Specjalistka od paliw Lise Meitner (austryjaczka) w 1934 w "czasopiśmie o chemii
stosowanej" IDA Noddack, młoda kobieta chemik z Uniwersytetu w Freiburgu , zakłada \
e jest
mo\
liwe rozczepienie jądra atomowego, kiedy będzie ono bombardowane neutronami .
Niestety teoria ta nie zdobyła powa\
ania wśród naukowców. Mimo to młoda kobieta
prowadziła dalej badania w tym kierunku na Uniwersytecie w Berlinie, współpracując z Otto
Hahnem . Pod koniec 1938 Otto Hahn w stworzonym przez siebie laboratorium, wraz z
F.Strassmanem przeprowadzili po raz pierwszy reakcjÄ™ rozczepienia jÄ…dra atomowego
(rozczepiono jÄ…dro uranu). Dnia 6 stycznia 1939 podano tÄ™ informacjÄ™ do publicznej
wiadomości. Lisa Meitner była autorem projektu i wykonała decydujące obliczenia
teoretyczne, ona te\
wraz z Otto Frischem zinterpretowała 11 lutego owe doświadczenie.
Niestety wybuch wojny nie pozwolił jej na poświadczenie sukcesów odniesionych w
laboratorium w Berlinie, wraz z Frischem opuściła Niemcy i udała się do Szwecji.
Mo\
liwość zbudowania bomby atomowej
Eksperymenty Lise Meitner na Berlińskim Uniwersytecie szybko pozwoliły zorientować się
niemieckim naukowcom \
e są wstanie przeprowadzić neutronową reakcję łańcuchową, a w jej
następstwie wyzwolić ogromną ilość energii. Paul Harteck i Wilhelm Groth 24 kwietnia 1939
zawiadomili Niemieckie Ministerstwo Uzbrojenia o mo\
liwości wykorzystania uranu jako
potÄ™\
nego materiału wybuchowego. Pięć dni póz
niej Ministerstwo Nauki rozpoczyna tajne
badania nad uranem. Jednocześnie zabezpieczono cały dostępny zapas uranu i wydano
zakaz jego eksportu. W maju i czerwcu ukazują się dwa artykuły w Naturwissenschaften
popierające ideę reakcji łańcuchowej. Pierwszy napisany przez Gottfrieda von Droste i H.
Reddemana podawał metodę obliczania ilości neutronów w uranie. Drugi autorstwa Siegfrieda
Fluegge opublikowany na ten temat reakcji łańcuchowej w wielkim bloku uranu ( o masie
około 100 T).
Kilka dni po rozpoczęciu wojny 16 wrześniu 1939 Niemieckie Ministerstwo Uzbrojenia
zaprasza uczonych do wzięcia udziału w projekcie rozczepienia uranu. Organizatorami
spotkania byli Kurt Diebner i Erich Bagge (członkowie NSDAP). Dziesięć dni póz
niej Diebner
zwołuje drugą roboczą konferencje, w której biorą udział Werner Heisenberg, Carl-Friedrich
von Weizsäcker, Otto Hahn, Gustaw Harteck.
Na konferencji tej Heisenberg rozwija koncepcję budowy reaktora, który w odpowiednim
czasie da po\
ądaną ilość wzbogaconego uranu potrzebną do reakcji rozczepienia w bombie
atomowej. W pierwszej fazie prac program był realizowany w trzech ośrodkach. W Lipsku pod
przewodnictwem Heisenberga -budowa reaktora. Natomiast główne badania (budowa bomby
atomowej) miały być realizowany w Berlinie w Instytucie Fizyki im. Cesarza Wilchelma (KWI)
pod kierownictwem Weizsäckera. Trzeci oÅ›rodek wojskowy te\
znajdował się w Berlinie i był
kierowany przez Diebnera, jego zadaniem była koordynacja prac nad energią atomową i
współpraca z innymi ośrodkami naukowymi. Badaniom nadano wojskowy charakter, wszelkie
badania i publikacje na ten temat zostały utajnione. Oficjalnie kontrolę nad KWI przejęło
Ministerstwo Uzbrojenia 5 paz
dziernika 1939. Na efekty prac zespołu nie trzeba było długo
czekać, ju\
w listopadzie 1939 Paul Harteck dokonuje rozdzielenia uranu metodÄ… Cusiusa
Dickela. 6 grudnia 1939 Haisenberg składa raport do Ministerstwa Uzbrojenia, w którym
zapewnia \
e najlepszÄ… drogÄ… dla uzyskania wzbogaconego uranu jest budowa reaktora, a w
styczniu 1940 ministerstwo otrzymuje od Spółki Auer pierwszą tonę wysoko oczyszczonego
tlenku uranu. W drugim swym raporcie z 29 lutego Heisenberg informuje o metodzie
spowalniania neutronów i odrzuca mo\
liwość zastosowania grafitu jako moderatora,
wskazujÄ…c na ciÄ™\
ką wodę jako jedyny właściwy moderator. W maju 1940 wojska niemieckie
zajmujÄ… NorwegiÄ™ i przejmujÄ… kontrolÄ™ nad zlokalizowanÄ… tam fabrykÄ… ciÄ™\
kiej wody. W
czerwcu Harteck informuje Ministerstwo Uzbrojenia o 185 kg uranu i o swoim reaktorze
chłodzonym suchym lodem. Niestety wspomniane 185 kg uranu nie nadaje się do powielania
w nim neutronów. Mimo to grupa Heisenberga odmawia podzielenia się posiadanym uranem,
jednocześnie \
ąda dla projektu reaktora realizowanego przez naukowców z Lipska dostaw
ciÄ™\
kiej wody. Zajęcie Belgii i zakładów się tam znajdujących stworzyło warunki na
zamówienie w Spółce Auer 60 ton oczyszczonego uranu. Naukowcy skupieni wokół
Weizsaecker wysunęli 17 lipca 1940 koncepcje wykorzystania reaktorów do produkcji
neptunu, który mo\
e być wykorzystany efektywniej przy produkcji bomb atomowych. W
zwiÄ…zku z czym w paz
dzierniku podjęto badania w Instytucie im. Cesarza Wilchelma w
Berlinie, nad rozczepieniem neptunu i plutonu. Heisenberg bierze udział jednocześnie w
pracach w Berlinie i Lipsku. W tym te\
miesiÄ…cu odbywa siÄ™ konferencja w Lipsku na temat
metod rozszczepień, metoda termiczna Clusiusa Dickela uznana jest za najefektywniejszą i
jest faworyzowana. 20 stycznia 1941 Walter Bothe i Peter Jensen w Heidelbergu dokonujÄ…
pomiaru absorpcji neutronów przez grafit, niestety wyciągają błędne wnioski twierdząc \
e
grafit nie mo\
e być efektywnym moderatorem.
W lutym 1941 Harteck i Jensen relacjonujÄ… Ministerstwu Uzbrojenia optymistyczne
perspektywy nad pracami związanymi z metodami rozczepienia izotopów. Miesiąc póz
niej
zespół Heisenberga z Lipska i zespół z Berlina-Dahlen informują o przeprowadzonych
eksperymentach w reaktorze zbudowanym z warstwy tlenku uranu i parafiny umieszczonych
w cylindrycznym zbiorniku. Niestety otrzymane wyniki sÄ… sprzeczne. Heisenberg twierdzi \
e do
realizacji badań jest niezbędna cię\
ka woda. W sierpniu 1941 Fritz Hontermans przedło\
ył
pismo do Ministerstwa Poczty w którym wykazywał istnienie masy krytycznej dla materiału
rozszczepialnego i starał się wykazać \
e produktem rozpadu w reaktorze będzie pluton. 28
paz
dziernika 1941 przedstawiono wyniki uzyskane z reaktora w Lipsku (projekt LII), reaktor
ten u\
ywał cię\
kiej wody i tlenek uranu umieszczony w koncentrycznych aluminiowych kulach.
Dla tego typu reaktora uzyskano współczynnik powielania równy w przybli\
eniu jedności.
Kierownictwo badań Ministerstwa Uzbrojenia 5 grudnia 1941 dokonuje rewizji atomowego
projektu. Ze względu na brak konkretnych terminów co do ukończenia projektu rozwa\
a
mo\
liwość odmowy dalszego wspierania badań. Na początku stycznia 1942 Heisenberg
informuje Ministerstwo Uzbrojenia o eksperymencie BIII. Jest to trzeci reaktor pracujÄ…cy bez
ciÄ™\
kiej wody, u\
ywajÄ…cy jedynie parafiny i sproszkowanego uranu, z
ródło neutronów
wprowadzane przez pionowy komin. Niestety w reaktorze nie dochodzi do powielania
neutronów. Na \
ądanie Ministerstwa Uzbrojenia w lutym uczeni niemieccy składają
sprawozdanie na temat zaawansowania prac i informujÄ… ministerstwo \
e posiadają działający
stos atomowy i \
e będą wstanie produkować pluton w reaktorze. Na konferencji 26/28 lutego
1942 zorganizowanej przez ministerstwo w Berlinie, Heisenberg opisujÄ™ pracÄ™ trzech
zbudowanych reaktorów (LI;LII;BIII), niestety \
aden z tych reaktorów nie powiela neutronów
przez co nie mo\
na zainicjować reakcji łańcuchowej. W tym samym czasie Niemiecka Rada
Naukowa zwołuje rywalizującą konferencję, mającą na celu wspieranie dalszych badań nad
energiÄ… jÄ…drowÄ…. Na konferencji tej 26 lutego Heisenberg roztacza wizjÄ™ zastosowania
reaktorów atomowych do napędu okrętów podwodnych, a z wytworzonego w wyniku ich pracy
plutonu będzie mo\
liwa produkcja bomb atomowych. W marcu 1942 Albert Speer ze względu
na trudną sytuację ekonomiczną Niemiec (powstałą wyniku wzmo\
onych nalotów i trudnej
sytuacji na froncie), oraz braku precyzyjnych terminów co do ukończenia badań, decyduje się
na wycofanie priorytetu dla badań nad energią jądrową. Kierownictwo nad badaniami
powierza Niemieckiej Radzie Naukowej, na czele której staje Heisenberg. W kwietniu 1942
zostaje uruchomiony kolejny reaktor (LIV) w Lipsku. Reaktor zawierał 140 kg cię\
kiej wody i
750 kg sproszkowanego uranu umieszczonego w koncentrycznych powłokach. W reaktorze
dochodziło do powielania neutronów (w 13%). Heisenberg zakładał \
e aby uzyskać optymalną
moc reaktora potrzeba 5 ton ciÄ™\
kiej wody i 10 ton metalicznego uranu. Niestety w czerwcu
1942 reaktor uległ zniszczeniu w wyniku po\
aru.
4 czerwca 1942 dochodzi do tajnego spotkania w Berlinie (Dahlem) wiodących naukowców
niemieckich z ministrem Speerem. Na zebraniu tym Heisenberg opisuje budowÄ™ bomb
atomowych, ale nie podaje terminów realizacji. Speer zatwierdza wszystkie prośby
naukowców, łącznie z budową podziemnych kompleksów laboratoryjnych, ale nadal priorytet
badań posiada program rakietowy. Na skutek częstych nalotów i obietnicy Speera od połowy
1942 rozpoczęto rozmieszczanie zakładów jądrowych w podziemiach. Jako pierwsze został
ewakuowane ośrodki z Berlina i Lipska. Ośrodek z Lipska któremu przewodził Heisenberg
zostaÅ‚ umieszczony w miejscowoÅ›ci Haigerloch (ok. 40 km. od Tübingen ) w podziemiach
wykutych w wapiennych skałach pod miejscowym kościołem istniejącym w miejscu obronnego
zamku. Podziemia te słu\
yły jako magazyny piwa dla miejscowej karczmy. Lokalizacje
pracowni podsunÄ…Å‚ Walter Gerlach który byÅ‚ profesorem uniwersyteckim w Tübingen. 1 lipca
1942 Heisenberg zostaje szefem KWI w Dahlem i planuje serię eksperymentów za pomocą
wielkiego reaktora. Anga\
uje w to wszelkie mo\
liwe zasoby uranu i ciÄ™\
kiej wody. Metaliczne
płyty uranu według jego projektu są trudne do wykonania. Działaniami swymi utrudnia pracę
innym zespołom. W tym laboratorium pracowali poza Wernerem Heisenbergem: Carl
Friedrich von Weizsäcker, Karl Wirtz . Po przewiezieniu z Berlina zapasów uranu i ciÄ™\
kiej
wody obiekt był przygotowany to przeprowadzenia sławnego eksperymentu B8. Eksperyment
B8 dotyczył doświadczeń z największym pracującym reaktorem jądrowym (ośrodek ten działał
do ostatnich dni wojny). Reaktor ten był w kształcie cylindra, zanurzonego w cylindrycznym
basenie wypełnionym wodą w celu jego chłodzenia. Sam reaktor był umieszczony w
cylindrycznym aluminiowym zbiorniku, który miał wysokość i średnicę równą 210 cm,
wewnątrz zbiornik ten posiadał inne naczynie wykonane z magnezu. Przestrzeń pomiędzy
tymi naczyniami była wypełniona 40 cm warstwą grafitowych cegieł. Rdzeń reaktora składało
się z 664 uranowych sześcianów ( o krawędzi 5 cm) przywiązanych do wieka grafitowego
zamykającego reaktor. Wspomniany rdzeń był wpuszczany do wnętrza reaktora wykonanego
z magnezu.
Plany podziemnego ośrodka jądrowego w Haigenloch
y
ródło neutronów było wprowadzane do środka instalacji przez tgz. komin. Tam te\

znajdowała się szczelina umo\
liwiająca wstawienie sondy do pomiaru ilości emitowanych
neutronów wewnątrz reaktora. Po wprowadzeniu rdzenia do reaktora był on powoli wypełniany
ciÄ™\
ka wodą, pod stałą kontrolą emisji neutronów. Je\
eli reaktor osiągał stan krytyczny był
wyłączany a eksperyment skończony. Na skutek wypełniania reaktora cię\
kÄ… wodÄ… i
wprowadzania paliwa uranowego uzyskano współczynnik powielania równy 7, w stosunku do
nieuaktywnionego reaktora. Reaktor ten osiągał stan nasycenia i aby osiągnąć pełną moc
powinien być 1,5 razy większy. Niestety powiększenie tego reaktora w kwietniu 1945, było ju\

niemo\
liwe ze względu na braki cię\
kiej wody i dodatkowych ilości uranowych bloków. Tak
przebiegał program budowy reaktora przez uczonych niemieckich, lecz nie jest to całość prac
związanych z energią jądrową i przeprowadzonych eksperymentów. Czy nic nowego się ju\

nie działo w niemieckim programie atomowym pomiędzy 1 lipca 1942, a majem 1945 roku?
Radykalna Zmiana
Czemu nagle 4 czerwca 1942 na tajnej konferencji w Berlinie, Speer zatwierdza wszystkie
prośby naukowców i podejmuje decyzję budowy kosztownych podziemnych kompleksów
laboratoryjnych, mimo \
e na poczÄ…tku marca 1942 cofnÄ…Å‚ poparcie dla programu atomowego.
Koncepcja budowy bomby z materiałów rozszczepialnych otrzymanych w wyniku reakcji w
reaktorze była odległa (według atomistów niemieckich ok. 5 lat) i kosztowna. Wywiad aliancki
na podstawie podsłuchu rozmów Heisenberga (aresztowany nieco póz
niej od pozostałych,
gdy\
uciekł rowerem do rodziny w Bawarii) i Karla Wirtza 6 sierpnia 1945 w miejscu ich
uwięzienia w" Farmhall ", rezydencji wiejskiej blisko Cambridge. Doszedł do wniosku \
e
Heisenberg nie ma pojęcia o ilości uranu niezbędnej do przeprowadzenia wybuchu
nuklearnego. Heisenberga twierdził \
e krytyczna masa dla uranu miała wynosić 13 ton (kula o
promieniu 54 cm). Czy na pewno Heisenberg popełnił tak grubą pomyłkę (w spekulacji tej nie
uwzględnił powielonych neutronów biorących udział w reakcji), a mo\
e był to wybieg
naukowca który zdawał sobie sprawę \
e jest podsłuchiwany? Przecie\
znał obliczenia Otto
Frischa i Rudolfa Peierlsa z publikacji prasowej dokonanej w Birmingham, a dostarczonej mu
przez wywiad niemiecki w styczniu 1940 (obliczenia te stanowiły bazę wyjściową dla ustalenia
masy krytycznej przez amerykanów). Przecie\
w czerwcu 1942 na tajnej konferencji
relacjonował \
e krytyczna masa to 50 kg uranu (kula o promieniu 8.6 cm), innym razem
twierdził \
e bomba mogąca zniszczyć Londyn była by wielkości ananasa. Skąd ta niespójność
Heisenberga, czy chciał coś ukryć przed aliantami? Jest to mało prawdopodobne przecie\
ci
ju\
mieli bombÄ™, a mo\
e liczył na powrót nazistów i ich wunderwaffe.
Czy Niemcy na pewno nie byli w stanie wyprodukować bomby?
Faktem jest \
e uzyskanie odpowiedniej ilości substancji rozczepianej z reaktora grupy
Heisenberga opóz
niało się. Wynikało to z opóz
nień z tytułu, błędnych obliczeń absorpcji
neutronów przez grafit. Omyłka Bothego w obliczeniach doprowadziły do stosunkowo póz
nego
dopuszczenia grafitu jako moderatora (błędy te wynikały stąd \
e Bothe majÄ…c stos zbudowany
grafitu nie uwzględnił powietrza znajdującego się pomiędzy elementami, stąd te\
nie uznał
absorpcji neutronów dokonanej przez azot). Natomiast stosowanie cię\
kiej wody (mimo
poprawnych wyliczeÅ„ Döpela dla absorpcji neutronów w ciÄ™\
kiej wodzie), rodziło du\
e
trudności techniczne przy pozyskiwaniu jej metodą elektrolityczną. Błędem te\
było przyjęcie
termicznej metody rozszczepień izotopów Clusiusa Dickel (utrudnienia tu wynikły z korozji
sześciofluorku uranu podczas procesu). Mimo to reaktor zbudowany w Haigenloch na
przełomie 1943/44 był zbudowany z grafitu i był wstanie produkować pluton. Model bomby na
bazie plutonu popieraÅ‚ Weizsäcker, upewniaÅ‚o go w tym doniesienie wywiadu na podstawie
publikacji dokonanej przez Philipa Abelsona i Edwina McMillana w czerwcu 1940 w Anglii.
Niestety aby wyprodukować jego odpowiednią ilość za pomocą reaktora potrzeba by około 3
lat. Lecz nie tylko grupa z Haigenloch prowadziła badania istniały centra w Heidelbergu
(Bothe, Jensen, Geiger), Karlsruhe (K.Wirtz), Hamburgu (P. Harteck) jednak największe
znaczenie miały prace dokonane przez wojskowy ośrodek Heereswaffenamt.
W pracach nad niemieckim programem nuklearnym brało udział około 200 naukowców
niemieckich. Oraz niemieccy naukowcy pochodzenia \
ydowskiego, którzy nie zdą\
yli opuścić
Niemiec i zostali siłą włączeni do programu, tak\
e kilkuset osobowa rzesza naukowców z
krajów podbitych. Prace nad reaktorem stanowiły tylko część badań i nie były niezbędne, dla
pozyskania odpowiedniej ilości materiału rozszczepialnego do produkcji niemnickiej bomby
atomowej. Niemcy posiedli innÄ…, wydajniejszÄ… metodÄ™ wzbogacania uranu.
Druga metoda
Druga metoda zarysowała się przed Niemcami w połowie 1942 i prawdopodobnie pod jej
wpływem nastąpiła radykalna zmiana stanowiska Alberta Spera i WVHA (Spandau), co do
losów programu jądrowego. Zmiana ta miała miejsce podczas tajnej konferencji 4 czerwca
1942 w Berlinie.nowa metoda ta miała polegać na produkcji wzbogaconego uranu przy
zastosowaniu specjalnego akceleratora konstrukcji Kersta.
Donald W. Kerst jesienią 1941 roku opublikował wraz z R.Serberem artykuł o
akceleratorach cząstek elementarnych, w amerykańskim periodyku "Physical Review". W
artykule tym Kierst opisywał swój pierwszy betatron gdzie w indukowanym polu
magnetycznym dokonywał akceleracji cząstek do 2.3 MeV, w maleńkiej kołowej rurze o
promieniu 7.5 cm. Amerykanie byli bardzo zainteresowani pracami Kersta. Jedna z
elektrycznych spółek zatrudniła go i wykonywała szklane pierścienie do akceleratorów według
jego pomysłu, natomiast Uniwersytet Illinois zamówił jako jeden z pierwszych betatron.
Według pierwotnego zamysłu akcelerator ten z uwagi na małe gabaryty i koszty miał zastąpić
aparaty Roentgena. Pierwsze akceleratory wytwarzały promieniowanie równowa\
ne emisji
jednego gramu radu, który w owym czasie kosztował w Szwecji 1 mln koron. Gdy ukazała się
w stanach jego publikacja na ten temat , a póz
niej następna. Sprawą zainteresował się
R.Wideröe, pracujÄ…c dla NEBB nad wysoko energetycznymi sieciami. NapisaÅ‚ on we wrzeÅ›niu
1942 artykuÅ‚ do "Archiv für Elektrotechnik" (publikowany w 1943), a zaraz potem nastÄ™pny,
szokujący artykuł do tego samego Berlińskiego czasopisma, o mo\
liwościach budowy
akceleratora o energii rzędu 200 MeV. Niestety ten artykuł z wiadomych względów nigdy nie
zostaÅ‚ wydrukowany przez "Archiv für Elektrotechnik". WiosnÄ… 1943 dwóch urzÄ™dników
niemieckich (mundury Luftwaffe), odwiedziÅ‚o R.Wideröa w jego pracowni w NEBB. Trzeba tu
wspomnieć \
e od kwietnia 1940 Norwegia byÅ‚a pod okupacjÄ… NiemieckÄ…. Wideröe znalazÅ‚szy
się w niezręcznej sytuacji aby nie być posądzonym o kolaborację, próbował odmówić
zaproszenia do ekskluzywnego hotel. Tłumaczył się, \
e wpierw musi zabezpieczyć rower
którym doje\
d\
ał do pracy. Ale niemieccy agenci byli doskonale przygotowani do tego
zadania. W hotelu usiÅ‚owali namówić Wideröa do powrotu z nimi i pracy na rzecz III Rzeszy.
Nie mogÄ…c przekonać Wideröe, wysunÄ™li inne argumenty. Szanta\
em zmuszono go do
współpracy i wyjazdu do Berlina. Niemcy obiecali R.Wideröe zwolnienie z wiÄ™zienia, jego brata
Viggo.
Viggo Wideröe byÅ‚ kierownikiem linii lotniczej "Wideröes Flyveselskap" i zostaÅ‚ skazany na
10 lat ciÄ™\
kiego więzienia, za pomoc uchodz
com w wyjez
dzie z Niemiec do Anglii. Wyrok
odbywał w Rendsburgu, i tylko cudem uniknął kary śmierci za to przestępstwo. Dwa dni
póz
niej Wideröe leciaÅ‚ z Niemcami do Berlina, z zadaniem budowy betatronów.
Prace Wideröe podlegaÅ‚y kompleksowi wojskowemu. Na poczÄ…tku Wideröe dziwiÅ‚ siÄ™ \
e
Niemcy pragną wykorzystać akcelerator jako broń. Oficjalnie badania miały słu\
yć
modernizacji aparatu rentgenowskiego na potrzeby szpitali wojskowych. PracÄ™ Wideröe podjÄ…Å‚
w zespole z Hamburga. Często te\
obliczenia dokonywał w Oslo gdy\
Niemcy zostawili mu
du\
ą swobodę pracy. Pierwszym zadaniem nad którym pracował ju\
wiosną 1943 był betatron
dla energii 15 MeV. Projekt ten ukończył latem 1943, do końca wojny wykonano kilka takich
aparatów. W owym czasie dokonał te\
kilka projektów i patentów dla dalszego rozwoju
betatronu. Następny ju\
potÄ™\
ny betatron miał być zbudowany w pobli\
u Heidelbergu, i
osiÄ…gać energie rzÄ™du 200 MeV. W lipcu 1943 Wideröe przystÄ…piÅ‚ do pracy nad nowym
wspomnianym akceleratorem. Trzeba tu wspomnieć \
e Wideröe nie braÅ‚ udziaÅ‚u w budowie
tego betatronu, był tylko autorem projektu i kilku następnych rewelacyjnych patentów
związanych z tym projektem. Mimo nalotów na Hamburg (od lipca 25 do sierpnia 3 , 1943)
Wideröe w ciÄ…gu pół roku, pomiÄ™dzy Oslo i Hamburgem zaprojektowaÅ‚ najpotÄ™\
niejszy
betatron w owym czasie.
 Budową betatronu nadzorował Max Steenbeck konstruktor Spółki Simensa z Berlina i prof.
A. Sommerfeld (Å‚Ä…cznik pomiÄ™dzy Wideröem a budowniczymi akceleratora). Prace nad
nowym akceleratorem przebiegały sprawnie, uzyskana energia cząstek osiągnęła
nieprawdopodobną wartość na tamte czasy ok. 287 MeV (przy max. napięciu).
Z poczÄ…tkiem lata 1944, Ministerstwo Uzbrojenia na skutek rozwijajÄ…cej siÄ™ ofensywy
aliantów we Włoszech i lądowaniu 6.6.1944 w Normandii, zmieniło decyzję co do lokalizacji
akceleratora. Postanowiono akcelerator umieścić na terenie Dolnego Śląska. Za wyborem
Dolnego Śląska, który w owym czasie wydawał się najbezpieczniejszym miejscem.
Przemawiał fakt ukończenia zadań, związanych z podziemną produkcją rakietową w
Kohnsteinmassiv (DORA), i przystÄ…pieniem przez Alberta Speera w kwietniu 1944, w ramach
tego samego programu SIII (program zrodzony w centrali "Olga" w ośrodku Ohrdruf.) do
rozbudowy kompleksu na terenie Dolnego ÅšlÄ…ska. Odpowiedzialnym za wykonawstwo i
budowę z ramienia SS był Hans Kammler.
PowstaÅ‚y trzy główne podziemne obiekty Fürstenstein (KsiÄ…\
), Riese (Bad Charlottenbrunn
Walim), Rüdiger (Waldenburg/Schlesien WaÅ‚brzych). WÅ‚aÅ›nie Rüdiger poÅ‚o\
ony w odległych
podziemnych wyrobiskach pokopalnianych miał stać się podziemnym laboratorium jądrowym.
Do obiektu, który był samowystarczalny, wyposa\
ony we własne agregaty prądotwórcze,
ogrzewanie olejowe, własne ujęcie wody, doprowadzono pod ziemią kilkanaście kilometrów
sieci energetycznej du\
ej mocy z elektrowni w Wałbrzychu. Obiekt równie\
posiadał
podziemną kolej łączącą go z Wałbrzychem. Poszczególne pomieszczenia oddzielały stalowe
Å›luzy, otwierane za pomocÄ… specjalnych kodowanych przepustek. Rüdiger posiadaÅ‚
bezpośrednią łączność telewizyjną z wszystkimi instytucjami III Rzeszy oraz tzw.
Fuehrerhauptquartiere (FHQ), realizowanÄ… poprzez centralÄ™ znajdujÄ…cÄ… siÄ™ w podziemiach
obiektu Fürstenstein (w ramach programu "Jonastal" nadzorowany przez Niemiecki UrzÄ…d
Pocztowy). Ponadto obiekt ten posiadał podziemne połączenia komunikacyjne i wewnętrzną
łączność telefoniczną z "Riese" i niektórymi zakładami przemysłowymi Dolnego Śląska. W
rejonie kompleksu istniało te\
kilkanaście innych podziemnych zakładów, niektóre z nich
wykonywały zlecenia na rzecz programu jądrowego. Do atutów skłaniających do tej lokalizacji
wskazać trzeba te\
: bogate zło\
a uranu i niektórych rud metali występujących na tym terenie,
wysokie uprzemysłowienie, zakłady uzdatniania cię\
kiej wody i dobrÄ… infrastrukturÄ™
komunikacyjnÄ….
Pod koniec lipca1944 uruchomiono wielki akcelerator w podziemiach kopalni, niebawem
ewakuowano tu i inne pracownie atomistów z ich wyposa\
eniem. W owym czasie nadzór nad
całością programu jadrowego powierzono Walterowi Gerlachowi, usuwając Heisenberga na
drugi plan. Z dokumentów RSHA wynika \
e jeszcze ktoś stał ponad Gerlachem, któremu on
podlegał. Głównym zadaniem akceleratora tam pracującego, była produkcja wzbogaconego
uranu, metoda ta była znacznie wydajniejsza ni\
próby amerykanów wzbogacania rudy za
pomocÄ… ich cyklotronu. JesieniÄ… 1944 w podziemiach tych zbudowano te\
kolejny redaktor,
według koncepcji Paula Hartecka, gdzie Niemcy po raz pierwszy paliwo reaktora umieścili w
kasetach paliwowych wykonanych w osłonie z toru, jako moderator zastosowali beryl, a
chłodzenie realizowano za pomocą skroplonego azotu i tlenu.
W listopadzie 1944 przystąpiono do realizacji kolejnego fantastycznego pomysłu. W celu
zwiększenia produkcji plutonu, połączono te dwa urządzenia. Wykorzystując prace
mał\
eÅ„stwa Joliot-Curie z 1934 nad rozpadem ß+. Zbudowany tu reaktor miaÅ‚ wykorzystywać
rozpad ß+, w wyniku rozpadu ß+
następowała przemiana protonów w neutrony (procesowi temu towarzyszy emisja pozytonu
(e+) i neutrina). Proces ten mo\
na zainicjować bombardując materiał rozszczepialny
czÄ…stkami promieniowania gama. y
ródłem promieniowania był tu wspomniany akcelerator.
Strumień cząstek z akceleratora, wprowadzano do reaktora poprzez tgz. komin. Komin istniał
ju\
w poprzednich reaktorach i słu\
ył do wprowadzania do reaktora z
ródła neutronów.
Uzyskano w ten sposób du\
ą ilość plutonu. Niemcy mimo wypadków przy pracy cyklotronu
innych trudności, byli bardzo zadowoleni. Hittler na początku marca 1945 osobiście gratulował
fizykom: Gerlachowi, Harteckowi, Wirtzowi, Hahnowi i Steenbeckowi. Niestety pod koniec
tego te\
miesiÄ…ca prace wstrzymano i z poczÄ…tkiem kwietnia 1945 przystÄ…piono do likwidacji
ośrodka. Ośrodek opuszczono w pierwszych dniach maja 1945.
Ile Niemcy posiadali kilogramów plutonu trudno powiedzieć, ale na pewno była to
wystarczająca ilość na budowę jednej bomby atomowej. Zapewne mogli ją zbudować, o ile
byli by wstanie ustalić rozsądnie masę krytyczną dla reakcji łańcuchowej. Czy na pewno
Niemcy jej nie znali? Pod koniec wojny udało się amerykanom pozyskać część materiałów
wyprodukowanych przez Niemców na potrzeby własnej atomistyki np.: metaliczny uran, cię\
kÄ…
wodę i kostki grafitowe ukryte przez grupę Heisenberga. Natomiast w ręce Rosjanom dostał
siÄ™ DolnoÅ›lÄ…ski kompleks. Niestety obiekt Rüdiger zostaÅ‚ odciÄ™ty od systemu
doprowadzających do niego korytarzy, cześć materiałów i dokumentacji z laboratorium została
wywieziona przez . Pozostała Rosjanom część infrastruktury zakładów produkujących na
rzecz ośrodka Wałbrzyskiego. Udało się te\
Rosjanom pojmanie grupy naukowców
niemieckich pracujących przy programie. Ludzie ci zostali wywiezieni w głąb Rosji, gdzie
pracowali w dwóch zespołach pod kierownictwem Manfreda von Ardenne (zginął w ZSRR) i
Gustawa Hertza ( wrócił do NRD), nad radzieckim programem jądrowym.
Autorzy niemieckiego programu jÄ…drowego, majÄ…cego za cel budowÄ™ Bomby atomowej. To
po wojnie wybitni Nobliści i uniwersyteccy wykładowcy, pracownicy Instytutu Maxa Planka w
Getyndze.
W śród nich nagrodę Nobla otrzymali:
w 1944 Otto Hahn - pionier niemieckiego programu jÄ…drowego, zwiÄ…zany z nim od samego
początku. Człowiek, który dokonał pierwszy na świecie rozszczepienia jądra atomowego,
wykorzystał osiągnięcia Lise Mitner, członek NSDAP.
w 1932 W. Heisenberg - autor i osoba bezpośrednio kierująca niemieckim programem
jądrowym, członek NSDAP.
w 1954 Walter Bothe - teoretyk, współtwórca niemieckiego programu jądrowego, członek
NSDAP.
w 1925 G.Hertz - zatrudniony przy niemieckim programie jądrowym, twórca radzieckiej bomby
atomowej
Galeria zdjęć