W tok mowy wśród kolejno następujących po

sobie sylab wyróżnia się sylaby akcentowane.

Akcent j. polskiego najczęściej bywa określany

jako dynamiczny (ekspiracyjny), polegający
przede wszystkim na wzmocnieniu siły objętej
akcentem cząstki wypowiedzi, sylaby
akcentowane wymawiane są zwykle w j.
polskim nieco mocniej, dokładniej, bardziej
precyzyjnie niż sylaby nie akcentowane i, co za
tym idzie, mają najczęściej nieco większą moc
akustyczną.

Wiąże się z tym także przedłużenie iloczasu

sylaby akcentowanej, oraz zmiana (najczęściej
zniesienie) wysokości tonu podstawowego.

Akcent stanowi wyróżnienie

jakiegoś wyrażenia językowego.
Ze względu na typ eksponowanej
jednostki można wyodrębnić:

a) Akcent zdaniowy-

polegający

na wyróżnieniu wyrazów czy grup
syntaktycznych.

b) Akcent wyrazowy

(gramatyczny)-

polegający na

wyróżnieniu sylab.

Akcent zdaniowy

polega na dodatkowym

wzmocnieniu w wypowiedzi jednej z sylab, na
których spoczywa akcent wyrazowy.

W polszczyźnie pada najczęściej na przedostatnią

sylabę wypowiedzenia.

Takie położenie akcentu zdaniowego jest

położeniem neutralnym.

Przesunięcie akcentu zdaniowego na inną sylabę

wypowiedzenia jest funkcjonalnie nacechowane.

Spełnia w j. polskim podobną rolę jak inwersja

szyku i pozostaje w ścisłym związku z aktualnym
rozczłonkowaniem wypowiedzi, czyli podziałem
na

temat i remat.

Tematem

nazywamy, to o czym się mówi w

zdaniu, a

rematem

to, co nowego nadawca

komunikuje o temacie.

Podziału tego dokonuje mówiący, który w

zależności od własnej woli wyróżnia, czyli

akcentuje logicznie (rematyzuje) dowolną

część wypowiadanego przez siebie zdania.

Nadawca ma do dyspozycji różne środki

manifestowania swojej woli, wykładnikami

dokonanego podziału może być:

Szyk, czyli kolejność występowania

poszczególnych wyrazów.

Zastosowanie leksykalnych rematyzatorów

typu: to, tylko, przecież.

Intonacja, czyli manipulowanie wysokością

tonu.

Najczęściej w tekstach mówionych

obserwuje się współwystępowanie
tych trzech czynników. Nadawca
wyróżnia określone człony zdania,
jednocześnie stosując intonację i np.
leksykalne wykładniki rematyzacji:

To Jan zjadł jabłko.
To jabłko zjadł Jan.

W j. polskim można zaobserwować trzy

podstawowe kontury intonacyjne, czyli trzy typy

zmian tonu podstawowego.

Porównując wysokość sylaby akcentowanej

ostatniego wyrazu z wysokością sylab po

akcentowanych wyróżnia się:

Wyraźny spadek tonu podstawowego-

kadencja lub intonacja twierdząca

, jest on

charakterystyczny dla zakończonych

wypowiedzi nie pytajnych, pytań o uzupełnienie,

np.

Jaś czyta książkę.

Chcesz kawę czy herbatę?

Silny wzrost tonu podstawowego

rozpoczynający się na akcentowanej sylabie
ostatniego wyrazu to

antykadencja lub

intonacja pytajna

. Jest ona charakterystyczna

dla pytań o rozstrzygnięcie lub dla wypowiedzi
urwanych np.

Czy będę w domu?

Jedziesz do Krakowa?

Brak zmiany kierunku tonu podstawowego

nazywamy

progrediencją.

Intonacja tego typu

charakteryzuje się zarówno brakiem silnego
wzrostu, jak i spadku wysokości tonu
podstawowego w obrębie ostatniego wyrazu.

Zdania twierdzące wymawiane w izolacji lub

dialogu charakteryzuje w j. polskim wyraźna
kadencja (spadek tonu podstawowego). W
tekście ciągłym, np. w czytaniu, wewnątrz
akapitu, kadencja może być znacznie osłabiona
lub może występować intonacja progredienta
(brak zmiany kierunku tonu podstawowego)
zwłaszcza gdy nie występuje przerwa w fonacji.

Akcent wyrazowy

jest wyróżnieniem sylaby. W

toku mowy, wśród kolejno postępujących po
sobie sylab wyróżniają się sylaby
akcentowane.

Sylaby akcentowane w j. polskim wymawiane

są zwykle nieco mocniej, dokładniej, bardziej
precyzyjnie niż sylaby nieakcentowane.

W sylabie poprzedzającej bezpośrednio sylabę

akcentowaną, samogłoska jest znacznie
krótsza od samogłoski wymawianej pod
akcentem.

Sylaba po akcentowa, zwłaszcza przed pauzą,

bywa nieco dłuższa od akcentowanej, ale za to
wymawiana jest słabiej.

Typy akcentu ze względu na użyte środki

fonetyczne:



akcent dynamiczny (ekspiracyjny,

ekspiratoryjny, ekspiratoryczny)

–

akcentowana sylaba wymawiana jest z
większą siłą, intensywnością;



akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny)

–

akcentowana sylaba wymawiana jest

specjalnym tonem (np. wyższym);



akcent iloczasowy –

akcentowana sylaba

jest wymawiana dłużej.

Akcent wyrazowy może być:

stały pod względem fonetycznym –

pada

wówczas na jedną określoną sylabę we
wszystkich wyrazach i formach wyrazu:



oksytoniczny–

na ostatnią sylabę (np. w języku

francuskim i perskim),



paroksytoniczny–

na przedostatnią sylabę (np. w

języku polskim, czy włoskim),



proparoksytoniczny–

na sylabę trzecią od końca

(rzadko, np. w języku macedońskim),



inicjalny–

na pierwszą sylabę wyrazu (np. w

czeskim czy fińskim, także w gwarze
podhalańskiej)

swobodny pod względem fonetycznym–

różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o
różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku
rosyjskim).

stały pod względem morfologicznym

– pada

we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu,
na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu

przykład: relax, relaxes, relaxing

albo

ruchomy

– w różnych formach danego wyrazu

może padać na różne sylaby.

przykład: nowy, nowego

W j. polskim akcentowana jest zwykle przed

ostatnia sylaba wyrazu- akcent ten nazywany
jest

paroksytonicznym.

Polski akcent nie jest powiązany ze ściśle

określonym morfemem, ale zajmuje stałą
pozycje w wyrazie. Zawsze pada na
przedostatnią sylabę.

przykład:
o- gród
o- grod- nik
o- grod- nicz- ka

W tekstach współczesnej polszczyzny

można zaobserwować dwa typy
odstępstw od akcentowania
przedostatniej sylaby

(paroksytoneza).

Odstępstwa te dotyczą zarówno

wyrazów zapożyczonych z j. obcych
oraz wyrażeń rodzimych. Odstępstwo
może polegać na akcentowaniu
ostatniej sylaby

(oksytoneza)

albo

akcentowaniu trzeciej sylaby od końca

(proparoksytoneza)

Wyrażenia akcentowane oksytonicznie:

(akcentowanie ostatniej sylaby)

1. Zapożyczenia z j. francuskiego typu:
me- nu
ju- ry

2. Skrótowce literowe typu:
PKS [pe- ka- es]
PKP [pe- ka- pe]

3. Wyrażenia z formantami: arcy-, eks-, wice-,
utworzone od wyrazów jednosylabowych:
arcyleń [ar- cy- leń]
eksmąż [eks- mąż]

4. Realizacje ekspresywne takie jak:
galop [ga- lop]
akurat [a- ku- rat]

Należy jednak zaznaczyć, że funkcjonują one

także w

realizacji z akcentem paroksytonicznym:
galop [ga- lop]
akurat [a- ku- rat]

5. Rozkazy typu:
Baczność!
Na lewo- patrz!

Wyrażenia akcentowane proparoksytonicznie:

(akcentowanie trzeciej sylaby od końca)

1. Zapożyczenia z j. łacińskiego z formantem: yka-,

ika-,

muzyka
matematyka
fzyka

Realizacja tych wyrazów z akcentem paroksytonicznym
jest niezgodna z normą kulturalnej polszczyzny, i
uznaje się ją za wyraźnie nacechowaną kolokwialnie.
muzyka
matematyka
fzyka