Akcent wyrazowy i zdaniowy, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP


Akcent (łac. accentus - nacisk, akcent oraz ad cantus - przy śpiewaniu - tłumaczenie greckiego terminu prosoidia - pieśń z akompaniamentem muzyki; modulacja głosu) - wyróżnienie przez energiczniejszą, intensywniejszą, nieco głośniejszą artykulację (wymówienie) niektórych sylab w wyrazie (akcent wyrazowy), albo niektórych wyrazów czy ich połączenia w zdaniu (akcent zdaniowy).

Typy akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

- dynamiczny (ekspiracyjny, tzw. przycisku) - większa energia artykulacyjna i intensywność, z jaką wymawiany jest samogłoskowy ośrodek, przykład: język polski kiedyś.

- akcent toniczny (melodyczny) - podwyższenie tonu samogłoskowego, który stanowi ośrodek sylaby, przykład: język chiński,

- akcent iloczasowy - sylaba wyróżniana jest poprzez dłuższe wymawianie jej samogłoskowego ośrodka, przykład: język nowogrecki,

Akcent dynamiczny nadaje językowi cechę rytmiczności, natomiast akcent toniczny jest podstawą melodyjności języka.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego. Współcześnie akcent polski jest kombinacją wszystkich trzech.

We współczesnej polszczyźnie nie służy on rozróżnianiu znaczeń wyrazów, nie jest więc cechą odróżniającą. Funkcjonalnie jest jednak najistotniejszą polską cechą konfiguracyjną. Można więc wykorzystać go do sygnalizowania rozczłonkowania tekstu na elementy składowe, np. grupy syntaktyczne, wyrazy.

Akcent, czyli wyróżnienie jakiegoś wyrażenia językowego, ze względu na typ eksponowanej jednostki można podzielić na:

  1. akcent wyrazowy (gramatyczny) - wyróżnienie sylaby

  2. akcent zdaniowy - wyróżnienie wyrazów lub grup syntaktycznych

Akcent wyrazowy może być:

Oprócz wyrazów samodzielnych akcentowo (wyrazów ortotonicznych) istnieją w języku polskim także wyrazy atoniczne, pozbawione akcentu, zwane klitykami.

Oksytonicznie akcentowane są:

  1. zapożyczenia z języka francuskiego
    ate
    lier
    ju
    ry
    me
    nu
    Par
    is

  2. skrótowce literowe
    PKS - pe-ka-
    es
    PKP - pe-ka-
    pe
    UMK - u-em-
    ka
    UJ - u-
    jot

  3. wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych
    wice
    mistrz, ale wicedyrektor
    eks
    mąż, ale eksbokser

  4. realizacje ekspresywne, takie jak akurat

  5. rozkazy typu baczność! na lewo patrz!

Akcent proparoksytoniczny

  1. zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka w mianowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab
    bo
    tanika, botanice, ale botanikami
    po
    lityka, polityce, politykami

  2. liczebniki złożone typu (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
    osiemset
    czterysta
    dziewięćset

  3. formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
    zro
    biliście
    poje
    chaliście

  4. formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
    zrobiłby
    poje
    chałaby

  5. akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną
    ryzyko
    uni
    wersytet
    w
    ogóle

W formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:

pojechalibyście
zro
bilibyśmy

W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne zamiast proparoksytonicznego w punktach 1, 3 i 4 jest dopuszczalne.

W akcencie wyrazowym wyróżniamy kilka typów ze względu na akcentowaną sylabę. W części języków (np. polskim, francuskim) akcent jest stały, tj. pada zawsze na tę samą sylabę. W innych językach (np. rosyjskim, angielskim) akcent jest swobodny, czyli niezwiązany z żadną kolejną sylabą w wyrazach.

Obok akcentu wyrazowego wyróżniamy również tzw. akcent logiczny (zdaniowy) - wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.

Akcent zdaniowy - polega na dodatkowym wzmocnieniu jednej z sylab w wypowiedzi. W polszczyźnie pada najczęściej na przedostatnią sylabę wypowiedzenia. Jest to położenie neutralne.

Przesunięcie akcentu zdaniowego na inną sylabę wiąże się z funkcjonalnym nacechowaniem (zaznaczeniem ważności). Pozostaje to w ścisłym związku z podziałem na temat (to, o czym się mówi) i remat (to, co nowego o temacie komunikuje nadawca).

Podziału tego dokonuje mówiący - od jego woli zależy, którą część wypowiadanego przez siebie zdania zaakcentuje logicznie (zrematyzuje).

Wykładnikami takiego akcentowania logicznego mogą być:

Marta lubi te żelki.
To
Marta lubi te żelki.
Te
żelki lubi Marta.

Akcent zdaniowy (logiczny) polegający na wyróżnieniu głosem jakiegoś wyrazu dla podkreślenia jego znaczenia lub barwy uczuciowej, ma najczęściej charakter toniczny, bowiem cechuje go podniesienie wysokości tonu.

W akcencie zdaniowym podkreślamy jakiś wyraz w zdaniu przez mocniejszą artykulację jednej z jego sylab (tej, która w danym języku jest akcentowana). Zmiana akcentu zdaniowego powoduje zmianę znaczenia, np. akcent na różne wyrazy w zdaniu: Anka kupi jutro samochód. Anka (to właśnie ona, nie ktoś inny) kupi (już nie będzie jeździć moim, bo kupi) jutro(nie dzisiaj, dzisiaj nie zdążyła) samochód (właśnie samochód, nie buty).

Szczególnie widoczne jest to w zdaniach pytających i wykrzyknikowych

W języku polskim mamy szereg wyrazów, które nie mają samodzielnego akcentu. Noszą one nazwy enklityk, jeżeli łącza się z wyrazami poprzedzającymi je lub proklityk, jeżeli związują swe brzmienie z następującymi po sobie.

Do enklityk należą:

- jednosylabowe zaimki: mi, ci, cię; go, ją, ję...

- ruchome cząstki charakterystyczne dla czasowników w trybie przypuszczającym: -bym, byś, -by, -byśmy,

- wyrazy -kroć, -set,

- partykuły no, -że, -li, bądź

Do proklityk należą:

- przyimki

- partykuła przecząca nie

Ćwiczenie 1:

Ćwiczenia akcentu. Samogłoska w sylabie akcentowanej jest napisana pogrubioną czcionką. Akcent przypada jak zauważymy na drugą, trzecią, czwartą, bądź piątą sylabę od końca wyrazu.

Siedzieli - siedzieliśmy - siedzielibyście

- siedzieliście - siedzielibyście

- siedzieliby

Chodziły - chodziłyśmy - chodziłybyśmy

- chodziłyście - chodziłybyście

- chodziłby

Pracowali - pracowaliśmy - pracowalibyśmy

- pracowaliście - pracowalibyście

- pracowaliby

Staranowali - staranowaliśmy - staranowalibyśmy

- staranowaliście - staranowalibyście

- staranowaliby

Byli - byliśmy - bylibyśmy

- byliście - byliby

- byłyśmy - byłybyśmy

- byłyście - byłybyście

- byłyby

Pokłóciły się - pokłóciłyśmy się - pokłóciłybyśmy się

- pokłóciłyście się - pokłóciłybyście się

- pokłóciłyby się

Podskoczyli - A oni podskoczyliby z radości

- A one wyskoczyłyby przez okno

- A my zeskoczylibyśmy z parapetu

- A wy naskoczyliście na niego

- A wy nie przeskoczylibyście przez płot

- Przecież uskoczyliśmy w bok

Ćwiczenie 2:

Afryka etyka optyka akustyka Ameryka

Estetyka erotyka fizyka Korsyka

Logika fabryka psychika technika

Bazylika klasyka genetyka tematyka

Gramatyka arytmetyka politechnika polonistyka kosmonautyka

Lingwistyka energetyka dialektyka stofika

Dydaktyka batalistyka akrobatyka wokalistka

Ćwiczenie 3:

Ukłon” Peter Kral

Więc dobrze, skrzesaliście ogień, wygrzebaliście kartofle i węgiel,

Wynaleźliście wiosło i koło, zbiliście sanie malowane,

Ulepiliście Dnieprostroj, zwabiliście wieloryby pod sam dom,

Wypaliliście cegły, skleciliście druty,

Dzielnie zrodziliście telefon, podłączyliście go do uszu,

Zagłodziliście mamuty, upaśliście lokomotywy,

Pozamiataliście, wykarczowaliście, oznakowaliście i pokroiliście,

Ponumerowaliście i policzyliście,

Ogrodziliście,

Wysypaliście DDT i skropiliście święconą wodą,

Pomalowaliście murzynów i kanarki, wyszorowaliście prosięta,

Pitrasiliście po nocach margarynę, na mrozie ganialiście krwinki,

Zostawiliście buty na biegunie, a nogę pod senatem,

Cierpieliście za hydranty i płonęliście za O kreskowane,

Dzięki, jesteście zuchy.

Uszyliście kalesony, rękawice letnie i zimowe

Dresy

Naostrzyliście widelce i brzytwy, pobieliliście więzienie na Pankracu,

Wyprodukowaliście perfumy z nafty i mydło z Żydów,

Udały wam się sztuczne płuca i gipsowe gówna, odkryliście Amerykę i wyzwoliliście Chrudim, chwyciliście za gardło

Kronsztad,

Zaszyliście rozprutych i podkuliliście kulawych,

Rozdaliście serwetki i wykałaczki,

Nie obijaliście się, dzięki.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Cząstki wyrazów, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP, Słowotwórstwo
Derywacja, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
NWJP - Fonetyka, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP, Fonetyka
Fonologia- pytania i opdpowiedzi na zaliczenie, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
fonetyka i fonologia, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
Słowotwórstwo - notatki z ćwiczeń, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP, Słowotwórstwo
aaa, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
Fonetyka, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
Gatunki wypowiedzi, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
Słowotwórstwo - notatki z wykładów, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP, Słowotwórstwo
Język mowy a język pisma, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
pytania z zeszłego roku, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
Klasyfikacja morfemĂlw, Polonistyka studia, I ROK, WOWJP
POZYTYWIZM, Polonistyka studia, II ROK, Pozytywizm, opracowania i BN
Sygietynski, Polonistyka studia, II ROK, Pozytywizm, opracowania i BN
Poganka, Polonistyka studia, II ROK, Romantyzm, Opracowania BN

więcej podobnych podstron