Typy świątyń greckich

Obrzędy kultowe odbywały się pod gołym
niebem na wyznaczonym terenie, zwanym
temenosem, gdzie znajdowało się także
prymitywne wyobrażenie bóstwa – początkowo
kamień czy słup drewniany chronione przed
opadami atmosferycznymi najprostszą
konstrukcją. Zasadniczą częścią kultu było
składanie ofiar, przez całą starożytność
odbywające się pod gołym niebem, na ołtarzy
przed wyobrażeniem bóstwa czy też przed
świątynią, która nigdy nie była miejscem
zebrań wiernych ale tylko domem posągu
boga.

Pierwsze kaplice pełniące role ochrony
posagu, wznoszono na wzór domów z
VIII w. p.n.e. Były to proste chaty z
otworem drzwiowym na jednym
węższym boku, często absydalnie
zakończone ze strony przeciwnej.
Podobieństwo pomiędzy domem
mieszkalnym a kształtem świątyni
greckiej wywodzi się z tradycji
egejskich. Wzorowanie świątyń na
domu władcy, który w okresie
mykeńskim przybrał postać megaronu,
świadczy o silnym zakorzenieniu tej
formy w tradycji miejscowej.

Schematyczny plan megaronu:
1. Przedsionek
2. Izba
3. Kolumn

Megaron (gr. μέγαρον - "duża izba") – Formą
przypominała perystyl, do którego wchodziło
się przez kolumnowy przedsionek
umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku
izby umieszczano palenisko, nad którym
znajdował się otwór w dachu do
odprowadzenia dymu. W takiej formie znany
był już w V tysiącleciu p.n.e. Z czasem został
przekształcony w reprezentacyjną część
pałaców ( ok. 1400 p.n.e. - 1100 p.n.e.. Miał
tylko jedno pomieszczenie podparte czterema
kolumnami, dymnik w dachu oraz otwarty
przedsionek na krótszym boku z dwoma
kolumnami międzyścianami z antami.
Czasami przed budynkiem umieszczano
portyk. Przez dodanie ściany przedniej z
otworem drzwiowym można było utworzyć
dodatkowe pomieszczenie poprzedzające
główną izbę

.

Budowla ta była stosowana w Grecji od
czasów minojskich i mykeńskich. Na przykład
w pałacu w Knossos były dwa megarony:
królowej, ze słynnym freskiem z delfinami,
oraz królewski, zwany również salą
podwójnego topora

Świątynie budowano
początkowo z drewna,
następnie z wapienia, a w
okresie klasycznym także z
białego marmuru. Przez
długi okres czasu
architekturę grecką
uznawano za bezbarwną,
bądź w kolorze wapienia czy
marmuru. Jednak odkrycia
dokonane na początku XIX
w. w ruinach świątyni Ateny
Afai na Eginie, dowodzą, że
zewnętrzne i wewnętrzne
elementy świątyń pokrywały
kolorowe malowidła.
Potwierdziły to późniejsze
wykopaliska na ateńskim
Akropolu. Również rzeźby
zdobiące świątynie
przeważnie były
pomalowane.

Wejście świątyni było zawsze od wschodu -
zwieńczone ponad kolumnami trójkątnym
frontonem, którego wnętrze (tympanon) było z
reguły bogato rzeźbione. Pierwsze świątynie były
budowlami apsydalnymi - posiadały od strony
zachodniej kształt półkolisty, a właściwie
półeliptyczny. W późniejszych wiekach odrzucono
absydę i rozwinięto świątynie na planie prostokąta
oraz sporadycznie występujące na planie koła
(tolos). Czasem występowały budowle nieregularne,
jak np. Erchtejon w Atenach, zawsze jednak,
zgodnie z antycznymi zasadami, świątynie były
niepowtarzalne. Wnętrze składało się czasem z
dwóch sal. Pierwsza sala (pronaos) była dostępna
dla wiernych, ale druga - naos (cella), zawierająca
posąg bóstwa, dostępna była jedynie dla kapłanów.
Wnętrze świątyni nie służyło wiernym do
zgromadzeń, lecz było miejscem, do którego
kierowały się procesje i gdzie składano dary ofiarne

Erechtejon – świątynia zbudowana na Akropolu,
poświęcona Posejdonowi i Atenie. Wzniesiono ją na
cześć Erechteusza, jednego z pierwszych królów
ateńskich. Pierwsza świątynia została zniszczona
podczas wojen perskich, odbudowana jako
prostylos w porządku jońskim w latach 421 p.n.e. –
406 p.n.e.. Erechtejon należy do ciekawszych
rozwiązań architektonicznych. Ukształtowanie
terenu wymusiło dwupoziomowy układ świątyni.
Cała świątynia złożona jest z trzech połączonych
ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta.
Do każdej z nich prowadziło osobne wejście.
Główny, środkowy budynek to świątynia z fasadą
zwrócona w kierunku wschodnim. Przed fasadą
umieszczono sześć jońskich kolumn. Od strony
północnej znajdował się duży portyk otoczony z
trzech stron jońską kolumnadą. Zadaszenie
mniejszego, południowego portyku oparto na
sześciu kariatydach.

Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci,
najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny
podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie.
Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa
pochodzi od greckiego karyatides czyli "dziewczyny ze wsi
Karyai". Chodzi tu o kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu
sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej
pracy. Najbardziej znanym przykładem kariatyd są rzeźby z
Erechtejonu, przybytku kultu dwóch bogów: Ateny i Posejdona.
Wznosił się on na północnym krańcu ateńskiego Akropolu.
Męskim odpowiednikiem kariatydy jest atlant (inaczej atlas).

Legenda związana z Erechtejonem
 
Krąży również legenda o powstaniu Erechtejon (która jest
również legendą o wybraniu obecnej nazwy miasta). Gdy Ateny
jeszcze nie były rozwiniętym miastem, Posejdon i Atena toczyli
spór kto będzie opiekunem miasta. Problem mieli rozstrzygnąć
mieszkańcy, którzy mieli zadecydować kogo dar był cenniejszy.
Posejdon uderzył swoim trójzębem w skałę, z której wytrysnęła
woda (obecnie jest tam studnia, postawiona pośrodku
Erechtejon), Atena podarowała oliwkę, którą mieszkańcy uznali
za cenniejszy dar niż woda. Tam gdzie stoczył się ten spór,
postawiono świątynię, czyli Erechtejon na uczczenie tamtego
wydarzenia.

Typy świątyń
greckich:
1.
Świątynia w
antach
2.
Świątynia o
podwójnych
antach
3.
Prostylos
4.Amfiprosty
lo 5.
Peripteros
6.Pseudoperi
pteros
7.
Dypteros

8.Pseudodyp
tes
9.
Peripteros

10.Pteriptero
s
okrągły
11.Monopter
os.

prostylos [gr.], w starożytnej Grecji typ
małej świątyni (wyjątkowo skarbca) z
portykiem, zwykle czterokolumnowym,
tylko w pronaosie.

Następnie świątynia została rozszerzona o
opistodomos (świątynia z antami).

Pseudoperipteros, typ świątyni greckiej. Fałszywy
peripteros o pozornej kolumnadzie, którą tworzą
półkolumny ustawione przy ścianach celli świątyni
(naos).

Peripteros (perypteros) - świątynia (czasami
inny budynek), którą otacza pojedyncza
kolumnada.
 
Najsłynniejszym przykładem peripterosu
jest Partenon na ateńskim Akropolu.

Partenon (gr. Παρθενών Parthenon) jest jednym z centralnie
położonych budynków ateńskiego Akropolis. Jego budowę
rozpoczęto w 447 p.n.e., a zakończono w roku 432 p.n.e..
Uważa się, że budowla powstała wg planów Iktinosa i
Kallikratesa, zaś przy wykonywaniu elementów rzeźbiarskich
pracować miał sam Fidiasz. Nazwa Partenon nawiązuje do
Ateny Partenos (Ateny Dziewicy), której świątynia była
poświęcona. Zbudowany w zgodzie z porządkiem doryckim,
jest uważany za najdoskonalszy jego przykład, niemniej w
świątyni znajdują się elementy porządku jońskiego, tj., 4
jońskie kolumny w pomieszczeniu zachodnim oraz tzw. fryz
panatenajski znajdujący się na ścianach celli. Partenon
zbudowano z białego marmuru pentelickiego. Świątynia
zbudowana na planie peripterosu, stoi na stylobacie o
wymiarach 69,51 x 30,86 m. Otacza ją kolumnada złożona z 46
kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych) o 20
kanelurach. Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn. Za
pronaosem (przedsionkiem) znajduje się cella, w której na
podium umieszczony był wysoki na 11 m posąg Ateny
Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice
chryzelefantynowej. Wnętrze celli z trzech stron otacza
dwupoziomowa kolumna, która je dzieli na trzy nawy.
Opistodomos, (starożytni tylko tą salę nazywali Partenonem) to
kwadratowa sala, wewnątrz której ustawiono cztery kolumny w
porządku jońskim.

Dipteros (Dypteros) – świątynia, którą otacza
podwójna kolumnada. Szczególnie popularna w
architekturze jońskiej. Także budynek otoczony
podwójną kolumnadą. Najsłynniejszym
przykładem dipterosu jest świątynia Artemidy w
Efezie, tzw. Artemizjon.

W architekturze antycznej wyróżniano też
pseudodipteros. Miał on, podobnie jak dipteros,
dwa rzędy kolumn, ale drugi rząd był wtopiony w
ścianę budynku. Pseudodipterosem był na
przykład Herajon (świątynia Hery) niedaleko
Paestum w północnych Włoszech.

Świątynia Artemidy w Efezie była dla starożytnych jednym z
siedmiu cudów świata. Znana pod nazwą Artemizjonu stanowiła
największą ozdobę Efezu w Azji Mniejszej (obecnie Turcja). Była
to olbrzymia (110 m na 55 m) świątynia, zbudowana przez króla
Lidii Krezusa w połowie VI wieku p.n.e. Najprawdopodobniej
stanęła na miejscu wcześniejszej budowli zniszczonej podczas
najazdu Kimmerów (zdaniem Pliniusza świątynia była dziewięć
razy budowana i burzona). Jońska świątynia zastała
zaprojektowana przez Chersifrona i Metagenesa z Knossos. Do
jej budowy użyto doskonałej jakości marmuru i cedru
libańskiego. Świątynia została zaprojektowana jako dipteros
otoczony podwójną kolumnadą złożoną z ośmiu kolumn przed
elewacją frontową i tylną (tzw. oktastylos) i dwudziestu kolumn
wzdłuż boków świątyni. Pozostałe kolumny, a było ich w sumie
127, umieszczono w pronaosie i wewnątrz świątyni. Kolumny o
wysokości ok. 18,0 m miały średnicę w dolnej części 2,5 m.
Zdobiły je w dolnej części płaskorzeźby. Rzeźby zdobiły także
fryz i najprawdopodobniej tympanon oraz dach świątyni. W jej
wnętrzu umieszczono cedrowy posąg Artemidy. Wśród
rzeźbiarzy zaangażowanych do prac przy budowie należeli
między innymi: Fidiasz, Poliklet, Kresilas. Ukończenie budowli
zajęło 120 lat.

Tripteros (trypteros) - typ świątyni greckiej
otoczony potrójną kolumnadą. Był
zdecydowanie rzadziej stosowany niż peripteros
i dipteros.

W zależności od liczby kolumn w elewacji
frontowej świątynie typu dipteros i peripteros
oraz tripteros określano jako:
pentastylos – pięć kolumn
heksastylos – sześć kolumn
heptastylos – siedem kolumn
oktastylos – osiem kolumn
ennastylos – dziewięć kolumn
dekastylos – dziesięć kolumn
dodekastylos – dwanaście kolumn

Tolos był to typ klasycznej świątyni z okrągłym
naosem, który otaczała kolumnada . Jedna z
najsłynniejszych takich świątyń znajdowała się w
Delfach, a jej pozostałości są obecnie najbardziej
charakterystycznym elementem ruin Delf.

Początkowo był to kamienny grobowiec na planie
koła lub zbliżonym do koła, przykryty pozornym
sklepieniem kopułowym (grobowiec kopułowy lub
grobowiec w kształcie ula. Mógł być to po prostu
kopiec ziemi usypany nad pomieszczeniem
zawierającym szczątki zmarłego lub zmarłych wraz z
wyposażeniem grobowym.

Monopteros – typ świątyni greckiej lub rzymskiej
zbudowany na ogół na planie koła, otoczony
kolumnadą, przykryty dachem. Wewnątrz nie
budowano celli. Ten typ budowli rozpowszechnił się
szczególnie w rzymskiej architekturze sakralnej.
Świątynie tego typu należą do najrzadziej
spotykanych w Grecji

.

Anty

- W liczbie pojedynczej anta, inaczej nazywana także

parastas. Jest to występ w ścianie bocznej świątyni,
najczęściej u jej szczytu, uformowany w kształcie filara.
Świątynia w antach jest jednym ze starszych typów greckiej
świątyni. Wejście do niej prowadziło z reguły przez pronaos,
którego zakończenia bocznych ścian były, po obu stronach
wejścia, ozdobione właśnie antami.

Pronaos

- Jest to przedsionek świątyni. Pronaos powstawał

dzięki przedłużeniu bocznych ścian naosu zakończonych
najczęściej antami.

Naos

- Termin architektoniczny. Określa się nim

najważniejsze pomieszczenie w świątyni greckiej. Jego
łacińskim odpowiednikiem jest cella. W naosie znajdował się
zwykle posąg lub posągi bóstw. W przypadku większych
budowli świątynnych, naos dzielono na mniejsze części
nazywane nawami. Naos z reguły posiadał tylko jedno,
frontowe wejście, przed którym stawiano pronaos, łączący
się po bokach z antami.

Tympanon

- w architekturze klasycznej (starożytna Grecja,

starożytny Rzym, renesans, klasycyzm) wewnętrzne
trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą

P

erystyl

(gr. peristyles - otoczony kolumnami) – w świątyniach

egipskich wewnętrzny dziedziniec otoczony portykiem
kolumnowym. W zamożnych domu greckim lub rzymskim –
najczęściej kwadratowy dziedziniec z basenem lub fontanną lub
ogród, otoczony kolumnadą.
Stylobat to górna powierzchnia kamiennej podstawy (krepidomy)
antycznych budowli (głównie świątyń). Dźwigał on całą
konstrukcję budowli. W porządku doryckim bezpośrednio na nim
stały kolumny.

Krepidoma

– najniższa część budowli antycznych. Wykonywana

w formie trzech stopni pełniących funkcję fundamentu.
Najwyższy stopień nazywano stylobatem, zewnętrzną stronę
fundamentu euthynetria, najniższy stopień często nazywano
stereobatem.

Opistodomos

- pomieszczenie w świątyni greckiej pełniące

czasem funkcję skarbca. Znajdowało się na tyłach świątyni, z
przodu otwarte z kolumnadą, po bokach zamknięte dwiema
ścianami zakończonymi pilastrami. Tworzyło jedną całość z
świątynią.

Metopa

- prostokątna płyta, wykonana z terakoty lub

kamienia, między tryglifami we fryzie porządku
doryckiego (często pokryta reliefem).

Perystaza-

kolumnada otaczająca antyczną

świątynię, mogła być pojedyncza lub podwójna.