Zasady dekontaminacji

małych i dużych

powierzchni

Krzysztof Suszyński

Katedra i Zakład Fizjologii ŚUM Katowice-Ligota

I Klinika i Katedra Neurochirurgii ŚUM Katowice-Ligota

Dekontaminacja

• Jest procesem prowadzącym do usunięcia

lub zniszczenia drobnoustrojów.

• Do metod dekontaminacji należą:

sanityzacja, dezynfekcja i sterylizacja.

• Jest to proces polegający na usunięciu i

dezaktywacji substancji szkodliwej

(chemikaliów, materiałów radioaktywnych,

czynników biologicznych), która zagraża

życiu lub zdrowiu ludzi poprzez kontakt

bezpośredni lub używane sprzęty.

• Dekontaminacji poddawani są zarazem

ludzie, zwierzęta, jak i środowisko

nieożywione (infrastruktura itd.).

2

Dekontaminacja

• Drobnoustroje występujące w środowisku

człowieka różnią się wrażliwością na
działanie czynników fizycznych i
chemicznych.

• W zależności od stopnia oporności

termicznej wyróżniono trzy grupy
drobnoustrojów.

3

Dekontaminacja

1° oporności:
•

Do grupy tej należą bakterie
niezarodnikujące, drożdże i większość
wirusów

– giną w temp. 100 ºC w czasie 2-5

minut, w temp. 121 ºC (autoklaw)
po 1 min.,

– w temp. 160 ºC w czasie 1-2 minut.

4

Dekontaminacja

• 2 ° oporności:
• Grupa ta obejmuje drobnoustroje

zarodnikujące: laseczki wąglika , zgorzeli
gazowej

– giną w temp. 100 ºC w czasie 5-10

minut, w temp. 121 ºC w czasie 3
minut,

– w temp. 160 ºC po 4-6 min.

5

Dekontaminacja

• 3 ° oporności:
• Oporność taka charakteryzuje np. laseczki

tężca, jadu kiełbasianego (z wyjątkiem typu
E)

– giną w temp. 100 ºC w czasie 1-5

godzin,

– w temp. 121 ºC w czasie 5-12 minut,
– w temp. 160 ºC w czasie 6-30 minut.

6

Dobór metod dekontaminacji

• Jest zależny od ryzyka przeniesienia

zakażenia

• Zgodnie z zaleceniami CDC (Center for

Disease Control ) w środowisku
szpitalnym uwzględnione są trzy
kategorie przedmiotów :

– wysokiego (critical),
– średniego (semicritical)
– i niskiego (noncritical) ryzyka:

7

Przedmioty wysokiego ryzyka przeniesienia

zakażenia

•

kontaktują się z jałowymi tkankami;

•

są to narzędzia chirurgiczne, wszczepy,
igły, cewniki naczyniowe i moczowe;

•

przedmioty należące do tej kategorii
bezwzględnie muszą być jałowe
(jednorazowe lub sterylizowane).

8

Przedmioty średniego ryzyka przeniesienia

zakażenia

• kontaktują się z błonami śluzowymi lub

uszkodzoną skórą;

• są to endoskopy, zestawy do intubacji;
• w zależności od możliwości technicznych

przed użyciem należy poddać je sterylizacji
lub dezynfekcji wysokiego stopnia.

9

Przedmioty niskiego ryzyka przeniesienia

zakażenia

•

kontaktują się jedynie z nieuszkodzoną
skórą (baseny, mankiety do mierzenia
ciśnienia, bielizna pościelowa,
wyposażenie sal);

•

wymagają mycia i okresowej dezynfekcji
ze względu na ryzyko wtórnej transmisji
przez ręce personelu i sprzęt medyczny.

10

Definicje

• Sanityzacja

to usuwanie widocznych

zabrudzeń i zanieczyszczeń a wraz z
nimi także większości drobnoustrojów
(mycie, odkurzanie, malowanie).

• Dezynfekcja

: proces, w wyniku którego

ulegają zniszczeniu formy wegetatywne
drobnoustrojów (pozostają spory
bakteryjne i tzw. „powolne” wirusy).

• Dezynfekcja wysokiego stopnia

oprócz form wegetatywnych niszczy
także prątki gruźlicy, enterowirusy i
niektóre formy przetrwalnikowe.

11

Aseptyka

Aseptyka – postępowanie mające na celu

dążenie do jałowości bakteriologicznej pomieszczeń,

narzędzi, materiałów opatrunkowych i innych

przedmiotów w celu niedopuszczenia drobnoustrojów

do określonego środowiska np..na ranę operacyjną w

czasie wykonywanie czynności kosmetycznych

Postępowanie mające na celu zachowanie jałowości pola

operacyjnego poprzez użycie wyjałowionych materiałow,

pracę czystymi rękami, zachowanie algorymów

postępowania

(np. materiał opatrunkowy przebywa jednokierunkową drogę z pojemnika z

wysterylizowanymi rzeczami,

poprzez pole operacyjne,do kosza na biohazard, a potem spalarni)

Ochrona Bierna !

ASEPYKA

• oznacza jałowość
• sposób postępowania zapobiegający

zakażeniu żywymi drobnoustrojami
chorobotwórczymi

• zasadą jest unikanie styczności z

zakażonym środowiskiem

• stosowanie narzędzi,opatrunków i leków

wyjałowionych,zmiana odzieży i
obuwia,jałowa odzież do
zabiegów,stosowanie rękawiczek
ochronnych itp.

Za ojca aseptyki uważa się

Gustawa Adolfa Neubera,

kilońskiego chirurga (1886)

• Reguły aseptyki wprowadzone przez niego,

niewiele zmienione, są obowiązujące do

dziś

• 1887-Ernest von Bergmann wprowadza

sterylizację przy użyciu pary wodnej

• 1885-Jan Mikulicz Radecki stosuje podczas

operacji rękawiczki bawełniane

• 1894-William S. Halsted stosuje rękawiczki

gumowe

„Goraczka pologowa jest

ostro
przebiegajaca zymotyczna choroba ,
która przy predyspozycji jednostki
moze wywolac sklonnosc do
przeziebien i wstrzasów
uczuciowych;
przede wszystkim powoduja ja
wplywy, miazmaty i zakazenia
powodujace fermentacje krwi”

L.
Semmelweis
1818 -1865

1847- węgierski lekarz i położnik Ignacy

Semmelweis przeprowadził skuteczną

kampanię w sprawie dezynfekcji rąk

roztworem chloru w klinikach

położniczych

Aseptyczność

• Jest to stan w którym pomieszczenia, środki

opatrunkowe, narzędzia chirurgiczne, ręce
operatora są wolne od żywych
drobnoustrojów chorobotwórczych.

• Taką sytuację zapewnia:
• Dokładne mycie rąk, dezynfekcja dłoni,

stosowanie jałowych rękawiczek

• Fartuchów, masek, obuwia

Higiena skóry

• Skóra chroni nasze ciało przed wpływem

czynników zewnętrznych:

• Uszkodzeniami
• Działaniem bakterii
• Promieniowaniem UV
• Utratą ciepła i przegrzaniem

Ocena stanu zdrowia człowieka
przez ocenę jego powłoki
zewnętrznej

• Skóra
• Włosy
• paznokcie

Pielęgnacja skóry

• Regularne mycie – kąpiel usunięcie

brudu po całym dniu pracy – pot + łój
skórny zatykający pory. – Ciepła woda,
łatwiej rozpuszcza związki chemiczne
znajdujące się na skórze. Jest to zabieg
higieniczny in profilaktyczny.

• Mycie poranne – skóra mniej

zanieczyszczona – ale odświeża skórę
poprzez usunięcie złuszczającego się
naskórka i poprawia ukrwienie skóry.

Mycie zmniejsza ilość bakterii z
powłoki zewnętrznej.

• Celem niwelacji i neutralizacji rozkładu

potu i w celu przeciwdziałania rozmnażaniu
się bakterii stosujemy neutralizujące je
dezodoranty

W ubiorze unikamy ucisku

• Wygodne ubranie wykonane z naturalnych

materiałów, które pozwalają oddychać
skórze jej nie ocierając.

• Unikanie przegrzania i oziębienia.

Stosowanie kosmetyków

• Regularne przemywanie i oczyszczanie

skóry pomaga zapobiec występowaniu
ogniskowych zmian zapalnych (ropnych)
skóry.

• Przemywanie antybakteryjnym żelem jest

wskazane – usuwa złuszczony naskórek i
bakterie

Zanieczyszczenia skóry

• Kurz
• Pył
• Bakterie
• Pot
• Łój
• Złuszczony naskórek
• w/w mogą być przyczyną występowania

rozległych infekcji skóry

Skóra niewłaściwie
pielęgnowana

• Stanowi wrota zakażenia dla różnych

bakterii, wirusów, grzybów

• Ucisk – utrudnia ukrwienie i wywołuje

zmiany przerostowe, zbliznowacenia,
odciski

Obraz skóry jest wyrazem ogólnego
stanu zdrowia organizmu

• Zaburzenia przemiany materii
• Awitaminozy
• Choroby zakaźne
• Wywołują w skórze ujemne zmiany
• Stosowanie wtedy zewnętrznych środków

nie jest skuteczne.

• Należy leczyć przyczynowo

Ropne zakażenia skóry młodych

• Stosowanie metod poprawiających

metabolizm, sport, regularny tryb życia,
przestrzeganie norm czasu snu

• Wyciskanie ropnych zmian – nie – powstaje

wtórne zakażenie wciskanie treści ropnej w
otaczające tkanki

• Powstają szpecące blizny skórne

Alergie

• Choroby uczuleniowe – są mi wynikiem

nadwrażliwości skóry lub nabłonków dróg

oddechowych na określony rodzaj

antygenów pochodzenia wewnętrznego i

zewnętrznego.

• Manifestują się często ropnymi zmianami

na skórze, powodując wtórne zakażenia – są

trudne do leczenia i mają przewlekły

charakter

Schorzenia skóry wywołane
przez pasożyty

• Wszawica – głowy, łonowa odzieży
• Świerzb – wywołują roztocza
• Samica świerzbowca ryje w naskórku korytarze.

W których składa jaja. Swędzenie drapanie
wtórne infekcje

Oparzenia i odmrożenia

• Vide oddzielny wykład

Aseptyka cd.

• Odpowiednio przygotowana sala operacyjna
• Mycie, sterylizowanie sal poprzez:
• mycie,
• naświetlanie
• przepuszczanie powietrza przez filtry
• Wyjaławianie narzędzi

Reżim bloku operacyjnego

• ŚLUZY
• Nie krzyżujące się drogi
• Reżim sanitarny na salach operacyjnych i w

pozostałych pomieszczeniach bloku

operacyjnego.

• Kolejność operacji
• Sposób zachowania się w obrębie bloku

operacyjnego i sal operacyjnych studentów,

praktykantów

Antyseptyka

Ochrona Czynna !

Postępowanie mające na celu
zachowanie jałowości pola
operacyjnego poprzez
użycie środków wybiórczo niszczączych
drobnoustroje, które znalazły się, lub
też mogą znaleźć w obszarze
interwencji medycznej.

Antyseptyka

„Szpital chirurgiczny posiada

poczciwą
woń [ropy], po której ustąpieniu
pacjent wraca do zdrowia o ile stan
ropny nie kończy się gorączką ropną
zapaleniem czy różycą”

Czy Pasteur przy dzisiejszym stanie wiedzy
będzie wciąż jeszcze podtrzymywał swą
teorię o żywych zarodkach?

Czy Lister także w przyszłości poświęci tej
teorii niefachowe poparcie?

The Lancet 1873

J. Lister

•

1867- Joseph Lister zastosował kwas karbolowy

( fenol) do zabiegów i operacji w formie aerozolu i to

on nazywany jest ojcem antyseptyki

Joseph Lister

• 05.04.1827 – 10. 02. 1912 rok
• Chirurg brytyjski inicjator antyseptyki.
• W XIX wieku z powodu infekcji ponad
• 50% pacjentów umierało – złe warunki,
przeludnienie, fetor unoszący się
z nie zmienianych opatrunków.
• Dzięki Listerowi i jego antyseptycznej teorii

liczba zgonów zmalała do 6%.

• Jako pierwszy chirurg nakazał używać

podczas operacji rękawiczek gumowych,
białych fartuchów i sterylnie umytych
narzędzi chirurgicznych.

J. Lister

Definicje

• Antyseptyka

: dezynfekcja skóry, błon

śluzowych, uszkodzonych tkanek z
zastosowaniem preparatów nie
działających szkodliwie na tkanki ludzkie.

• Sterylizacja

: proces prowadzący do

zniszczenia wszystkich żywych form
drobnoustrojów.

• Aseptyka

: sposób postępowania, którego

celem jest zapobieganie zakażeniom
tkanek i skażeniom jałowych powierzchni.

35

DEZYNFEKCJA

36

Dezynfekcja

• Dezynfekcja to proces zależny od wielu czynników.

• Skuteczność dezynfekcji jest wprost

proporcjonalna do czasu działania i stężenia

preparatu dezynfekującego, wzrasta także wraz ze

wzrostem temperatury i wilgotności.
Podwyższone pH obniża aktywność fenoli,

podchlorynów i związków jodu a zwiększa

aktywność czwartorzędowych zasad amoniowych.

Obecność substancji organicznych może

ograniczać działanie przeciwdrobnoustrojowe

preparatów dezynfekujących np. w wyniku

tworzenia z nimi nieaktywnych związków.

• Dezynfekcję można przeprowadzić przy użyciu

metod

termicznych, termiczno-chemicznych

lub chemicznych.

37

Dezynfekcja wysokiego poziomu

• Jest to najczęściej stosowana metoda dezynfekcji

narzędzi chirurgicznych i sprzętu medycznego;

• Zwalcza ona na powierzchniach zanieczyszczonych

narzędzi, przyborów i sprzętu medycznego:

– formy wegetatywne bakterii łącznie z prątkami

grużlicy,

– grzyby chorobotwórcze;

– wirusy bezotoczkowe i z otoczką

• Metoda dezynfekcji dająca w/w spektrum biologiczne

obowiązuje przy odkażaniu wszystkich narzędzi,

przedmiotów i sprzętu medycznego wielokrotnego

użycia, które podczas zabiegów:

– naruszają lub mogą naruszać tkanki miękkie i tk.

kostną,

– mają kontakt z jałowymi jamami ciała,

– mają kontakt z uszkodzonymi i nieuszkodzonymi

błonami śluzowymi,

– mają kontakt z uszkodzoną skórą i ranami.

38

Dezynfekcja wysokiego poziomu

• Sprzęt skażony w|w sposób musi po

dezynfekcji wysokiego poziomu, być

poddawany sterylizacji. Jeżeli ze

względów technicznych sprzęt nie może

być poddawany sterylizacji wtedy tylko

dopuszcza się dezynfekcję wysokiego

poziomu.

• Metoda dezynfekcji wysokiego poziomu

obowiązuje również w przypadku

postępowania ze zużytym sprzętem

jednorazowego zastosowania- o ile nie ma

możliwości bezpiecznego ich spalenia.

39

Dezynfekcja niższego poziomu

• Likwiduje na powierzchni skażonych

przedmiotów:

– bakterie

– grzyby chorobotwórcze

– niektóre wirusy.

• Tą metodę można dezynfekować wyłącznie

tylko te przedmioty i narzędzia, które wchodzą

w kontakt z nieuszkodzoną skórą. Ponadto

stosuje się ją do dezynfekcji powierzchni w

pomieszczeniach, urządzeń i sprzętów.

• Opis ten i podział odnosi się głównie do

dezynfekcji chemicznej przy użyciu aldehydów.

W przypadku użyciu innych substancji o

właściwościach dezynfekcyjnych nie jest tak

wysoka.

40

Dezynfekcja termiczna

•

Przebiega z wykorzystaniem wody o

temp.93 ºC lub pary wodnej o temp. 105-

110 ºC i nadciśnieniu 0.5 atmosfery.

•

Stosowana jest do odkażania bielizny,

naczyń, wyposażenia sanitarnego.

•

Zaletą tej metody jest możliwość

monitorowania procesu i brak toksyczności.

•

Szczególnym przypadkiem jest

pasteryzacja polegająca na jednorazowym

krótkotrwałym podgrzaniu cieczy do

temperatury < 100 ºC (60-80 ºC) i

natychmiastowym oziębieniu do temp.

pokojowej. Proces ten ma zastosowanie

zwłaszcza w przemyśle spożywczym.

41

Dezynfekcja chemiczno-termiczna

•

Jest połączeniem działania środków
chemicznych oraz ciepła (60 ºC).

•

Środki chemiczne stosowane są w tej
metodzie w znacznie niższych stężeniach.

•

Metoda służy do dezynfekcji sprzętu
wrażliwego na wysoką temperaturę.

42

Dezynfekcja chemiczna

• To dezynfekcja przy użyciu roztworów

preparatów chemicznych o różnych

właściwościach.

• Substancje aktywne to związki na bazie

chloru, związki nadtlenowe,

czwartorzędowe związki amoniowe,

alkohole, aldehydy i pochodne fenolu.

• Wybór odpowiedniego preparatu jest

zależny od znanego lub spodziewanego

skażenia, rodzaju dezynfekowanego

materiału i toksyczności środka.

43

Związki chemiczne wykorzystywane w

dezynfekcji

Związki powierzchniowo

czynne

Związki denaturujące

białko

Związki

kationowe

Związki

anionowe

Związki

niejonowe.

Kwasy i zasady

Metale ciężkie

Związki

utleniające

Związki

alkilujące

44

Związki kationowe

• Czwartorzędowe związki amoniowe

naładowane dodatnio łączą się z
ujemnie naładowanymi grupami
fosforanowymi fosfolipidów
zwiększając przepuszczalność błony
komórkowej.

• Do związków tej grupy należą np.

chlorek
alkilodimetylobenzyloamoniowy
(Sterinol) i chlorek cetylopirydynowy
(Halset).

45

Związki anionowe

• Mydła, kwasy tłuszczowe dysocjują w

roztworze a ich ujemnie naładowana,
rozpuszczalna forma łączy się z
lipidami błony komórkowej
powodując jej przerwanie.

• Ich aktywność skierowana jest

zwłaszcza przeciwko Gram-dodatnim
bakteriom.

• Do związków anionowych należy np.

siarczan sodowy oleoilu (Duponol).

46

Związki niejonowe

•

Są to rozpuszczalniki organiczne przerywające

błonę lipidową.

•

Do grupy tej należą związki fenolowe,

heksachlorofen, alkohole.

•

Związki fenolowe (Lizol), charakteryzuje słaba

aktywność przeciwwirusowa, toksyczność,

drażniący zapach i wrażliwość na obecność

substancji organicznych w środowisku.

•

Heksachlorofen jest słabo rozpuszczalny

(używany w postaci pudrów i zasypek),

szczególnie aktywny wobec gronkowców,

toksyczny wobec komórek układu nerwowego.

•

Alkohole (metanol, etanol, izopropanol) są

stosowane głównie w antyseptyce.

47

Związki powierzchniowo czynne

• Mogą być anionoczynne, kationoczynne, niejonowe

oraz amfoteryczne.

• Połączenia kationowe tzw. detergenty wykazują

działanie bakteriostatyczne.

• Działanie bakteriobójcze wyrażone jest słabiej i nie

obejmuje zarodników, prątków, wirusów

bezotoczkowych. Słabo działają na bakterie Gram

ujemne. Aktywność ich także spada w obecności

nawet niewielkiej ilości substancji organicznych.

• Dlatego też znajdują prawie wyłącznie jako składnik

dodatkowy, np. w połączeniu z aldehydami do

dezynfekcji przedmiotów lub w połączeniu z

alkoholami do dezynfekcji skóry i rąk.

• Przykładem połączenia kationowego jest c h l o r h e k

s y d y n a: -r-r alkoholowy ( np. manusan ) - do

dezynfekcji skóry i rąk -r-r wodny – do antyseptyki

błon śluzowych.

48

Alkohole

• Do celów dezynfekcyjnych nadaje się etanol, n-

propanol, izopropanol.

• Optymalne stężenie dla etanolu wynosi 70-

80%.Większe stężenie , wskutek silnego

odwodnienia bakterii, wykazują działanie

wolniejsze. Skuteczność przeciwwirusowa alkoholi

jest wyraźnie mniejsza niż przeciwbakteryjna.

• Głównym obszarem zastosowania alkoholi jest

antyseptyka skóry oraz dezynfekcja rąk.

• Ważną ich zaletą jest krótki czas niszczenia

drobnoustrojów oraz dobra penetracja alkoholi do

skóry.

• Stosowane są także do dezynfekcji małych

powierzchni i przedmiotów, zwłaszcza wówczas,

gdy wymagany jest krótki czas działania (5-15

min.).

49

Fenole i ich pochodne

• Są skutecznymi środkami przeciwbakteryjnymi,

przeciwgrzybiczymi, przeciwwirusowymi (nie

dotyczy wszystkich).

• Dobrze działają w kontakcie z zanieczyszczeniami

tk.organiczną.

• Fenole są jadami protoplazmatycznymi, a ich

działanie jest szczególnie wyrażone w środowisku

kwaśnym.

• W postaci preparatów łączonych stosowane od

dezynfekcji powierzchni, narzędzi, urządzeń do

odsysania.

• Nie mogą być polecane do dezynfekcji wysokiego

poziomu.

50

Kwasy i zasady

•

Ze względu na skrajne wartości pH
zaburzają trzeciorzędową strukturę białek.

•

Środki te stosowane są głównie do
konserwacji żywności np. kwas
benzoesowy, salicylowy, mlekowy.

51

Metale ciężkie

• (rtęć, srebro, arsen)
• Wiążą się z grupami sulfhydrolowymi

białek

• Reakcja ta jest podstawą inaktywacji

enzymów, w których grupy
sulfhydrolowe stanowią centra aktywne.

• Preparaty zawierające metale ciężkie ze

względu na swoją toksyczność są
stosowane miejscowo (np. azotan
srebra).

52

Związki utleniające

•

Oddziałują na białka i kwasy nukleinowe.

•

Nadtlenek wodoru jest stosowany w

antyseptyce (3% - woda utleniona).

•

Preparaty zawierające aktywny chlor

(chloramina, podchloryn sodu, podchloryn

wapnia) są szczególnie aktywne wobec

wirusów, aktywność tą zmniejsza obecność

substancji organicznych. W środowisku

kwaśnym gwałtownie uwalniany jest chlor w

stężeniu szkodliwym dla zdrowia. Związki

chloru są nietrwałe, ulegają inaktywacji pod

wpływem światła, ciepła i wilgoci.

•

Preparaty nadtlenowe ( kwas nadoctowy,

nadboran sodu, nadsiarczan potasu) mają

podobny zakres działania do preparatów

chlorowych i ze względów ekologicznych

zastępują je w wielu krajach.

53

Środki utleniające i związki chloru

• Nie radzą sobie z prątkami gruźlicy,

grzybami, choć bardzo skutecznie

inaktywują wirusy.

• Obecność substancji organicznych w polu

ich działania prowadzi do ich szybkiej

inaktywacji.

• Znajdują zastosowanie w dezynfekcji

przedmiotów niemetalowych, gdyż działają

korodująco; powierzchni i bielizny.

54

Związki alkilujące

•

Denaturują białko i kwasy nukleinowe zmieniając

stopień utlenowania ich grup czynnościowych.

•

Do związków tych należą aldehydy (aldehyd

glutarowy, aldehyd mrówkowy) charakteryzujące

się szerokim spektrum działania obejmującym

bakterie (w tym prątki gruźlicy), wirusy, grzyby

oraz formy przetrwalnikowe drobnoustrojów.

•

Aldehydy z wyboru są środkami stosowanymi do

dekontaminacji sprzętu medycznego.

•

Roztwory zasadowe aldehydu glutarowego

charakteryzuje wysoka efektywność, niska temp.

działania (20-25 ºC), i krótka trwałość. Roztwory

kwaśne są trwalsze, działają w wyższej temp. (50-

60 ºC).

•

Ze względu na właściwości toksyczne aldehydy nie

powinny być stosowane do dezynfekcji dużych

powierzchni, ich użycie należy ograniczyć także na

oddziałach dziecięcych

.

55

Dezynfekcja

• Roztwory środków dezynfekcyjnych należy

używać zgodnie z ich przeznaczeniem,

uwzględniając wymagane w danych

okolicznościach spektrum działania

( bakteriobójcze, prątkobójcze,

grzybobójcze, wirusobójcze, sporobójcze),

w ściśle określonym czasie i odpowiednim

stężeniu.

• Do dezynfekcji powierzchni stosuje się

roztwory preparatów działające skutecznie

w czasie 15 minut. Roztwory preparatów

działające w dłuższym czasie są stosowane

do dezynfekcji sprzętów i przedmiotów,

które można zanurzyć lub wypełnić płynem

dezynfekujacym.

56

Dezynfekcja

• Preparaty dezynfekcyjne objęte są ustawą z dn.

10 października 1991 r. Dz. U. Nr 105, poz. 452 o

środkach farmaceutycznych, materiałach

medycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze

farmaceutycznym i zgodnie z decyzją

Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej

podlegają opiniowaniu przez Państwowy Zakład

Higieny, który okresowo publikuje listę

pozytywnie zaopiniowanych preparatów

przeznaczonych do stosowania w zakładach

opieki zdrowotnej.

• Kontrola skuteczności chemicznych środków

dezynfekcyjnych jest możliwa pośrednio, na

podstawie jakościowych i ilościowych badań

mikrobiologicznej czystości powierzchni.

• Do metod dezynfekcji można zaliczyć także

promieniowanie UV stosowane do eliminacji

drobnoustrojów obecnych w powietrzu i na

powierzchniach. Promieniowanie UV nie

penetruje w głąb ciał stałych i cieczy.

57

Dezynfekcja

• Szczególna metodą jest filtracja pozwalająca na

eliminację drobnoustrojów z płynów

ciepłochwiejnych (np. roztwory zawierające

antybiotyki, białka).

• Skuteczność filtracji zależy od wielkości porów,

a jakość - od materiału z jakiego wykonano

element filtrujący. Znane są filtry z ziemi

okrzemkowej, porcelanowe, z azbestu

włóknistego, ze spiekanego szkła oraz

membranowe. Zatrzymują one bakterie i

grzyby, a filtry membranowe - także wirusy.

• Zasada sączenia oparta jest na podciśnieniu w

pojemniku zbierającym przesącz (filtr osadzony

na kolbie podłączonej do pompy próżniowej) lub

nadciśnieniu wywieranym na roztwór poddany

filtracji (strzykawka z nasadką filtrującą).

58

STERYLIZACJA

59

Sterylizacja

Sterylizacji poddawane są narzędzia i sprzęt

kontaktujący się z jałowymi tkankami.

Oczekiwany efekt (sterylny produkt)

osiągany jest w wyniku :

– prawidłowego przygotowania materiałów do

sterylizacji

– prawidłowego doboru metod sterylizacji
– poprawności procesu sterylizacji
– odpowiedniego przechowywania materiałów po

sterylizacji

60

Przygotowanie materiałów do
sterylizacji

• Użyte narzędzia lub sprzęt medyczny

poddawane są dezynfekcji wstępnej, myte

pod bieżącą wodą o jakości wody pitnej lub

w myjniach automatycznych (ważne jest

dokładne oczyszczenie powierzchni z

substancji organicznych), suszone,

przeglądane, konserwowane i pakowane w

włókniny, rękawy papierowo-foliowe i

papierowe, torby.

• Na opakowaniu powinna znaleźć się data

sterylizacji lub data ważności oraz rodzaj

zawartości w przypadku opakowań

nieprzezroczystych.

61

Zasady wyboru metod sterylizacji

• Dobór czynnika sterylizującego jest zależny

przede wszystkim od rodzaju sterylizowanego

materiału - proces sterylizacji nie może

uszkadzać lub zmieniać jego właściwości.

• W przypadku sprzętu o długich, wąskich

kanałach istotna jest dobra penetracja

czynnika sterylizującego. Ze względów

ekonomicznych ważny jest także szybki czas

działania, niezawodność, niska cena i tania

eksploatacja sterylizatorów. Czynnik

sterylizujący powinien charakteryzować się

również brakiem toksyczności dla ludzi i

środowiska.

62

Rodzaje sterylizacji

• Sterylizacja wysokotemperaturowa

– bieżąca para wodna
– para wodna w nadciśnieniu
– suche gorące powietrze
– promieniowanie podczerwone

• Sterylizacja niskotemperaturowa

– tlenek etylenu
– promieniowanie jonizujące
– formaldehyd
– plazma gazu
– kwas nadoctowy, nadtlenek wodoru i ozon.

63

Sterylizacja wysokotemperaturowa

Sterylizacja bieżącą parą wodną (tyndalizacja)

przeprowadzana jest w aparatach Kocha lub Arnolda.

Wyjaławiany materiał jest poddawany trzykrotnie

działaniu pary wodnej przez 20-30 minut w

odstępach 24-godzinnych.

Po każdym ogrzaniu materiał jest ochładzany i

pozostawiany w temperaturze pokojowej.

Temperatura pary wodnej (~100

º

C) niszczy formy

wegetatywne drobnoustrojów. Formy

przetrwalnikowe obecne w sterylizowanym materiale

w fazie temperatury pokojowej przechodzą w formy

wegetatywne niszczone w kolejnym cyklu

podgrzania.

Tyndalizacja jest stosowana do wyjaławiania płynów,

maści i kremów zawierających substancje wrażliwe

na działanie temperatury powyżej 100

º

C.

64

Sterylizacja wysokotemperaturowa

• Sterylizacja parą wodną w nadciśnieniu

przebiega z wykorzystaniem nasyconej pary

wodnej w nadciśnieniu 1atm. (temp. 121 ºC,

czas: 15 min.) lub 2 atm. (temp. 132 ºC, czas: 5

min.).

• Proces ten odbywa się w autoklawach

przepływowych, w których powietrze wypierane

jest z komory sterylizatora parą wodną, lub

próżniowych, gdzie wstępnym etapem procesu

jest wytworzenie próżni w komorze.

• Skuteczność sterylizacji jest zależna od

całkowitego usunięcia powietrza z komory

sterylizatora i od jakości pary wodnej np. jakość

tą obniżają zanieczyszczenia chemiczne obecne

w twardej wodzie.

65

Sterylizacja wysokotemperaturowa

• Para wodna ma dobre właściwości

penetrujące, w krótkim czasie niszczy
drobnoustroje powodując koagulację
białek i nie jest toksyczna dla
środowiska jest stosowana do
sterylizacji narzędzi, sprzętu, bielizny,
rękawic itp.

• Przeciwwskazaniem do sterylizacji tą

metodą jest wrażliwość materiałów na
temperaturę i wilgotność.

66

Sterylizacja wysokotemperaturowa

• Sterylizacja suchym gorącym powietrzem

przeprowadzana jest w dwóch rodzajach

aparatów:

– aparatach z wymuszonym obiegiem

powietrza ( temp. 160 ºC, czas: 60 min. lub

temp. 180 ºC, czas: 15 min.) i

– aparatach z naturalnym obiegiem powietrza

(temp. 160 ºC, czas: 120 min. lub temp.

180 ºC, czas: 30 min.). Sterylizacja ta ma

liczne wady np. zła penetracja suchego

powietrza, wysoka temperatura i długi czas

trwania procesu. Wewnątrz komory

sterylizacyjnej istnieją różnice temperatur

(dopuszczalne do 15 ºC wg Polskiej Normy)

co wiąże się z ryzykiem błędu sterylizacji.

67

Sterylizacja wysokotemperaturowa

• Suche gorące powietrze dopuszczalne jest w

przypadku sterylizacji przedmiotów szklanych,

maści, pudrów, substancji oleistych.

• Sterylizacja suchym gorącym powietrzem ze

względu na wady i ograniczenia oraz ze

względów ekonomicznych jest wycofywana w

krajach Europy zachodniej;

• Promieniowanie podczerwone (niejonizujace,

nieprzenikliwe) jest metodą przemysłową

stosowaną do sterylizacji sprzętu medycznego

(igły, strzykawki). Sterylizowany materiał

zamknięty w metalowych pojemnikach jest

poddawany promieniowaniu przez dziesięć

minut (temp. procesu: 190

º

C).

68

Sterylizacja niskotemperaturowa

• Sterylizacja niskotemperaturowa umożliwia

wyjaławianie materiałów wrażliwych na
temperaturę i wilgoć

• Metody podstawowe: tlenek etylenu
• Rzadziej: nadtlenek wodoru, formaldehyd,

ozon, plazma, kwas nadoctowy

• Metoda przemysłowa: promieniowanie

jonizujące

69

Sterylizacja tlenkiem etylenu

• Tlenek etylenu (TE) niszczy drobnoustroje w

wyniku alkilacji (zastąpienia atomu wodoru

grupą alkilową) białek, DNA i RNA.

• Parametry sterylizacji są zależne od

zastosowanej technologii: stężenie TE 300-1200

mg / l; wilgotność 30-90%; temperatura 30-65

º

C; czas 2-7 godzin (zwykle 2-4).

• TE przenika w głąb tworzywa ulegając adsorbcji,

co wiąże się z koniecznością degazacji po

zakończeniu procesu sterylizacji. Czas degazacji

jest określany przez producenta sprzętu, trwa

zwykle 12 godzin w temp. 50

º

C (w aeratorze)

lub 7 dni w temperaturze pokojowej. TE działa

mutagennie i karcinogennie, jest toksyczny w

stężeniu 10-krotnie niższym niż wyczuwalne.

70

Sterylizacja tlenkiem etylenu

• Sterylizacja tlenkiem etylenu przebiega z

wykorzystaniem czystego TE (100%) lub w

mieszaninie TE z hydroksyfreonem (9%) oraz

dwutlenkiem węgla (8.5%).

• Sterylizacja w 100% TE przebiega w podciśnieniu

co ogranicza możliwość uwalniania gazu do

środowiska w przypadku nieszczelności systemu.

Sterylizacja w mieszaninie TE z innym gazem

przebiega w nadciśnieniu i trwa dłużej. W

przypadku mieszaniny TE i dwutlenku węgla błąd

sterylizacji może być spowodowany skłonnością

do rozwarstwiania się mieszaniny sterylizującej.

• Z powodu uszkadzania warstwy ozonowej od

1995 r. obowiązuje zakaz stosowania mieszaniny

TE z freonem. Hydroksyfreon jest 50-krotnie

mniej toksyczny od freonu, lecz jego

zastosowanie będzie możliwe tylko do 2030 roku.

71

Sterylizacja tlenkiem etylenu

• Najnowszą technologią jest sterylizacja w 100%

tlenku etylenu, w której kolejne etapy to:

– wytworzenie podciśnienia w komorze

– ogrzewanie do 37 ºC lub 55 ºC

– nawilżanie parą wodną

– ekspozycja w podciśnieniu na 100% tlenek

etylenu (bez gazu nośnikowego: hydroksyfreonu,

dwutlenku węgla)

– opróżnienie komory z tlenku, wypełnienie

sterylnym powietrzem

– degazacja wstępna 0,5 - 3 godzin, dalsza:12

godzin w 50 ºC lub 7 dni w temperaturze

pokojowej

• Sterylizacja tlenkiem etylenu jest stosowana do

wyjaławiania drobnego sprzętu medycznego

wykonanego z materiałów termolabilnych

72

Sterylizacja formaldehydem

• Formaldehyd jest gazem niepalnym i nie

wybuchowym, wyczuwalnym w stężeniu

10-krotnie niższym niż stężenie

toksyczne.

• Sterylizacja przebiega przy

współdziałaniu formaldehydu oraz pary

wodnej o niskiej temperaturze w

zmiennym ciśnieniu (wielokrotne pulsacje

pary i formaldehydu) zwykle w

następujących warunkach: stężenie

formaldehydu 2-5%; wilgotność >70%;

temperatura 48 ºC - 75 ºC; czas 2-4

godziny.

73

Sterylizacja formaldehydem

• W nowych technologiach wyeliminowano

zależność ciśnienia pary wodnej od

temperatury stosując nośnik pary, którym

jest sterylne powietrze. Pozwoliło to obniżyć

temperaturę procesu bez konieczności

wydłużania cyklu.

• Ze względu na słabe właściwości

penetrujące formaldehyd nie może być

wykorzystywany do sterylizacji

przedmiotów o długości powyżej 1,5 m i

średnicy mniejszej niż 2 mm.

• Niektóre tworzywa sztuczne mogą w trakcie

procesu ulec uszkodzeniu a przedmioty z

gumy, celulozy i poliuretanu muszą być

poddane degazacji.

74

Sterylizacja plazmowa

• Plazma jest zjonizowanym gazem

wytwarzanym w warunkach próżni pod

wpływem pola elektromagnetycznego.

Niszczy ona drobnoustroje uszkadzając ich

DNA, RNA, enzymy, fosfolipidy. Plazma

może być wytwarzana bezpośrednio w

komorze lub poza komorą sterylizatora a

do jej uzyskania. wykorzystywany jest

najczęściej nadtlenek wodoru.

• Parametry procesu sterylizacji plazmowej:

stężenie nadtlenku wodoru 50-55%;

temperatura 40 - 60

º

C; czas 45-75 minut.

Produkt końcowy sterylizacji to tlen i woda.

75

Sterylizacja plazmowa

• Zaletą sterylizacji plazmowej jest możliwość

natychmiastowego wykorzystywania

sterylizowanych przedmiotów, wadą - mała

komora sterylizacyjna i brak możliwości

sterylizacji bielizny, materiałów z celulozy,

proszków, płynów, urządzeń z długimi, wąskimi i

ślepo zakończonymi kanałami.

• Do sterylizowania instrumentów z otwartym

długim, wąskim światłem (o długości > 31 cm i

średnicy < 6 mm) konieczne jest zastosowanie

przystawek wprowadzających strumień plazmy

do światła sterylizowanego przedmiotu.

• Ten typ sterylizacji wymaga stosowania

specjalnych opakowań syntetycznych

(polipropylenowe typu CSR, z tworzywa

Tyvek/Mylar), tac lub pojemników.

76

Sterylizacja kwasem nadoctowym

• Sterylizacja kwasem nadoctowym to

sterylizacja mieszaniną kwasu nadoctowego,

octowego i nadtlenku wodoru.

• Działanie bakteriobójcze oparte jest na

utlenianiu białek. Roztwory kwasu

nadoctowego stosowane są do tzw.

dezynfekcji wysokiego stopnia. Sterylizacja

parami kwasu octowego odbywa się w

sterylizatorach podobnych do plazmowych a

proces ten przebiega zwykle w temperaturze

50-55

º

C przez 30 minut.

• Wadą tego typu sterylizacji jest niska

penetracja, wysoka reaktywność i

toksyczność czynnika sterylizującego.

77

Sterylizacja nadtlenkiem wodoru

• Sterylizacja nadtlenkiem wodoru oparta

na utlenianiu (oksydacji) białek przebiega
w temp. 40-60 ºC i w czasie 90 min.

• Produktem końcowym procesu jest tlen i

woda. Wadą tej metody jest słaba
penetracja nadtlenku wodoru w głąb
sterylizowanych materiałów, uszkadzanie
niektórych materiałów (guma, papier,
celuloza) oraz konieczność degazacji
opakowań z polietylenu i poliestru.

78

Sterylizacja ozonem

• Sterylizacja ozonem wytwarzanym z tlenu

pod wpływem wyładowań elektrycznych

przebiega w czasie 30-120 min. w temp. 25

º

C i wilgotności 75-95 %.

• Produktem końcowym procesu jest tlen.

• Ograniczenia zastosowania tej metody

związane są z uszkadzaniem niektórych

materiałów (lateks, polipropylen),

koniecznością przedłużenia sterylizacji

materiałów porowatych i degazacji

materiałów z poliestru oraz brakiem

trwałych opakowań sterylizowanych

materiałów (opakowania z papieru i Tyvek'u

mogą być użyte tylko w krótkim, 30-60 min.

cyklu).

79

Sterylizacja radiacyjna

• Źródłem promieniowania jonizującego są

akceleratory elektronów (10%) lub izotopy

promieniotwórcze (90%), głównie Co-60,

rzadziej Cs-137.

• Promieniowanie radiacyjne nieodwracalnie

uszkadza błony komórkowe i zakłóca replikację

drobnoustrojów w wyniku podwójnego pękania

nici DNA.

• Metodę radiacyjną wykorzystuje się do

przemysłowej sterylizacji sprzętu medycznego,

materiałów implantacyjnych, materiałów

opatrunkowych itp.

• Zaletą metody jest krótki czas sterylizacji,

temperatura zbliżona do pokojowej (w

przypadku wszczepów temperatura suchego

lodu) oraz brak pozostałości toksycznych w

sterylizowanym materiale

.

80

Kontrola procesów sterylizacji

• Kontrola procesów sterylizacji obejmuje kontrolę

sprzętu, wsadu, pakietu i ekspozycji.

• Kontrola sprzętu oparta jest na odczycie wskazań

zegarów, termometrów i manometrów mierzących

punktowo dany parametr (wskaźniki fizyczne).

• Kontrola wsadu (tzw. biologiczna kontrola procesu

sterylizacji) prowadzona jest w oparciu o wskaźniki

biologiczne.

Są to umieszczone na nośniku (krążek lub pasek bibuły)

przetrwalniki wyselekcjonowanych szczepów bakterii B.

subtilis lub B. stearothermophilus wysoce opornych na

dany czynnik sterylizujący. Należy umieścić nie mniej

niż dwa wskaźniki wewnątrz dwóch wybranych

pakietów a te z kolei należy ułożyć w dwóch różnych

miejscach komory sterylizatora. Po ekspozycji

(zakończeniu procesu sterylizacji) przetrwalniki

przenoszone są do podłoża hodowlanego. Po inkubacji

odpowiednio w 37

ºC

(B. subtilis) lub w 56

º

C (B.

stearothermophilus) - brak w podłożu hodowlanym jest

dowodem na skuteczność procesu sterylizacji.

81

Kontrola procesu sterylizacji

-chemiczna

Do kontroli chemicznej służą różne wskaźniki :

• wskaźniki manipulacyjne (barwne przylepce)-

– służą do odróżnienia materiałów

sterylizowanych od niesterylizowanych –

– kontrola ekspozycyjna;

– wskaźniki te nie informują o jałowości

materiału opracowywanego, mówią

tylko, że przebiegł proces sterylizacji

– okleja się nimi od zewnątrz sterylizowany

przedmiot

• wskaźniki chemiczne – to również wskaźniki

barwne; zmiana ich barwy w określony sposób

zależy od współdziałania wielu parametrów

procesu sterylizacji –temperatury, nasycenia

pary wodnej, czasu działania; przydatne są do

kontroli wsadu

82

Wskaźniki chemiczne

• wskaźniki paskowe
• wskaźniki w postaci arkuszy,
• wskaźniki, które umieszcza się między

dwiema warstwami folii tworzącymi foliową
część opakowania

• wskaźniki nadrukowane na papierze

83

Zalety wskaźników paskowych

• wiarygodność kontroli,
• łatwa interpretacja wyników,
• natychmiastowa kontrola przebiegu

sterylizacji

84

Kontrola procesu sterylizacji-

biologiczna

• wskaźniki biologiczne –zawierają przetrwalniki

określonych szczepów bakteryjnych;

• ich oporność na działanie czynników

sterylizacyjnych musi odpowiadać

określonym wymaganiom zawartym w

przepisach normatywnych;

• kontrola ta służy do wykazania skuteczności

sterylizacji w warunkach eksploatacyjnych.

• Kontrola odbywa się przy pełnym

załadowaniu aparatu, przy czym wskaźniki

należy zdeponować w miejscach jak

najtrudniej dostępnych dla środka

działającego.

85

Biowskaźniki używane to:

• Bacillus Stearothermophilus – para wodna,

formaldehyd

• Bacillus Subtillis – gorące powietrze, tlenek

etylenu.

86

Kontrola procesu sterylizacji- fizyczna

• jest to badanie sprawności eksploatacyjnej

z odnotowaniem temperatury, ciśnienia i
czasu pracy sterylizatora

87

Całkowity czas sterylizacji dzielimy na

cztery okresy :

1.

Okres wzrostu temperatury

– jest to czas od momentu

uruchomienia sprzętu do osiągnięcia temperatury roboczej na

termometrze; w tym czasie następuje odpowietrzenie komory

sterylizacyjnej i sterylizowanych materiałów oraz nagrzanie do

temperatury roboczej:

2.

Okres wyrównania temperatury

– czas od momentu osiągnięcia

temperatury roboczej we wnętrzu sterylizatora do osiągnięcia

temperatury sterylizacyjnej we wszystkich p-ktach materiałów

sterylizowanych ; okres ten w zależności od rodzaju materiału i

sposobu jego opakowania podlega różnym wahaniom;

3.

Okres sterylizacji

– jest to czas konieczny do zniszczenia

drobnoustrojów ,wliczając dodatkowy czas na zachowanie

pewności zabiegu

2+3 –czas sterylizacji właściwej – tzw. czas ekspozycji

4.

Okres opadania temperatury

– trwa od zakończenia sterylizacji

właściwej do momentu wychłodzenia materiałów

sterylizowanych przy jednoczesnym spadku nadciśnienia i

wyrównania z ciśnieniem atmosferycznym ;

5.

Należy jeszcze doliczyć

okres wysychania materiałów w próżni

.

88

Czynniki wpływające na przebieg

sterylizacji

• Typ mikroorganizmu - największą oporność na

zabiegi sterylizacyjne wykazują przetrwalniki

bakteryjne, - szczególnie termostabilny jest także

wirus HBV (do 121 ºC )

• Obecność substancji organicznych np. krwi,

tworzących ochronną otoczkę koloidalną

drobnoustroju lub adsorpcja cząstek

nieorganicznych, cząstek brudu zwiększa

odporność drobnoustrojów na wpływy otoczenia

• Liczba drobnoustrojów

• Czas konieczny do zniszczenia drobnoustrojów jest

wprost proporcjonalny do ich wyjściowej liczby.

• Dlatego też im skuteczniejsze zmniejszenie liczby

drobnoustrojów przed sterylizacją przez

oczyszczenie mechaniczne i dezynfekcję tym

skuteczniejszy proces sterylizacji.

89