WPROWADZENIE

LITERATURA

1. Tytus Beni, Fonetyka opisowa języka polskiego.

2. Marian Bugajski, Językoznawstwo normatywne, 1996.

3. Maria Dłuska, Fonetyka polska.

4. Witold Doroszewski, Podstawy gramatyki języka polskiego.

5. Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka.

6. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. Kazimierza Polańskiego.

7. Antoni Furdal, Językoznawstwo otwarte.

8. Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami pod red. Witolda Doroszewskiego i Wieczorkiewicza.

9. Zenon Klemensiewicz, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego.

10. Nagórko, Gramatyka języka polskiego, wyd. II lub III.

11. Nowy słownik ortograficzny pod red. Edwarda Polańskiego, PWN.

12. Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod red. Andrzeja Markowskiego.

13. Stanisław Szober, Gramatyka języka polskiego.

14. Jan Tokarski, Traktat o ortografii polskiej.

15. Bożena Wierzchowska, Fonetyka i fonologia języka polskiego.

16. Bożena Wierzchowska, Wymowa polska.

POJĘCIE GRAMATYKI

Gramatyka - 1. dyscyplina badawcza, przedmiot; 2. dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisywaniem języka; 3. nauka ujmująca w sposób kodyfikujący zasady budowy języka.

Gramatyka normatywna - zajmuje się normami gramatycznymi, tym,
jak powinniśmy mówić.

Gramatyka opisowa - zajmuje się faktycznym stanem języka, tym, jak naprawdę mówimy.

Gramatyka synchroniczna - zajmuje się gramatyką języka współczesnego.

Gramatyka historyczna - zajmuje się zmianami w języku, rozwojem zjawisk językowych.

Diachronia w języku gramatyka diachroniczna

Gramatyka porównawcza - bada podobieństwa pomiędzy językami.

Gramatyka historyczno-porównawcza - zajmuje się tym, jak poszczególne języki (np. słowiańskie) wyglądały kilkaset lat temu.

Gramatyka kontrastywna - bada różnice między poszczególnymi językami (raczej współczesnymi, na ogół jest to gramatyka synchroniczna).

Język polski - ok. 110 000 wyrazów - bez słownictwa specjalistycznego (terminologii), większości wyrazów obcych, żargonów, które stanowią miliony wyrazów.

Działy gramatyki:

• fonetyka i fonologia - zajmują się fizycznym tworzywem języka

• morfononologia - nauka o alternacjach

• morfologia - określa reguły budowania wyrazów

• fleksja - umożliwia tworzenie innych funkcji składniowych

• słowotwórstwo - umożliwia rozbudowywanie systemu językowego

• składnia - bada reguły tworzenia zdań (funkcja komunikatywna)

Poza działami gramatyki pozostaje system leksykalno-semantyczny.

POJĘCIE JĘZYKA

Język - system znaków akustycznych lub pisanych, układ uporządkowany, logiczny.

• langue - system - potencjalność, kreacyjność, możliwości nieograniczone, abstrakcyjność, charakter stały, konwencjonalny, umowny

• parole - akt wypowiedzi - charakter fizykalny, nietrwały, momentalny, chwilowy, indywidualny, jednostkowy

Znak językowy - istnienie formy (postać graficzna lub akustyczna).

• wypełnianie formy treścią, nadanie formie znaczenia

Ferdynand de Saussure w 1916 wydał Kurs językoznawstwa ogólnego i rozpoczął tym badania języka w sposób porównawczy, opisowy.

Wcześniej stosowano metody historyczne.

FONETYKA

POJĘCIE GŁOSKI

Głoska - najprostszy element dźwiękowy, dający się wyodrębnić w wypowiedzi.

NARZĄDY MOWY

Płuca z tchawicą - aparat ekspiracyjny.

Krtań - aparat fonacyjny.

• w krtani znajdują się wiązadła głosowe

• gdy powietrze przepływa przez nie, wprawiając je w drgania, powstają głoski dźwięczne

• gdy wiązadła znajdują się w stanie biernym, powstają głoski bezdźwięczne

Nasada - aparat artykulacyjny:

• jama gardłowa

• jama ustna

• wargi

• górna

• dolna

• zęby

• podniebienie

• twarde

• miękkie

• język

• jama nosowa

• nagłośnia

KLASYFIKACJA DŹWIĘKÓW MOWY

1. Klasyfikacja akustyczna

1. rezonanty, np. a, o, u, ę, m, n, l

2. dźwięki plozywne, np. p, t, k

3. dźwięki frykatywne, np. f, s, ch

4. głoski nosowe

5. głoski ustne

2. Klasyfikacja genetyczna - dzieli głoski ze względu na:

1. zachowanie się wiązadeł głosowych w czasie wytwarzania dźwięku

• dźwięczne, np. b, d, g, v, z, m, n, r

• bezdźwięczne, np. p, t, k, f, s, ć

• stopień zbliżenia narządów mowy

• zwarto-wybuchowe, np. p, b, t, d, k', g'

• zwarto-szczelinowe - afrykanty, np. s, z, sz, ż, ś, dź

• szczelinowe - spiranty, np. s, z, sz, ż, ś, ch

• półotwarte - sonorne, np. m, n, ń, l, r

3. miejsce artykulacji

• dwuwargowe, np. p, b

• wargowo-zębowe, np. f, v

• przedniojęzykowo-zębowe, np. cz, ż, sz, l, r

• przedniojęzykowo-dziąsłowe, np. ś, ź, ć, ń

• tylnojęzykowo-welarne, np. k, g, ch

• położenie podniebienia miękkiego

• nosowe, np. m, n, ń

• ustne, np. p, b, t, d

• dodatkowe artykulacje modyfikujące zasadniczą artykulację spółgłoski

• labializacja - zaokrąglenie wargowe, np. p, m, ch (przed u)

• delabializacja - spłaszczenie warg (przed i)

• palatalizacja - wzniesienie środka języka do podniebienia twardego

• welaryzacja - wzniesienie części języka - n przed k lub g

• retrofleks (cerebralizacja) - zagięcie czubka języka i cofnięcie go, np. t, d, cz, dż, sz, ż, l, ł - głoski wymawiane koronalnie

KRYTERIA KLASYFIKACJI GŁOSEK

1. Kryterium stopnia otwarcia narządów mowy

1. otwarte - wszystkie samogłoski

• mogą być artykułowane w izolacji stanowią podstawę sylaby

• nieotwarte (nie są związane z pełnym otwarciem)

1. zwartowybuchowe: p, p', b, b', t, t', d, d', g, g', k, k'

2. szczelinowe - spiranty: w, w', f, f', z, z', s, s', sz, ż, h, ch, j

3. zwartoszczelinowe: c, dz, dż, cz, dź, ć

4. półotwarte: l', ł

1. nosowe: m, n, m', n', ŋ, ŋ'

2. płynne:

1. drżąca: r

2. boczna: l

• głoski półotwarte są zawsze dźwięczne; mogą mieć jedynie warianty pozycyjne (w sąsiedztwie bezdźwięcznych głosek)

2. Kryterium miejsca artykulacji

1. wargowe:

1. dwuwargowe: p, p', b, b', m, m'

2. wargowo-zębowe: w, f

2. językowe:

1. przedniojęzykowe:

1. dziąsłowe: l, r, sz, cz, dż, ż

2. zębowe: d, d', t, t', s, z, c, ł, dz, n

2. środkowojęzykowe: ś, ź, ń, ch', dz', ć, g', k'

3. tylnojęzykowe: g, h, ch, k, g', h', ch', k'

3. Kryterium dźwięczności

1. dźwięczne

2. bezdźwięczne

4. Kryterium stopnia miękkości

1. twarde

2. miękkie

5. Kryterium efektów akustycznych

1. syczące: s

2. szumiące: sz, ż

3. ciszące: ć, ź, ś

TRANSKRYPCJA FONETYCZNA



















































































































[ł] - [łapa] (ł przedniojęzykowozębowe)
















































































































ZNAKI DIAKRYTYCZNE







ARTYKULACJA

Artykułujemy całe ciągi głosek.

Trzy fazy artykulacji:

• następ - narządy w stanie spoczynku przygotowują się do artykulacji,

• szczyt głoski - artykulacja właściwa,

• ustęp głoski - powrót narządów mowy do stanu spoczynku (do pozycji wyjściowej).

W sąsiedztwie innych głosek głoski mogą się udźwięczniać, ubezdźwięczniać, unosawiać itd.

KLASYFIKACJA SAMOGŁOSEK

Kryteria:

• ruchy warg - zaokrąglające i spłaszczające

• ruchy języka - poziome i pionowe

• położenie podniebienia miękkiego

Głoska a - język leży płasko w jamie ustnej.

Głoska e - grzbiet języka zbliża się do dolnej części podniebienia, szczęka nieco się podnosi.

Głoska i - grzbiet języka podnosi się do góry i do przodu.

Głoska o - ruch języka ku tyłowi, grzbiet języka się unosi (jego środkowa część).

Głoska u - ruch języka ku tyłowi.

Głoski a, e, i - wargi się spłaszczają i niego rozciągają.

Głoski a, o u - wargi zbliżają się w pionie lub poziomie.

Głoska y - przednia (w niektórych opracowaniach traktowana jako wariant głoski i), „wysunięta przodowo”, wargi spłaszczone (pomiędzy e i i).

Głoski ą, ę - nosowe.

Pełna nosowość występuje przed spółgłoskami szczelinowymi.

KOARTYKULACJA




Wynikiem upodobnień pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy są nosowe odpowiedniki samogłosek ustnych.

Artykulacja asynchroniczna - naturalna artykulacja w j. polskim.

(Od dawna samogłoski nosowe tracą swoją nosowość w j. polskim).

Samogłoska nosowa przed spółgłoską nieszczelinową połączenie ustnej
z nosową.




UPODOBNIENIA

Upodobnienia są związane z pewną bezwładnością narządów.

Rodzaje upodobnień:

• pod względem dźwięczności i bezdźwięczności

• antycypacja

• koartykulacja




• pod względem miejsca artykulacji




• pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy







• inne kryteria klasyfikacji

• historyczne

• żywe - zachodzą lub nie zachodzą w mowie współczesnej,
  w zależności od osoby mówiącej

• żywe = wsteczne

• martwe - zachodzą, bo wykształciły się wcześniej

• wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe

• całkowite (powstają dwie jednakowe głoski) i częściowe (można wyróżnić dwie różne głoski)

ROZSUNIĘCIE ARTYKULACYJNE

Rozsunięcie artykulacyjne:

• po spółgłosce środkowojęzykowej miękkiej, nosowej ń

• spółgłoska zwartoszczelinowa zębowa lub dziąsłowa

• środek języka tworzy z podniebieniem szczelinę (a powinien tworzyć zwarcie) unosowioną (bo ń jest głoską nosową)

• przód języka tworzy zwarcie - z zębami lub dziąsłami - artykułowane
  w postaci n

• dalej następuje głoska zwartoszczelinowa




UPODOBNIENIA - PODSUMOWANIE

Trzy główne grupy:

I - upodobnienia pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy - żywe (pański,
koński, państwo, instynkt, Wyspiański, kunszt, pan Stanisław)

II - upodobnienia pod względem miejsca artykulacji - żywe (drzewo, trzask, zszyć,
z ziemi, zeszyt czysty)

III - upodobnienia pod względem dźwięczności - żywe (współczesne) lub martwe
(historyczne), np. babka, krzak, przez, kwiat, przez biologię, prośba

Wymowa udźwięczniająca - krakowsko-poznańska - Małopolska, Wielkopolska

Wymowa ubezdźwięczniająca - warszawska - Polska północno-wschodnia łącznie z Warszawą

Na końcu przyimka spółgłoska dźwięczna nie może się ubezdźwięcznić spółgłoska dźwięczna po nim.

AKCENT

W j. polskim - akcent dynamiczny, przyciskowy, wykorzystuje siłę głosu. W innych językach jest też akcent zwany iloczasem, wykorzystujący różnicę długości samogłosek, lub akcent intonacyjny (toniczny), wykorzystujący różnice w wysokości dźwięków. W języku polskim akcent intonacyjny pojawia się w akcencie zdaniowym.

W naszym języku akcent jest stały pod względem fonetycznym, w większości wyrazów pada na przedostatnią sylabę (akcent paroksytoniczny), a ruchomy
pod względem morfologicznym.

---