymi, ciasno ustawionymi obok siebie; zmarli chowani pod

podłogami domów lub w ich pobliżu, niekiedy w ustalonej w danej kulturze pozycji;

3) pojawia się ceramika, zmarli są początkowo chowani w domach lub w ich pobliżu (w

różnych pozy-cjach), później pojawiają się wydzielone miejsca chowania zmarłych poza

osadami (cmentarzy-ska), sposób ułożenia zmarłego zaczyna mieć znaczenie; można

wyróżnić miejsca kultu, początkowo w domach; charakterystyczne są figurki z gliny lub

kamienia, najczęściej kobiet;

4) pojawiają się przedmioty z miedzi (początkowo ozdoby i broń); zorganizowane miejsca

kultu w coraz bardziej okazałych budowlach, wydzielone obszary cmentarzysk; wyraźna

stratyfikacja społeczna widoczna w wyposażeniu grobów; niektóre osady przekształcają

się w osiedla proto-miejskie, następuje specjalizacji produkcji (ceramika, niektóre

narzędzia);

5) kultura i społeczeństwo neolityczne osiągają stadium cywilizacji zazwyczaj wówczas, gdy

pojawi się kilka rodzajów metali (miedź, złoto, brąz – produkcja metali wymaga złożonego,

społecznego podziału pracy i zamożnych konsumentów przedmiotów metalowych).

Centra neolityzacji

• Liczba i lokalizacja centrów neolityzacji nie jest do końca ustalona. Wyróżnić można

jednak następujące – wymienione w kolejności z uwagi na doniosłość z punktu

widzenia dotychczasowej historii kultury - centra neolityzacji:

1) Bliski Wschód, tzw. Żyzny Półksiężyc – górzysto-wyżynne obszary Palestyny, Syrii, gór

Taurus i Zagros, północnego Iraku i (prawdopodobnie) Iranu. Na tych obszarach

proces neolityzacji rozpo-czyna się najwcześniej. Udomowione rośliny i zwierzęta:

pszenica, jęczmień, groch, soczewica, koza, owca, bydło, osioł. Rozwinęła się

cywilizacja Sumeru, prawdopodobnie także Doliny Indusu.

2) Strefa Sahelu w Afryce – stepowe obszary dzisiejszej Sahary i obszarów na południe.

Udomowione rośliny i zwierzęta: jęczmień, sorgo, bydło. Rozwinęła się cywilizacja

Egiptu.

3) Dolina Huang-he w Chinach. Udomowione rośliny i zwierzęta: proso, świnia, kura.

Rozwinęła się cywilizacja Chin.

4) Dolina Jangtsy lub Indochiny (lokalizacja niepewna). Udomowione rośliny i zwierzęta:

ryż, świnia, kura. Włączone w obręb cywilizacji Chin.

5) Mezoameryka – doliny rzek w środkowym i południowym Meksyku, Gwatemali i

Belize. Udomowione rośliny i zwierzęta: kukurydza, dynia, fasola, papryka, indyk,

piesek preriowy. Rozwinęła się cywilizacja Mezoameryki.

6) Środkowe Andy – wybrzeża i wyżyny Peru, Boliwii, północnego Chile. Udomowione

rośliny i zwierzęta: kukurydza, fasola, papryka, ziemniaki, lama, świnka morska.

Rozwinęła się cywilizacja Środkowo-Andyjskiego Obszaru Kulturowego.

7) Wschodnie obszary Stanów Zjednoczonych. Udomowione rośliny: kukurydza, dynia,

fasola, tytoń. Nie został osiągnięty poziom cywilizacji.

8) Wyżynny interior Nowej Gwinei. Udomowione rośliny i zwierzęta: maniok, sagowiec,

świnia. Nie został osiągnięty poziom cywilizacji.

Centra neolityzacji

• Na mapie zaznaczone są następujące (mniej czy bardziej sporne) centra neolityzacji:

(1) Żyzny Półksiężyc (Bliski Wschód), 2) wyżyny Iranu, 3) strefa Sahelu w Afryce
Północnej, 4) dolina rzeki Huang-he w Chinach, 5) dolina rzeki Jangcy w Chinach
(niewykluczone również Indochiny), 5) Mezoameryka (południowy Meksyk,
Gwatemala), 7) wybrzeże środkowoandyjskie, 8) wschodnie Stany Zjednoczone, 9)
wyżynny interior Nowej Gwinei;

Magia a religia

• System wierzeń (kultura symboliczna) charakterystyczny dla kultur paleolitycznych (łowiecko-

zbierackich) określa się zazwyczaj mianem magii.

• System wierzeń charakterystycznych dla kultur rolniczych określa się zazwyczaj mianem religii.
• Neolityzacja w sferze kultury symbolicznej jest przejściem od magii do religii, neolityzacja w

sferze kultury materialnej, to przejście od wędrownego lub półwędrownego (łowiecko-zbiera-

ckiego) do osiadłego lub półosiadłego (rolniczo-pasterskiego) trybu życia.

Magia

Religia

Świat jest opanowany przez

przenikającą wszystko bezosobową siłę

mana (wakan, orenda, manitou)

Światem rządzą osobowi bogowie

(Bóg)

Brak problematyki moralnej (etycznej)

- nie ma rozróżnienia na dobro i zło

Problematyka moralna (rozróżnienie

dobra i zła) zajmuje istotne miejsce

Praktycznie zorientowana (co wiąże się

z brakiem zainteresowań moralnych)

Niepraktycznie zorientowana (co wiąże

się z istotną rolą problematyki

moralnej)

Brak instytucjonalizacji lub tylko

zaczątkowa (szaman, czarownik)

Instytucjonalizacja kultu (kapłani,

świątynie itd.)

Brak miejsc kultu (świętych) i

cmentarzy (osobnych miejsc chowania

zmarłych)

Miejsca kultu (święte) i cmentarze

Catal Hüyük

• Catal Hüyük to stanowisko

archeolo-giczne we wschodniej

Anatolii, gdzie odkryto wielką

osadę wczesnoneolity-czną,

zasiedloną ok. 6500-5600 p.n.e.

• Kolejne warstwy osadnicze w

Catal Hüyük ilustrują etap

przejściowy pomiędzy magią a

religią: brak jest tutaj

wyróżnionych miejsc kultu

(świątyń), ale w domach

mieszkalnych znajdują się odrębne

pomieszczenia lub części

pomieszczeń służące

najprawdopodobniej jako miejsca

kultu (kult przodków i zwierząt

hodowlanych).

a) rekonstrukcja zabudowy;
b) rekonstrukcja domu mieszkalnego;
c) rekonstrukcja pomieszczenia

mieszkalnego;

d) rekonstrukcja „sanktuarium”;
e) rekonstrukcja pomieszczenia

mieszkalnego;

Modernizacja

• Mianem modernizacji określa się w teorii kultury wieloaspektową, stopniową transformację

społeczeństw (kultur) tradycyjnych (agrarnych, preindustrialnych) w społeczeństwa

(kultury) nowoczesne (industrialne, posttradycyjne, kapitalistyczne).

• Modernizacja oznacza dogłębne przekształcenia we wszystkich dziedzinach życia:
 w gospodarce: jest to przejście od rolnictwa i rzemiosła do przemysłu i produkcji fabrycz-

nej (maszynowej), krótko mówiąc: rewolucja przemysłowa;

 w strukturze społecznej: jest to przejście społeczeństwa elitarnego, składającego się z

niewielkiej, uprzywilejowanej elity (szlachty) i nieuprzywilejowanej, pozbawionej praw

politycznej większości (chłopów) do społeczeństwa egalitarnego (obywatelskiego), w

którym wszyscy członkowie posiadają prawa polityczne;

 w kulturze: jest to przejście od systemu wartości zdominowanego przez religię do

systemu wartości zdominowanej przez naukę (w pewnym stopniu również sztukę);

• Przyjmuje się, że tak rozumiana modernizacja miała miejsce w Europie Zachodniej w

czasach nowożytnych (przede wszystkim w XVIII i XIX w.), gdzie:

 angielska rewolucja przemysłowa oznaczała zapoczątkowanie nowego typu

gospodarki;

 Wielka Rewolucja Francuska i powstanie ustroju (drogą stopniowej ewolucji)

parlamentar-no-gabinetowego w Anglii oznaczała zapoczątkowanie nowego typu

społeczeństwa;

 Renesans w XVI w., powstanie zmatematyzowanego przyrodoznawstwa w XVII w.

oraz Oświecenie w XVIII w. oznaczały powstanie nowego typu kultury zdominowanej

przez inne niż religia, systemy wartości;

• Modernizacja była procesem wieloaspektowym, w którym zmiany w jednej dziedzinie

warun-kowały i katalizowały zmiany w innych dziedzinach. Np. rozwój technologii opartych

na pro-dukcji maszynowej wiódł do wzrostu bogactwa niektórych grup społecznych

(mieszczań-stwa). Pociągało to za sobą wzrost aspiracji politycznych i poszukiwanie

ideologii mogącej je uzasadnić. Modernizacji nie należy utożsamiać tylko z rewolucją

przemysłową, choć ta niewątpliwie była jednym z jej najważniejszym elementów.

Informatyzacja

• Mianem informatyzacji określa się w teorii kultury wieloaspektową, stopniową

transformację społeczeństw (kultur) nowoczesnych (przemysłowych, industrialnych,

kapitalistycznych) w społeczeństwa (kultury) ponowoczesne (postindustrialne).

• Informatyzacja oznacza tutaj – wbrew potocznym intuicjom językowym - dogłębne

przekształcenia we wszystkich dziedzinach życia:

 w gospodarce: jest to przejście od masowej produkcji przemysłowej do produkcji

małose-ryjnej, możliwej dzięki wysokiemu zaawansowaniu technologicznemu (szybkie i

stosunkowo tanie zmiany parametrów technicznych), jest to również przechodzenie

coraz większej liczby czynnych zawodowo od zajęć o charakterze pracy fizycznej

(fabryka, rolnictwo) do zajęć o charakterze usługowo-informacyjnym (urzędnicy,

nauczyciele, pracownicy biurowi itp.). W wymiarze technologicznym jest to

upowszechnienie się na szeroką skalę (miejsca pracy, gospodarstwa domowe) maszyn i

urządzeń do przetwarzania informacji (tj. komputerów);

 w strukturze społecznej: jest to przejście od społeczeństwa egalitarnego, o względnej

równości i stosunkowo niewielkiej rozpiętości dochodów, do społeczeństwa elitarnego, w

którym teoretyczne wszyscy mają te same prawa polityczne, ale de facto pojawia się

ogromna rozpiętość dochodów i w związku z tym wyraźna hierarchia społeczna;

 w kulturze: jest to przejście od systemu wartości zdominowanego przez naukę (w

pewnym stopniu również sztukę) do wielu systemów wartości, zdominowanych przez

różne systemy światopoglądowe, zmniejsza się rola nauki (ale nie w sensie

technologicznym tylko świato-poglądowym), większego znaczenia nabiera sztuka

(rozumiana jednak jako powszechna estetyzacja życia codziennego a nie część kultury

wysokiej);

• Przyjmuje się, że tak rozumiana informatyzacja ma miejsce w Stanach Zjednoczonych,

Japonii i Europie Zachodniej poczynając od lat 50 i 60 XX w. Trudno obecnie stwierdzić,

czy informatyzacja jest już procesem zasadniczo zakończonym, ponieważ brakuje

perspektywy czasowej by ocenić to zjawisko.

Max Weber: odczarowania świata

• Max Weber (1864-1920), jeden z czołowych antynaturalistów i wybitny socjolog ukuł

metaforę odczarowania świata (Entzauberung der Welt) jako istotnej cezury w dziejach

kultury.

• Weber wyróżnił dwa odczarowania świata, a w związku z kulturą ponowoczesną zaczęto

mówić o tzw. trzecim odczarowaniu świata.

• Pierwsze odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od magii do religii: świat

widziany oczyma przedstawiciela kultury magicznej jest najbardziej „zaczarowany” gdyż

wszystkie widzial-ne i niewidzialne byty mają w nim własną świadomość i moc sprawczą,

natomiast w przypadku religii świat jest już mniej „zaczarowany”, ponieważ nie wszystkie

byty mają własną świadomość i moc, a ich działania i moc są uwarunkowane przez istoty

nadprzyrodzone (bóstwa). Np. w kulturze magicznej uderzenie błyskawicy tłumaczy się

tym, że błyskawica jest samoistnym, świadomym bytem, który może zostać rozgniewany

jakimiś działaniami (np. wkroczeniem na jej „terytorium”), albo błyskawica może być

narzędziem w ręku jakiegoś czarownika, który chce komuś wyrządzić krzywdę. Natomiast

w kulturze religijnej błyskawica jest tylko atrybutem jakiegoś bóstwa (np. Zeusa w

mitologii greckiej albo Perkuna w słowiańskiej), które może zostać użyte również jako

narzędzie do karania grzeszników (uderzenie pioruna w dom traktowane było w polskiej

kulturze ludowej jako „kara boska”).

• Drugie odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od religii do nauki

(nowoczesności): świat widziany oczyma przedstawiciela kultury nowoczesnej nie jest w

ogóle „zaczarowany”, gdyż rządzą nim prawa fizyczne, które można racjonalnie wyjaśnić.

Błyskawica nie jest już zatem świa-domym bytem albo narzędziem w rękach bóstwa, tylko

naturalnym zjawiskiem atmosferycznym, które można wyjaśnić w kategoriach

przyczynowo-skutkowych (różnica ładunków elektrycznych pomiędzy atmosferą a

powierzchnią ziemi).

• Trzecie odczarowanie świata dokonało się (albo dopiero się dokonuje) przy przejściu od

nowocze-sności do ponowoczesności: ponowoczesność kwestionuje urojenia

nowoczesności takie jak przekonanie o możliwości uzyskania jakieś ostatecznej,

obiektywnej prawdy o świecie. A zatem: błyskawica jest zjawiskiem różnie postrzeganym i

interpretowanym w różnych kulturach. Jedną z tych interpretacji jest postrzeganie

błyskawicy jako naturalnego, ostatecznie wyjaśnionego zjawiska przez współczesną naukę.

Drugie odczarowanie świata Maxa Webera

a autonomia dziedzin kultury (cytat ilustrujący)

Ogromne znaczenie miał także proces tzw. drugiego odczarowania
świata, który wedle twórcy tej koncepcji - M. Webera - polegał (z
grubsza rzecz ujmując) na utracie przez religie funkcji głównego i
wyłącznego regulatora praktyki społecznej w jej wymiarze
światopoglądowym i aksjologicznym. Dzięki temu mogły się wyłonić
poszczególne subpraktyki społeczne kierujące się autonomicznymi
wartościami niezwiązanymi bezpośrednio z religią (gospodarka -
efektywnością i zyskiem, nauka - prawdą, prawo - słusznością,
sztuka - autentycznością i oryginalnością). Jednostki zaś,
napotykając spluralizowaną sferę społecznie akceptowalnych
zespołów przekonań światopoglądowych i aksjologicznych („rynek
idei”), mogły teraz traktować światopogląd jako sferę swobodnego
wyboru (decyzji), coraz mniej kierując się w tym względzie tradycją
czy presją wspólnoty.

(Andrzej Szahaj, Postmodernizm a scjentyzm, w: tegoż, Zniewalająca

moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii kultury, poznania i polityki,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 33-
34)

„Trzecie odczarowanie świata” (cytat ilustrujący)

Z tej sumarycznej rekonstrukcji wynika już chyba dość jasno, że ponowoczesność

w ujęciu Lyotarda jest wprawdzie załamaniem się nowoczesności jako globalnego

projektu, ale też czymś, co z nowoczesności wynika i co pod pewnymi istotnymi

względami stanowi tylko jej radykalizację. To nie przypadek, że „wielkie opowieści”

poniekąd od początku skazane były na klęskę. Wyrosły przecież z ducha krytyki, z

negacji opowieści tradycyjnych [...] i ów krytycyzm, niczym wypuszczony z butelki

demon, zwrócił się ostatecznie przeciwko nim samym. Z przedstawionej przez

Lyotarda koncepcji przekształceń kulturowych wynika w gruncie rzeczy, że

nowoczesność rozumiana jako epoka „wielkich opowieści” nie była jeszcze dość

nowoczesna. Potępiała narrację tradycyjną, widząc w niej mit i bajkę, ale sama

przekształciła się w superbajkę. Używając terminologii Maxa Webera, chciałoby się

powiedzieć, że tylko po to „odczarowała” świat, by go ponownie po swojemu

„zaczarować”. Jednak zawarty w niej impuls krytyczny nie pozwolił temu nowemu

czarowi przetrwać zbyt długo. Ponowoczesność, przynosząc ostateczne

„odczarowanie” świata, jest więc zarazem antynowoczesna i ultranowoczesna (w

tym sensie można nawet paradoksalnie powiedzieć, że poprzedza nowoczesność,

stanowiąc jej źródłowy impuls, krytyczną wolę zerwania). Jakby jedna strona

nowoczesności obalała swoją stronę drugą. Nie znaczy to bynajmniej, że

powracamy w ten sposób do pre-nowoczesnego punktu wyjścia. Lyotard jest

daleki o lata świetlne od wszelkiego konserwatyzmu. Jedynym punktem stycznym

ponowoczesności z pre-nowoczesnością byłaby rehabilitacja najrozmaitszych

„małych opowieści”. Zasadnicza i zgoła przepastna różnica polega wszak na tym,

że ponowoczesne narracje (mikronarracje) wyrzekają się wszelkich pretensji do

metafizycznego porządkowania świata i społeczeństwa.

(M. Kowalska, Mała opowieść tłumacza, w: J.-F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna.

Raport o stanie wiedzy, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s. 14-15.