"Leksykon ucznia"
Historia

Elżbieta Mazur, Andrzej Pośpiech

Wydawnictwo Naukowo-Techniczne
Warszawa 1992


Leksykon zawiera ponad 700 haseł dotyczących historii Polski
i historii powszechnej. Jego zadaniem jest ułatwienie uczniom szkoły
podstawowej zrozumienia pojęć ogólnych z zakresu historii politycznej,
społecznej, gospodarczej i dziejów kultury, uwzględnianych w
podręcznikach dla klas V-VIII. W leksykonie umieszczonych także zostało
kilkadziesiąt haseł dodatkowych, które będą pomocne w zrozumieniu istoty
zjawisk oraz ciągłości procesów historycznych.
Każde hasło wydrukowane jest pismem półgrubym. Umieszczony
pod nim odsyłacz "Por." (= porównaj) wskazuje na inne,
tematycznie związane z nim hasła. Odsyłacz "Zob." ( = zobacz)
kieruje do hasła, w którym znajduje się definicja danego pojęcia.

A

ABDYKACJA - zrzeczenie się tronu przez panującego.

ABSOLUTYZM - nie ograniczona i nie kontrolowana władza
panującego. "Państwo to ja" - mawiał król francuski Ludwik XIV,
wybitny przedstawiciel absolutyzmu. Władca absolutny dysponował
silną armią, kierował państwem przy pomocy rozbudowanego aparatu
urzędniczego i policyjnego, kontrolującego wszystkie sfery życia
społeczeństwa. Absolutyzm panował w części Europy w XVII-XVIII
w., m.in. we Francji, Prusach, Rosji, Austrii;

absolutyzm oświecony - faza absolutyzmu charakterystyczna
dla II połowy XVIII w., w której władcy odwoływali się do haseł
oświecenia. Dążąc do wzmocnienia siły państwa łagodzili napięcia
społeczne, brali pod opiekę niższe warstwy; (mieszczaństwo,
chłopów) dbali o rozwój gospodarki, ograniczali uprawnienia
kościoła, rozbudowywali armię.

ADMINISTRACJA - zarządzanie, np. majątkiem państwowym,
prywatnym, przedsiębiorstwem, urzędem publicznym. Terminem tym
określane są także instytucje władzy wykonawczej: rząd (rada
ministrów), prezydent oraz organizacje samorządu (rady
wojewódzkie, gminne, miejskie) odpowiedzialne za zarządzanie
państwem. Por. Rząd; Samorząd.

AGENTURA - grupa szpiegów i dywersantów na usługach obcego
państwa.

AGRESJA - zbrojna napaść jednego państwa (agresora) na
drugie.


AKADEMIA - nazwa pochodzi od szkoły filozoficznej założonej
przez Platona w IV wieku p.n.e. w Atenach. W dawnej Polsce
nazywano tak szkoły wyższe, uniwersytety, wszechnice obejmujące
wszystkie dziedziny nauk, np. Akademię Krakowską (1370), czyli
obecny Uniwersytet Jagielloński, zwany tak od II połowy XIX w.
Nazwę akademii noszą także dzisiejsze wyższe uczelnie, np.
Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Rolnicza, Akademia Teologii
Katolickiej. Nazwa ta dotyczy także instytucji skupiających
wybitnych uczonych i artystów, np. Akademia Umiejętności (1872),
Akademia Literatury, Polska Akademia Nauk. Por. Uniwersytet.

AKCJA - zorganizowane działanie, podejmowanie konkretnych
czynności, np. akcja wyborcza, społeczna, zbrojna, misyjna. Wyraz
oznacza także papier wartościowy stwierdzający udział w spółce
akcyjnej i prawo do części jej dochodów, proporcjonalnie do
wkładu kapitału.

AKT - inaczej dokument. Może dotyczyć spraw politycznych
(np. akt 5 listopada 1916 - niezrealizowany manifest cesarzy
Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka Józefa I,
proklamujący na nowo utworzenie Królestwa Polskiego) lub
zagadnień prawnych (np. akta sądowe, miejskie, archiwalne, stanu
cywilnego).

ALFABET - zestaw liter, znaków pisma, z których każdy
pozwala zapisać pojedyncze dźwięki mowy, np. alfabet fenicki -
pierwsze pismo alfabetyczne, składajace się z 22 znaków. Por.
Pismo.

ALIANCI - inaczej sprzymierzeńcy; nazwą tą określano państwa
walczące w I i II wojnie światowej z Niemcami i ich sojusznikami.

AMNESTIA - zbiorowy akt łaski, polegający na częściowym lub
całkowitym darowaniu kary za określone przestępstwa.

ANARCHIA - stan bezładu, chaosu, zamętu, brak sprawnie
funkcjonującej władzy.

ANARCHIZM - kierunek społeczno-polityczny, upatrujący źródło
wszelkiego zła w istnieniu państwa, postulujący zniesienie
wszelkiej władzy politycznej i organizacji państwowej. Głównymi
teoretykami anarchizmu byli: Pierre Proudhon (1809-1865), Michaił
Bakunin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1824-1921).

ANARCHISTA - zwolennik anarchizmu.

ANEKSJA - przyłączenie siłą, wcielenie, zagarnięcie w
całości lub w części terytorium jednego państwa przez inne. Por.
Rozbiory Polski.

ANTYK - określenie oznaczające świat starożytny, kulturę i
cywilizację antycznej Grecji i Rzymu. Także zabytek lub przedmiot
dawnej sztuki.

ANTYSEMITYZM - wrogi stosunek do Żydów, najczęściej






wzbudzany i podsycany w sposób świadomy i zorganizowany przez
ugrupowania nacjonalistyczne. Por. Nacjonalizm; Rasizm.

ANTYTRYNITARZE - wyznawcy radykalnego odłamu reformacji,
który nie uznawał dogmatu o istnieniu Trójcy Świętej ani boskiej
natury Chrystusa, przypisujac mu wyłącznie cechy ludzkie.
Odznaczali się równocześnie radykalnymi poglądami społecznymi,
byli zwolennikami równości wszystkich wiernych, potępiali
bogactwo, odrzucali przemoc i wojny, nawoływali do utrzymywania
się z pracy rąk własnych. Potępiani byli zarówno przez katolików
jak i protestantów. W dawnej Polsce w XVI-XVII w. zwani arianami
lub braćmi polskimi. Uchwałą sejmu (1658) nakazano im powrót do
katolicyzmu lub opuszczenie kraju.

ARBITRŻ - pozasądowe rozstrzygnięcie sporu. W polityce
międzynarodowej jedna z form pokojowego rozstrzygania konfliktów
między państwami.

ARCHEOLOGIA - nauka badająca dzieje, zwłaszcza
najdawniejszych społeczeństw, na podstawie źródeł materialnych
(resztek przedmiotów, budowli itp.), pochodzących głównie z
wykopalisk.

ARCHIDIECEZJA - zob. Arcybiskupstwo.

ARCHIWUM - instytucja, w której są gromadzone, przechowywane
i udostępniane dawne dokumenty, akta urzędowe i prywatne.

ARCYBISKUP - dostojnik kościelny, znaczniejszy niż biskup,
zarządzający arcybiskupstwem. W dawnej Polsce było dwóch
arcybiskupów: gnieźnieński (prymas) oraz lwowski. Por. Biskup;
Prymas.

ARCYBISKUPSTWO - inaczej archidiecezja; prowincja kościelna
obejmująca kilka biskupstw, podległa władzy arcybiskupa.

ARIANIE - zob. Antytrynitarze.

ARMIA - ogół sił zbrojnych państwa; w węższym znaczeniu ich
część, biorąca podczas wojny bezpośredni udział w walkach.

ARSENAŁ - budynek przeznaczony na skład broni.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - podstawowe prawa szlacheckiej
Rzeczypospolitej, sformułowane podczas pierwszego bezkrólewia w
1573 r., zaprzysiężone przez Henryka Walezego a następnie przez
kolejnych królów elekcyjnych. Na mocy artykułów henrykowskich
król uznawał wolną elekcję, zobowiązywał się do zwoływania sejmu
co dwa lata, niepodejmowania bez zgody sejmu decyzji o wojnie,
pokoju, podatkach i pospolitym ruszeniu. Artykuły henrykowskie
wykluczały powoływanie następcy tronu za życia panujacego.
Nieprzestrzeganie tych praw zwalniało szlachtę z obowiązku
posłuszeństwa królowi. Por. Bezkrólewie; Elekcja; Demokracja
szlachecka.







ARYSTOKRACJA - niewielka część szlachty, zajmująca
najbardziej uprzywilejowaną pozycję społeczną dzięki pochodzeniu
z bogatych i wpływowych rodów, wyróżniona dziedzicznymi tytułami
książąt, hrabiów, baronów. Z warstwy tej rekrutowali się najwyżsi
urzędnicy państwowi. W Polsce przedrozbiorowej nie była
wyodrębniona prawnie, a w praktyce termin ten dotyczył
przedstawicieli najznaczniejszych rodów magnackich Por.
Magnateria.

AUGUR - starorzymski kapłan zajmujący się wróżbami.

AUTONOMIA - prawo mieszkańców zamieszkujących część
terytorium danego państwa do zachowania własnej odrębności
politycznej, kulturalnej, językowej i wyznaniowej. Np. Królestwo
Polskie otrzymało autonomię wchodząc w skład Cesarstwa
Rosyjskiego (1815); po Powstaniu Listopadowym autonomia ta
została ograniczona, a po Powstaniu Styczniowym zlikwidowana.
Szeroką autonomię w dziedzinie kultury, oświaty i administracji
uzyskał zabór austriacki w latach 1867-1873.

AUTORYTARYZM - zob. Rząd autorytarny.

B

BARBARZYŃCY - w starożytności określano w ten sposób ludy
obce, nie należące do kręgu kultury grecko-rzymskiej, posługujące
się niezrozumiałym językiem, stojące na niższym stopniu rozwoju
cywilizacyjnego. W znaczeniu potocznym: ludzie prymitywni, nie
mający poszanowania dla osiągnięć innych, niszczący dobro
społeczne, nierzadko okrutni i bezmyślni w postępowaniu.

BAROK - epoka w dziejach kultury europejskiej trwająca od
schyłku odrodzenia do połowy XVIII w., związana silnie z wpływami
kontrreformacji i kulturą dworską. Styl barokowy występował
najwyraźniej w architekturze, malarstwie, rzeźbie, literaturze,
także w sztuce teatralnej, zwłaszcza operowej; odznaczał się
przepychem, bogactwem kolorów, licznymi ozdobami, stąd w
znaczeniupotocznym "barokowy" oznacza przesadny. Por. Odrodzenie;
Kontrreformacja.

BAZYLIKA - świątynia chrześcijańska zbudowana na planie
prostokąta, podzielona rzędami kolumn na kilka naw, z których
środkowa jest wyższa i przeważnie szersza (np. Bazylika św. Piotra
w Rzymie); także tytuł nadawany przez papieża niektórym
kościołom.

BENEDYKTYNI - pierwszy zakon katolicki założony w VI w.
przez św. Benedykta z Nursji. Odegrali dużą rolę w szerzeniu
chrześcijaństwa i rozwoju życia zakonnego w średniowiecznej
Europie. Przyczynili się do rozwoju piśmiennictwa, budownictwa
sakralnego, ogrodnictwa. W Polsce pojawili się na przełomie X i XI w.;
pierwsze opactwa w Trzemesznie, Łęczycy, Tyńcu;

benedyktyńska praca - na wzór pracy mnichów starannie
przepisujących i bogato ilustrujących księgi - oznacza pracę
nadzwyczaj czasochłonną, wykonaną z wyjątkową dokładnością.

BEZKRÓLEWIE - inaczej interregnum; okres od śmierci lub
abdykacji króla do koronacji jego następcy; charakterystyczne dla
Polski od 1572 r. do końca XVIII w., będącej monarchią elekcyjną. Por.
Abdykacja; Elekcja.

BIBLIA - zob. Pismo Święte.

BIBLIOGRAFIA - wykaz książek, artykułów i innych druków,
uporządkowany alfabetycznie lub chronologicznie, zawierający
niekiedy informacje na temat ich zawartości.

BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH - pierwsza polska biblioteka publiczna o
charakterze narodowym, założona przez braci Józefa Andrzeja i Andrzeja
Stanisława Załuskich, otwarta w Warszawie w 1747 r. Por.
Towarzystwa.

BIERNY OPÓR - opór polegający na nieuczestniczeniu w różnych
inicjatywach narzuconych przez władze; np. bierny opór ludności ziem
zaboru rosyjskiego wobec zarządzeń caratu.

BISKUP - dostojnik kościelny mianowany przez papieża,
zarządzający biskupstwem.

BISKUPSTWO - inaczej diecezja; jednostka podziału
administracyjnego kościoła, podległa władzy biskupa

BIUROKRACJA - władza urzędników; bezduszne trzymanie się
przepisów w załatwianiu spraw urzędowych. Przykładem klasycznej
biurokracji był okres rządów po reformach oświeceniowych w Rosji,
Austrii i Prusach. Por. Absolutyzm oświecony.

BŁĘDY I WYPACZENIA - okres w historii najnowszej krajów Europy
środkowowschodniej, charakterystyczny zwłaszcza dla lat
1945-1956, w którym dominował pogląd władz o możliwości budowania
socjalizmu w oderwaniu od tradycji narodowych, historycznych oraz stopnia
rozwoju społecznego i gospodarczego. Ofiarami tego okresu
w wyniku procesów politycznych i masowych represji stali się
domniemani i rzeczywiści wrogowie systemu stalinowskiego, w
Polsce zwłaszcza żołnierze Armii Krajowej, wywożeni bezprawnie do
łagrów. Por. Procesy polityczne; łagry.

BOJKOT - metoda walki polegająca na zupełnym lub częściowym
zerwaniu stosunków politycznych czy ekonomicznych z państwem lub
organizacją w celu wywarcia nacisku bądź wyrażenia protestu, np.
bojkot obcych towarów, zarządzeń państwowych itp. Nazwa pochodzi od
nazwiska angielskiego administratora majątku ziemskiego
Charlesa Boycotta, wobec którego tę formę walki zastosowali po raz
pierwszy irlandzcy dzierżawcy (1879).

BOJÓWKA - grupa ludzi należących do określonej organizacji
politycznej, wyznaczona do wykonywania zadań bojowych z bronią w ręku, np.
bojówki nacjonalistycznych organizacji niemieckich działające na terenach
Śląska i Mazur w okresie plebiscytów po I wojnie światowej.

BRACIA POLSCY - zob. Antytrynitarze.

BRANKA - przymusowy pobór do wojska carskiego; najbardziej znana
odbyła się w połowie stycznia 1863. Zabrano wówczas do długoletniej służby
wojskowej wielu młodych ludzi wskazanych imiennie przez władze
administracyjne Królestwa Polskiego, podejrzanych o udział w konspiracji
antyrosyjskiej. Branka przyśpieszyła wybuch Powstania Styczniowego.

BULLA - kulista pieczęć z ołowiu przyczepiana do dokumentu. Od
niej wzięła się nazwa dokumentu papieskiego wydawanego w
sprawach szczególnej wagi, np. bulla gnieźnieńska (1136)
potwierdzająca niezależność Kościoła polskiego i jego
bezpośrednią podległość papiestwu.

BURMISTRZ - urzędnik stojący na czele rady miejskiej;
później przewodniczący zarządu miejskiego w mniejszych miastach. Por. Rada
miejska.

BURŻUAZJA - spolszczone słowo francuskie bourgeois
(mieszczanin), oznaczające przed dwustu laty zamożnych mieszkańców
miast. Od początku rozwoju kapitalizmu nazwa ta obejmuje grupę społeczną,
składającą się z posiadaczy fabryk,
banków, sklepów, z czasem także majątków ziemskich. Ich pozycja
finansowa po rewolucji burżuazyjnej zapewniła im znaczący wpływ
na rządy i kierunki polityki państwowej. Por. Rewolucja
burżuazyjna.

C

CANOSSA - symbol upokorzenia pochodzący od nazwy
miejscowości w północnych Włoszech, gdzie w 1077 r. król
niemiecki Henryk IV ukorzył się przed papieżem Grzegorzem VII, by
ten zdjął ciążącą na nim klątwę papieską.

CAR - tytuł władców Rosji w latach 1547-1917; od czasów
Piotra Wielkiego (1721) tytułowali się Carami-Imperatorami
Wszechrosji. Por. Cesarz.

CECH - organizacja zawodowa rzemieślników charakterystyczna
szczególnie dla średniowiecznego miasta; broniła praw i interesów
swych członków, miała władzę z wyboru, określała wielkość i
jakość produkcji, organizowała życie towarzyskie i religijne
wspólnoty cechowej. Wraz z rozwojem manufaktur znaczenie cechów
stopniowo malało, jakkolwiek istnieją one do dziś. Por.
Manufaktura; Gildia.

CELIBAT - bezżenność duchownych w Kościele katolickim;
wprowadzony w XI w., początkowo nie przestrzegany zbyt
rygorystycznie; odrzucony w okresie reformacji przez wyznania
protestanckie.

CENTRALIZM DEMOKRATYCZNY - nazwa myląca, oznaczająca w
istocie dyktatorską władzę partii komunistycznej, sprawującej
pełną kontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym
społeczeństwa. Por. Komunizm; Dyktatura; Totalitaryzm.

CENTRUM - środek, centralny punkt miasta, państwa; miejsce,
w którym koncentruje się życie polityczne, gospodarcze, handlowe
i kulturalne;

centrum parlamentarne - umiarkowane stronnictwo polityczne
zajmujące w parlamencie miejsca między prawicą a lewicą. Por.
Partia polityczna.

CENZOR - urzędnik cenzury. W starożytnym Rzymie jeden z
wyższych urzędników, do którego kompetencji należało m.in.
czuwanie nad postępowaniem i moralnością obywateli.

CENZURA - kontrola prasy, książek, filmów itp. pod względem
politycznym, obyczajowym i religijnym, dokonywana przez organy
państwowe i kościelne. Cenzurą potocznie nazywa się także urząd
sprawujący tę kontrolę. Por. Indeks ksiąg zakazanych.

CENZUS MAJĄTKOWY - termin oznaczający posiadanie majątku
określonej wartości, gwarantującego właścicielowi korzystanie z
uprawnień politycznych. Np. w okresie autonomii w zaborze
austriackim prawa wyborcze obywateli związane były ściśle z
wielkością posiadanego majątku.

CERKIEW - świątynia prawosławna.

CESARSTWO - monarchia najwyższego rzędu; państwo rządzone
przez cesarza.

CESARZ - tytuł przyjmowany przez władców wielkich państw,
mający podkreślać ich potęgę i uzasadniać pretensje do
zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami. Nazwa pochodzi od imienia
Gajusza Juliusza Cezara. Cesarzami tytułowali się władcy
starożytnego Rzymu, a po jego rozpadzie, Cesarstwa Wschodniego
(Bizancjum) w latach 395-1453 oraz Zachodniego (Rzym) do 476.
Tradycję tego ostatniego przywrócił Karol Wielki w 800 r., a
następnie kontynuowali ją w latach 962-1806 władcy Rzeszy
Niemieckiej jako Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Tytułu
tego używali również władcy innych państw ogłaszając się
cesarzami, np. we Francji Napoleon I Bonaparte (1804-1815) i
Napoleon III (1852-1870), władcy Austrii (1806-1918), Niemiec
(1871-1918) i inni.

CHRYSTIANIZACJA - proces wprowadzania religii
chrześcijańskiej, w Polsce zapoczątkowany w 966 r., na Rusi w 988 r.

CHRYSTUS - por. Chrześcijaństwo.

CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA - katolicki ruch polityczno-
społeczny powstały w niektórych krajach Europy w XIX w., zwany także
chadecją.

Chrześcijaństwo - jedna z największych religii, opierająca
się na nauce Jezusa Chrystusa i uznająca Pismo Święte za źródło
wiary. Obejmuje trzy zasadnicze odłamy: katolicyzm, prawosławie,
protestantyzm. U podstaw chrześcijaństwa leży przeświadczenie o
jedynym i wszechmogącym Bogu, stwórcy świata, występującym w
trzech osobach: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego (Trójca Św.).
Por. Pismo Święte.

CŁO - opłata pobierana przez państwo od przywozu i wywozu
towarów przez jego granice. W dawnej Polsce, oprócz ceł, istniały
rozmaite inne opłaty wprowadzane przez właścicieli majątków
ziemskich i miast, co dezorganizowało handel. Kwestia ta została
uregulowana dopiero w drugiej połowie XVIII w. Współcześnie cła
spełniają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej
państwa.

COLLEGIUM NOBILIUM - szkoła średnia z internatem dla
młodzieży szlacheckiej, założona w Warszawie w 1740 r. przez
pijara Stanisława Konarskiego. Miała nowoczesny program nauczania
uwzględniający m.in. nauki ścisłe i przyrodnicze; zapoczątkowała
reformę szkolnictwa w Polsce w XVIII w.

CYRYLICA - jedno z najstarszych pism słowiańskich oparte, na
alfabecie greckim, powstałe w IX-X w. i rozpowszechnione wśród
południowych i wschodnich Słowian; nazwane tak od imienia twórcy
misjonarza św. Cyryla.

CYSTERSI - zakon katolicki powstały w XI w. w Burgundii,
którego mnisi utrzymywali się z pracy własnych rąk. Okres
największego znaczenia cystersów przypadł na XIII w. Do Polski
sprowadzeni w połowie XII w. jako drugi po benedyktynach
najstarszy zakon, założyli wiele klasztorów, m.in. w Jędrzejowie,
Sulejowie i Oliwie. Por. Zakony.

CYTADELA - twierdza panująca nad miastem, wybudowana w celu
obrony lub utrzymania ludności w posłuchu, np. cytadela
warszawska wzniesiona przez władze carskie jako symbol jej władzy
po upadku Powstania Listopadowego.

CYWILIZACJA - stan rozwoju społeczeństwa, gospodarki i
kultury, także materialnej, czyli umiejętności wykorzystywania
narzędzi pracy oraz stopień opanowania przyrody,
charakterystyczny dla kolejnych epok dziejów ludzkości, np.
cywilizacja antyczna, cywilizacja XX w. Por. Postęp
cywilizacyjny.

CZELADNIK - wykwalifikowany rzemieślnik pracujący pod
kierunkiem mistrza; tytuł czeladnika otrzymywał po złożeniu
odpowiedniego egzaminu praktycznego. Por. Mistrz.

CZEŚNIK - dawny urzędnik dworski usługujący królowi przy
stole, podający mu podczas uczty puchary z winem a także
nadzorujący piwnicę królewską; od XIV w. tytuł honorowy (np.
cześnik wielki koronny) oraz urząd ziemski (np. cześnik kaliski).







CZYNSZ - w czasach feudalizmu stała danina w pieniądzach lub
w produktach naturalnych (np. w zbożu, płótnie, miodzie),
składana przez poddanych chłopów właścicielom gruntów w zamian za
użytkowanie ziemi. W Polsce, w XVI-XVIII w. czynsz został
zastąpiony przez pańszczyznę, czyli darmowe prace i posługi;
później, aż po okres uwłaszczenia w XIX w., świadczony ponownie w
pieniądzu. Por. Pańszczyzna.

D

DANINA - obowiązkowe świadczenie w naturze (np. w płodach
rolnych, przedmiotach) lub w pieniądzach na rzecz panującego;
także haracz ściągany z podbitego kraju. Por. Czynsz.

DEKLARACJA - publiczne ogłoszenie w imieniu rządu, partii
politycznej lub grupy państw poglądów, praw lub zasad mających
obowiązywać obywateli, np.: Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
(dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej - 26 VIII
1789 r.), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (4 VII
1776 r.), czy Deklaracja Praw Człowieka (rezolucja uchwalona
przez Zgromadzenie Ogólne ONZ - 10 XI 1948 r.). Por. Manifest.

DEKOLONIZACJA - proces likwidacji systemu kolonialnego w
świecie i tworzenie niepodległych państw z dawnych terytoriów
zależnych (kolonialnych). Por. Kolonializm; Trzeci Świat.

DEKRET - akt prawny niższy rangą od ustawy, wydany przez
odpowiednie władze, np. prezydenta lub radę ministrów.

DEMOBILIZACJA - zwolnienie z wojska osób pełniących służbę
wojskową. Por. Mobilizacja.

DEMOGRAFIA - nauka o ludności, badająca na podstawie danych
statystycznych stan zaludnienia i jego zmiany, strukturę wieku,
płci, zawodów, przyrost naturalny; liczbę urodzeń, małżeństw,
zgonów, migracje ludności. Por. Statystyka historyczna

DEMOKRACJA - ustrój polityczny, w którym władza należy do
ludu. Nazwa pochodzi od greckich słów demos (lud) i kratos
(władza). Charakter demokracji zależy od warstwy rządzącej, np.:
demokracja szlachecka, burżuazyjna, parlamentarna. Podstawą
demokracji jest powoływanie wszystkich władz w wyniku wyborów;

demokracja ateńska - ustrój polityczny starożytnych Aten (V
w. p.n.e.), w którym wszyscy wolni obywatele mogli brać udział w
podejmowaniu ważnych decyzji państwowych i zajmować stanowiska
publiczne, a także otwarcie krytykować osoby sprawujące władzę;

demokracja szlachecka - okres w dziejach państwa polskiego
od połowy XV do schyłku XVIII w., w którym decydującą rolę w
państwie odgrywała szlachta, ciesząca się pełnią przywilejów i
swobód politycznych. Rządziła państwem poprzez sejm (najwyższy
organ władzy) oraz sejmiki ziemskie, w których zasiadali
wyłącznie jej przedstawiciele. Oznaczało to w praktyce znaczne
ograniczenie władzy monarchy. W okresie szczytowym, w XVI w.






światli reprezentanci szlachty wywierali pozytywny wpływ na
przemiany w państwie. Od połowy XVII w. ta forma rządów przeżyła
się, doprowadzając stopniowo do wszechwładzy magnaterii, a
poprzez nadużywanie liberum veto do anarchii i rozkładu państwa.
Obecnie w wybieraniu i odwoływaniu władz w państwie
demokratycznym uczestniczą wszyscy pełnoletni obywatele. Por.
Sejm; Magnateria; Rzeczpospolita.

DEMONSTRACJA - zbiorowe wystąpienie wyrażające
niezadowolenie, protest przeciwko, np. decyzjom politycznym
władz, wojnie, bezrobociu, itp. Por. Manifestacja.

DENUNCJACJA - doniesienie do władzy, potajemne oskarżenie
kogoś.

DESPOTYZM - nieograniczona i bezwzględna władza oparta na
nieprzestrzeganiu praw i wolności obywateli, wymuszająca posłuch
terrorem. Por. Terror.

DEWALUACJA - obniżenie rzeczywistej wartości pieniądza.

DEZERCJA - ucieczka z wojska lub uchylanie się od służby
wojskowej.

DIECEZJA - zob. Biskupstwo.

DOGMAT - twierdzenie niepodważalne; zasada religijna
obowiazująca wszystkich wierzących i przyjmowana bez dyskusji. W
Kościele katolickim dogmaty wiary ustalane były początkowo na
soborach, później przez papieży.

DOKTRYNA - całość twierdzeń, założeń lub przekonań z
określonej dziedziny wiedzy (filozofia, teologia, polityka) czy
religii. Nazwy tej używa się też zamiennie z terminami: "teoria",
"nauka", "system", a w dziedzinie polityki - z określeniem
"program".

DOKUMENT - pismo urzędowe; pisemne potwierdzenie czynności
prawnej. Także dowód, świadectwo prawdziwości jakiegoś faktu,
np.: zabytek historyczny, dokument epoki itp.

DOSTAWY OBOWIĄZKOWE - forma państwowego skupu produktów
rolnych, opierająca się na nałożonym na gospodarstwa wiejskie
obowiązku sprzedaży państwu (zwykle po zaniżonych cenach)
określonej ilości produktów spożywczych. Por. Kontyngenty.

DRABINA FEUDALNA - system wzajemnych powiązań i zależności
występujących w społeczeństwie feudalnym. Por. Feudalizm.

DRUŻYNA KSIĄŻĘCA - u początków państwa polskiego podstawowa
siła zbrojna, pozostająca na utrzymaniu władcy.

DUCHOWIEŃSTWO - inaczej kler; ogół osób tworzących stan
duchowny, poświęcających się obowiązkom kapłańskim lub życiu
zakonnemu. W okresie feudalnym duchowieństwo stanowiło osobny






stan społeczeństwa cieszący się odrębnymi przywilejami.

DUMA - parlament działający w Cesarstwie Rosyjskim w latach
1906-1917.

DYKTATOR - człowiek sprawujący dyktaturę. Nazwa pochodzi od
urzędnika wybieranego w starożytnym Rzymie na naczelnego wodza w
sytuacji zagrożenia państwa.

DYKTATURA - władza jednej osoby, grupy lub partii
politycznej, nie ograniczona żadnymi nadrzędnymi prawami poza
tymi, które sama ustanowi.

DYMISJA - zwolnienie kogoś z zajmowanego stanowiska.

DYNASTIA - ród panujący w danym państwie i sprawujący
dziedziczną władzę monarchiczną (cesarz, król, książę). Tron
obejmowany był przez kolejnych przedstawicieli rodziny, zazwyczaj
według starszeństwa. Dynastie rządzące w Polsce: Piastowie,
Przemyślidzi, Andegawenowie, Jagiellonowie; w okresie demokracji
szlacheckiej, na zasadach wolnej elekcji, Wazowie i Wettinowie.
Znaczniejsze dynastie obce to np.: Habsburgowie,
Hohenzollernowie, Romanowowie, Burbonowie, Luksemburgowie,
Stuartowie. Por. Monarchia; Wolna elekcja.

DYPLOMACJA - działalność instytucji państwa oraz jego
oficjalnych przedstawicieli (dyplomatów) za granicą. Celem
dyplomacji jest reprezentowanie i ochrona interesów państwa na
arenie międzynarodowej.

DYSKRYMINACJA - ograniczenia wprowadzane przez państwo w
stosunku do grupy obywateli (np. ze względu na ich przynależność
rasową, narodową, wyznanie religijne lub pochodzenie społeczne),
które przybierały niekiedy charakter otwartych prześladowań.

DYSYDENCI - innowiercy; ludzie różniący się w wierze,
odstępujący od dogmatów panującego kościoła. W dawnej Polsce
nazwa stosowana głównie do: luteranów, kalwinistów, arian. Termin
używany także dla określenia przeciwników politycznych. Por.
Luteranizm; Kalwinizm; Antytrynitarze.

DYWERSJA - działania prowadzone na zapleczu wrogich wojsk,
mające na celu dezorganizację ich działań na froncie (np. akcje
partyzanckie na tyłach nieprzyjaciela). Także wroga działalność
uprawiana wewnątrz państwa zmierzająca do osłabienia jego
możliwości obronnych, np. działalność niemieckiej "piątej
kolumny" w Polsce w 1939 r. Por. Piąta kolumna.

DYZUNICI - wyznawcy kościoła prawosławnego na terenach
dawnej Rzeczypospolitej w XVII-XVIII w., którzy w przeciwieństwie
do unitów nie przystąpili do unii brzeskiej (1596), czyli nie
uznali zwierzchności papieża. Por. Prawosławie; Unici.

DZIEJOPIS - zob. Kronikarz.







DZIELNICA SENIORALNA - najważniejsza dzielnica państwa w
okresie rozbicia dzielnicowego, wyodrębniona na mocy statutu
(testamentu) Bolestawa Krzywoustego z 1138 r., obejmująca ziemię
krakowską, łęczycko-sieradzką oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem
Gdańskim. Nazwa dzielnica senioralna pochodzi stąd, że miał nią
władać najstarszy w kolejności książę z dynastii piastowskiej,
czyli senior rodu Piastów. Por. Rozbicie dzielnicowe; Senior.

DZIERŻAWA - odpłatne użytkowanie ziemi, budynków lub rzeczy
na podstawie umowy z ich właścicielem. Dzierżawa mogła być
dożywotnia lub czasowa, zaś opłata za nią ponoszona w pieniądzach
(czynsz) albo w naturze.

DZIESIĘCINA - stała danina płacona przez ludność na rzecz
Kościoła, wynosząca dziesiątą część plonów lub dochodów;
rozpowszechniona w katolickich krajach Europy (w Polsce od XI do
XIX w.).

E

EGZEKUCJA PRAW i DÓBR - zob. Ruch egzekucyjny.

EGZEKUCJONIŚCI - zob. Ruch egzekucyjny.

EKONOMIA - nauka o prawach rządzących gospodarką.

EKSPANSJA TERYTORIALNA - zajmowanie nowych obszarów; dążenie
do podporządkowania politycznego i wykorzystania gospodarczego
zajętych terytoriów. Por. Kolonializm.

EKSPLOATACJA - korzystanie w sposób racjonalny z bogactw
naturalnych. Także wykorzystywanie ludzi i bogactw w sposób
rabunkowy, przywłaszczanie sobie owoców cudzej pracy, np.
eksploatowanie siły roboczej i złóż surowcowych w koloniach.

EKSPORT - wywóz za granicę towarów i usług. Por. Import.

EKSTERMINACJA - wyniszczenie; termin używany wobec masowego
ludobójstwa popełnianego na grupach ludności z powodu ich rasy,
narodowości lub religii (np. masowe mordy Żydów przez Niemców
podczas II wojny światowej). Por. Ludobójstwo.

ELEKCJA - powoływanie władców, dostojników świeckich lub
duchownych w drodze wyboru;

wolna elekcja - prawo wyboru króla przysługujące całej
szlachcie, obowiązujące w Polsce po wygaśnięciu królewskiej
dynastii Jagiellonów w 1572 r. Prawo to stanowiło jedną z
podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej.
Por. Artykuły henrykowskie; Demokracja szlachecka.

ELEKTOR - wyborca, osoba mająca prawo wybierania. Także
tytuł ksiażąt niemieckich uprawnionych do wyboru cesarza, np.
elektor saski, brandenburski.







EMIGRACJA - wychodźstwo; masowe opuszczanie rodzinnego
kraju. Także ogół emigrantów zamieszkujących w jakimś kraju;

Wielka Emigracja - nazwa nadana wychodźstwu politycznemu z
Królestwa Polskiego, które po upadku Powstania Listopadowego
schroniło się przeważnie we Francji, wywierając stamtąd znaczny
wpływ na życie polityczne i kulturalne kraju;

emigracja zarobkowa - masowe przenoszenie się ludności do
bardziej rozwiniętych krajów w poszukiwaniu pracy i lepszych
zarobków, charakterystyczne zwłaszcza dla przemian gospodarczych
XIX-XX w. Por. Rewolucja przemysłowa; Imigracja.

EMIGRANT - wychodźca; osoba przesiedlająca się z jednego
kraju do innego. Por. Imigrant.

EMISARIUSZE - tajni wysłannicy polityczni; np. wysyłani z
Francji przez Wielką Emigrację na tereny Królestwa Polskiego,
przyczyniali się do organizacji życia politycznego we wszystkich
trzech zaborach. Por. Wielka Emigracja.

ENDECJA - potoczna nazwa ruchu narodowego, jednego z
największych ugrupowań politycznych na ziemiach polskich od
przełomu XIX i XX w., skupiającego różnego typu organizacje
polityczne o charakterze nacjonalistycznym.

EPIDEMIA - masowe zachorowania na choroby zakaźne,
pojawiające się w określonym miejscu i czasie. Pierwsze opisy
epidemii sięgają starożytności. W okresie średniowiecza szerzyły
się w Europie liczne epidemie, np. trądu i dżumy.
Najstraszniejsza z nich, grasująca w XIV w., nazwana została
"czarną śmiercią". Rozwój cywilizacji nie wyeliminował epidemii i
wynikających z nich zagrożeń, czego przykładem jest obecnie
problem AIDS.

EPISTOLOGRAFIA - sztuka pisania listów.

EPOKA - okres w dziejach, jeden z etapów rozwoju
cywilizacji, wyodrębniony ze względu na istotne zjawiska
historyczne, zmiany w gospodarce, życiu politycznym, umysłowym,
kulturze i sztuce; np. epoka kamienia łupanego, Peryklesa,
średniowiecza, oświecenia, romantyzmu, itp.

ERA - okres dziejów zapoczątkowany jakimś doniosłym
wydarzeniem, od którego liczono lata, np. nasza era (zapisywana
skrótem jako n.e.) rozpoczynająca się od roku narodzenia
Chrystusa. Okres ją poprzedzający zapisywany jest jako p.n.e.,
czyli przed naszą erą.

EWAKUACJA - usuwanie ludności cywilnej lub wojska, także
likwidacja zakładów przemysłowych, urzędów, wywożenie majątku,
żywności, amunicji itp. z terenów zagrożonych przez
nieprzyjaciela lub nawiedzonych klęską żywiołową.

EWANGELIA - księga zawierająca opisy życia i nauki






Chrystusa, przedstawione przez czterech ewangelistów. Por. Pismo
Święte.

EWOLUCJA - w historii oznacza proces stopniowych przeobrażeń
społeczeństwa, gospodarki, kultury i warunków życia, polegających
na powolnych zmianach, w przeciwieństwie do gwałtownych przemian
rewolucyjnych. Por. Rewolucja.

F

FAMILIA - ukształtowane w I połowie XVIII w. ugrupowanie
magnackie z Czartoryskimi i Poniatowskimi na czele, dążące do
opanowania władzy i przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej.

FANATYZM RELIGIJNY - żarliwe przywiązanie i ślepa wiara w
słuszność własnych poglądów religijnych, uznawanych za jedyne
prawdziwe. Fanatyzm charakteryzuje się brakiem wyrozumiałości i
otwartą niechęcią wobec innych wyznań, jest przeciwieństwem
tolerancji religijnej. Por. Tolerancja religijna.

FARAON - władca starożytnego Egiptu.

FASZYZM - kierunek polityczny powstały we Włoszech po I
wojnie światowej, o charakterze skrajnie nacjonalistycznym i
antydemokratycznym, uniemożliwiający swobodną działalność
wszelkim organizacjom politycznym poza partią faszystowską.
System ten charakteryzował się ingerencją władz we wszystkie
dziedziny życia, podporządkowaniem gospodarki polityce i celom
prowadzenia wojny, dążeniem do zbudowania imperium. Faszyzmem
niemieckim (lub brunatnym - od koloru koszul noszonych przez
zwolenników Hitlera) nazywano doktrynę polityczno-społeczną,
której podstawę stanowiło przekonanie o "misji dziejowej"
własnego narodu i jego wyższości nad innymi, oraz mit wroga -
sprawcy wszelkiego zła. Zastosowanie doktryny faszystowskiej w
praktyce doprowadziło w czasie II wojny światowej do skrajnych
wynaturzeń - ludobójstwa i eksterminacji wielu milionów ludzi,
zwłaszcza Żydów. Por. Totalitaryzm; Korporacjonizm;
Eksterminacja.

FEUDALIZM - system społeczny i gospodarczy, którego podstawą
było posiadanie ziemi, stanowiącej własność pana feudalnego a
jedynie użytkowanej przez poddanych. Stosunki feudalne były
charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza. We wczesnym jego
okresie dominował system lenny - rozgałęziony system powiązań i
wzajemnych zależności między feudałami. Na szczycie drabiny
feudalnej znajdował się panujący jako najwyższy senior, czyli
suzeren, który oddawał w lenno dobra ziemskie uzależnionemu od
siebie wasalowi. Ten ostatni mógł postępować w podobny sposób
wobec swoich wasali, będąc z kolei ich seniorem. W większości
krajów europejskich istniała przy tym zasada "wasal mego wasala
nie jest moim wasalem". W późniejszej fazie średniowiecza w
społeczeństwie feudalnym ukształtowały się stany: duchowieństwo,
rycerstwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Feudalny porządek społeczny
ulegał z czasem stopniowym przeobrażeniom, m.in. wskutek zmian
gospodarczych. Ostateczny kres przyniosły mu dopiero stulecia






XVIII i XIX, a zwłaszcza rewolucje, z Wielką Rewolucją Francuską
na czele. Por. Senior; Wasal; Rewolucja.

FEUDUM - zob. Lenno.

FILOZOFIA - nauka zajmująca się rozważaniami na temat istoty
ludzkiego bytu, źródeł poznania rzeczywistości, sensu życia i
innych zagadnień, związanych z poglądami na człowieka i jego
miejsce w świecie.

FINANSJERA - grupa ludzi dysponująca dużym kapitałem,
składająca się głównie z bankierów i wielkich kapitalistów.

FOLWARK - duże gospodarstwo rolne będące częścią
szlacheckiego majątku ziemskiego, znajdujące się podb
bezpośrednim zarządem właściciela. Jego produkcja oparta była na
darmowej pracy pańszczyźnianej poddanych chłopów. Na terenie
folwarku uprawiano przede wszystkim zboża; więszkość produkcji
przeznaczona była na sprzedaż, stanowiąc główne źródło dochodów
szlacheckich. Największy rozwój gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej przypadał w Polsce na XV-XVIII w. System ten
stanowił podstawową dziedzinę i kierunek działalności
gospodarczej kraju w okresie demokracji szlacheckiej. Z upływem
czasu ten sposób produkcji rolnej podupadał coraz bardziej,
stawał się coraz mniej wydajny, m.in. wskutek nadmiernego
obciążenia chłopów pańszczyzną. Por. Pańszczyzna.

FORMACJA - W ekonomii i naukach społecznych terminem tym
określa się stopień rozwoju społeczeństwa zależny od poziomu
rozwoju gospodarki.

FORUM - główny plac w miastach starożytnego Rzymu; centrum
życia miejskiego, gdzie odbywały się zebrania ludowe, targi,
sądy, wystąpienia publiczne i uroczystości państwowe, np. forum
rzymskie (forum romanum).

FRESK - malowidło na ścianie wykonane farbami kładzionymi na
mokrym jeszcze tynku.

FRONDA - odłam opozycyjny w danym stronnictwie politycznym;
nazwa pochodzi od buntu części arystokracji i mieszczaństwa
przeciwko absolutystycznym rządom we Francji w połowie XVII w.
Por. Stronnictwo polityczne; Absolutyzm.

G

GABINET - w polityce określa się w ten sposób członków
rządu, czyli radę ministrów, np. gabinet Paderewskiego z 1919 r.

GALICJA - potoczna nazwa części ziem Rzeczypospolitej pod
zaborem austriackim (1772-1918).

GALL ANONIM - nieznany z imienia, prawdopodobnie francuski
mnich benedyktyński, pierwszy kronikarz dziejów Polski za czasów
Bolesława Krzywoustego, autor "Kroniki książąt i królów






polskich". Żył na przełomie XI i XII w.

GENEALOGIA - historia rodu, jego pochodzenia, następstwa
pokoleń i więzów pokrewieństwa pomiędzy członkami danej rodziny;
także nauka historyczna zajmująca się tymi zagadnieniami.

GENERALICJA - ogół generałów i wyższych oficerów danej
armii.

GERMANIZACJA - narzucanie niemczyzny, zniemcznie. Polityka
Niemiec wobec Polaków w zaborze pruskim w XIX w., mająca
doprowadzić do wynarodowienia i dominacji kultury oraz języka
niemieckiego. Por. Kulturkampf.

GETTO - w miastach średniowiecznych dzielnice zamieszkałe
przez Żydów, ściśle oddzielone od reszty miasta. W czasie II
wojny światowej nazwa ta używana była także dla określenia
dzielnic dyskryminowanej ludności żydowskiej na terenach
okupowanych przez Niemcy hitlerowskie.

getto ławkowe - postulat Obozu Narodowo-Radykalnego (partii
nacjonalistycznej działającej w dwudziestoleciu międzywojennym),
aby studenci narodowości żydowskiej zajmowali w salach
wykładowych wyższych uczelni miejsca w wydzielonych ławkach. Por.
Dyskryminacja; Numerus clausus.

GIEŁDA - instytucja, w której dokonuje się kupna i sprzedaży
papierów wartościowych. Pierwsza giełda powstała w Anglii w
połowie XVI w.

GILDIA - związek kupców w miastach średniowiecznych
(odpowiednik cechów rzemieślniczych) broniący ich interesów,
gwarantujący bezpieczeństwo handlu, organizujący także życie
religijne i towarzyskie stowarzyszeń kupieckich.

GLADIATORZY - w starożytnym Rzymie zapaśnicy cyrkowi
walczący ze sobą na śmierć i życie lub staczający walkę z dzikimi
zwierzętami; byli zazwyczaj niewolnikami albo jeńcami wojennymi.

GMINA - jednostka samorządu terytorialnego, występująca na
ziemiach polskich od XII w. Także grupa wyznaniowa, np. gmina
chrześcijan w starożytnym Rzymie, gmina żydowska lub kalwińska.
Obecnie najniższa jednostka podziału terytorialnego kraju na
terenach wiejskich i w mieście.

GODŁO - znak wyróżniający, symbol. Godłem Polski jest Orzeł
Biały w czerwonym polu, z głową zwróconą w prawo, ze złotą
koroną, dziobem i szponami. Początkowo był to herb Piastów, od
1295 r. stał się godłem Polski.

GOTYK - styl w architekturze, rzeźbie, malarstwie, sztuce
dekoracyjnej panujący w Europie w okresie średniowiecza,
charakteryzujący się głównie wysmukłością form, szczególnie
strzelistością wież kościołów, wielkimi oknami witrażowymi, np.
Kościół Mariacki w Krakowie.






GRODZISKO - pozostałości po grodzie; zespół wałów i rowów,
stanowiących resztki umocnień obronnego grodu, głównie z okresu
wczesnego średniowiecza. Por. Gród.

GROSZ - jednostka monetarna; nazwa monety początkowo
srebrnej, później miedzianej, rozpowszechnionej w Polsce od XIV
w. Aż po XIX w. grosz stanowił trzydziestą część złotego (obecnie
setną).

GRÓD - osada obronna zakładana w trudno dostępnych
miejscach. We wczesnym średniowieczu w Polsce warowna siedziba
księcia lub jego namiestnika; ośrodek władzy administracyjnej,
wojskowej i gospodarczej.

GUBERNATOR - wysoki urzędnik administracyjny; na ziemiach
polskich zaboru rosyjskiego stojący na czele guberni, w zaborze
austriackim na czele gubernium.

GUBERNIA - jednostka administracji terytorialnej w Rosji
carskiej i podlegających jej krajach, np. w Królestwie Polskim.

GUBERNIUM - urząd administrujący ziemiami zaboru
austriackiego (Galicją) w latach 1786-1849.

GUWERNER - prywatny nauczyciel i wychowawca dzieci w
zamożnych domach mieszczańskich i szlacheckich.

GWARANCJA - poręczenie, zabezpieczenie, zapewnienie czegoś,
np. gwarancje brytyjskie z 25 sierpnia 1939 r., zapewniające
pomoc Anglii dla Polski w razie najazdu niemieckiego.

GWARDIA NARODOWA - ochotnicze oddziały wojskowe, powoływane
w czasie rewolucji i powstań, których zadaniem było przede
wszystkim zapewnienie porządku i bezpieczeństwa.

H

HAGIOGRAFIA - dział literatury, zwłaszcza piśmiennictwa
kościelnego obejmujacy żywoty świętych i legendy o nich. Opis
hagiograficzny oznacza także bezkrytyczne i przesadne
przedstawianie uwielbianego bohatera.

HAKATA - Towarzystwo dla Popierania Niemczyzny w Marchii
Wschodniej, założone w 1894 r. Nazwa pochodzi od pierwszych liter
nazwisk trzech założycieli: Hansemanna, Kennemanna, Tiedemanna. W
1913 r. skupiała około 54 tys. członków. Wywierała znaczny wpływ
na kształtowanie opinii społeczeństwa niemieckiego i pogłębianie
antypolskich nastrojów w Niemczech. Por. Marchia Wschodnia;
Kulturkampf.

HARACZ - danina składana przez poddanych chrześcijańskich
sułtanowi tureckiemu. Także opłata nakładana przez zwycięskiego
władcę na podbity kraj. Por. Kontrybucja.

HEGEMONIA - z greckiego "przewaga"; przywództwo, odgrywanie






kierowniczej roli przez jakieś państwo, grupę społeczną lub
partię polityczną, np. hegemonia gospodarcza Anglii w Europie w
XIX w. lub partii komunistycznych w polityce krajów
socjalistycznych po II wojnie światowej.

HELLADA - starożytna Grecja.

HELLENIZM - okres dziejów starożytnej Grecji i świata
antycznego, trwający od podbojów Aleksandra Wielkiego do podboju
Egiptu przez Rzym (od połowy IV do końca I w. p.n.e.),
charakteryzujący się znacznym rozprzestrzenieniem wpływów
cywilizacji greckiej i jej przeobrażeniami wskutek zetknięcia się
z kulturami Bliskiego Wschodu.

HELLENOWIE - starożytni Grecy.

HELOCI - ludność poddana w starożytnej Sparcie; chłopi i
niewolnicy stanowiący własność państwa i pracujący na roli na
rzecz pełnoprawnych obywateli.

HERALDYKA - nauka o herbach, badająca rozwój i znaczenie
wizerunków herbowych. Por. Herbarz.

HERB - godło państwa lub miasta, przedstawiane na flagach,
monetach, budynkach, także oznaka przynależności do stanu
szlacheckiego; znak dziedziczny rodu używany jako pieczęć (sygnet
herbowy), umieszczany na dokumentach, chorągwiach, tarczach,
szablach itp.

HERBARZ - księga zawierająca zbiór i opis herbów oraz
wiadomości o rodach szlacheckich, ich pochodzeniu i powiązaniach.

HERETYK - wyznawca poglądów religijnych uznawanych za błędne
z punktu widzenia religii panującej.

HEREZJA - pogląd religijny sprzeczny z dogmatami religii
panującej i uważany za odstępstwo od oficjalnych poglądów
Kościoła. Ruchy heretyckie rozwijające się w średniowieczu i w
czasach nowożytnych łączyły często sprawy wyznaniowe z protestem
przeciwko stosunkom społecznym, nierówności ludzi, postępowaniu
Kościoła niezgodnemu z zasadami Ewangelii. Od czasów Reformacji
mianem herezji określano wyznania, które odstąpiły od Kościoła
rzymskokatolickiego. Por. Dogmat; Husytyzm; Protestantyzm.

HETMAN - naczelny dowódca wojsk w Polsce od XV w. do
rozbiorów. Od XVI w. było po dwóch hetmanów: hetman wielki i jego
zastępca - hetman polny, osobno dla Korony oraz Litwy, np. Jan
Karol Chodkiewicz - zwycięzca spod Kircholmu (1605), Stanisław
Żółkiewski spod Kłuszyna (1610), czy późniejszy król Jan
Sobieski. Urząd przetrwał do końca XVIII w.

HIERARCHIA - inaczej uporządkowanie.

hierarchia społeczna - inaczej piramida społeczna; podział
społeczeństwa na różne grupy, ich uszeregowanie oraz układ






stosunków i zależności między nimi. Oparta jest przede wszystkim
na stosunkach własności i obowiązującym prawie, choć także na
obyczajach, tradycji. Porządek ten jest kształtowany
historycznie, tzn. ulega ciągłym przemianom w toku dziejów;
odmienny dla wielkich epok historycznych, np. starożytności,
feudalizmu, kapitalizmu; zmieniał się w sposób istotny i szybki
pod wpływem wielkich wydarzeń, np. rewolucji, a równocześnie
stopniowo, lecz systematycznie wskutek długotrwałych procesów
gospodarczych, zjawisk kulturowych, nowych prądów i idei w życiu
umysłowym, które przygotowywały grunt pod zmiany stosunków
społecznych.

hierarchia kościelna - przedstawiciele władzy kościelnej,
duchowni piastujący wyższe stanowiska, np. papież, kardynałowie,
biskupi.

HISTORIOGRAFIA - ogół rozpraw historycznych poświęconych
badaniu przeszłości na podstawie różnego rodzaju źródeł
historycznych. Dorobek historiografii może dotyczyć regionu,
okresu lub zagadnenia, np. historiografia polska, średniowiecza,
gospodarcza.

HOLOCAUST - współczesne określenie męczeńskiej śmierci wielu
milionów Żydów w okresie II wojny światowej. Por. Ludobójstwo;
Obozy koncentracyjne.

HOŁD LENNY - publiczna i uroczysta ceremonia, podczas której
wasal przysięgał swojemu seniorowi wierność i służbę. Także akt
uległości składany potężniejszemu lub zwycięskiemu władcy, np.
hołd pruski złożony przez księcia pruskiego Albrechta
Hohenzollerna królowi Zygmuntowi Staremu na rynku krakowskim w
1525 r. Por. Feudalizm; Lenno.

HRABIA - tytuł arystokratyczny; w średniowieczu w krajach
Europy zachodniej zarządca okręgu (hrabstwa) z ramienia
panującego, z czasem jego pan dziedziczny i lennik króla.

HUMANIZM - zob. Odrodzenie.

HUSYTYZM - największa herezja średniowiecznej Europy,
rozwijająca się w Czechach w I połowie XV w. Ruch religijny o
hasłach społecznych i narodowościowych zapoczątkowany przez Jana
Husa, spalonego na stosie w 1415 r., skierowany przeciwko władzy
politycznej papieża, feudalnemu porządkowi społecznemu, dążący do
uniezależnienia Czech od Niemiec. Por. Herezja.

HYMN - uroczysta pieśń pochwalna, utwór o treści
patriotycznej. Hymnem Polski jest Mazurek Dąbrowskiego - pieśń
Legionów Polskich we Włoszech z 1797 r., ze słowami Józefa
Wybickiego; powszechnie uznana za hymn narodowy od 1831 r., za
hymn państwowy - od 1926 r.

I

IDEOLOGIA - kierunek myślenia, zbiór haseł, poglądów na






świat i panujący w nim porządek wyznawany przez jakąś grupę
społeczną, partię polityczną, także środowisko artystyczne. Np.
ideologia faszystowska, nacjonalistyczna itp.

IGRZYSKA - W starożytnej Grecji zawody sportowe, muzyczne i
teatralne związane z uroczystościami religijnymi; nazwane
igrzyskami olimpijskimi od miejscowości Olimpia, gdzie się
odbywały. Nowożytne igrzyska olimpijskie to światowe zawody
sportowe wzorowane na olimpiadach starożytnej Grecji,
zorganizowane po raz pierwszy w 1896 r. w Atenach.

IKONOGRAFIA - nauka pomocnicza historii, badająca obrazy,
rysunki, rzeźby, fotografie jako źródła historyczne. Także
dziedzina historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją
treści i symboli przekazywanych przez dzieła sztuki.

IMIGRACJA - napływ ludności obcej, osiedlającej się na stałe
w jakimś kraju. Por. Emigracja.

IMIGRANT - cudzoziemiec osiedlający się w jakimś kraju. Por.
Emigrant.

IMMUNITET - przywilej uwolnienia od obciążeń. Na mocy
immunitetu ekonomicznego i sądowniczego przyznawanego w
średniowieczu panu feudalnemu przez władcę, uzyskiwał on
niezależność swych dóbr ziemskich i zwolnienie ludności poddanej
od opłat oraz powinności na rzecz panującego.

IMPERIALIZM - polityka zaborcza, dążenie do panowania nad
innymi państwami i narodami. W marksistowskiej nauce o
społeczeństwie terminem tym określano zaawansowany etap rozwoju
kapitalizmu, charakteryzujący się koncentracją produkcji,
tworzeniem koncernów łączących różne gałęzie przemysłu oraz
dążeniem do dominacji gospodarczej w świecie. Por. Kapitalizm;
Kolonializm; Ekspansja terytorialna.

IMPERIUM - mocarstwo; wielkie państwo o ustroju z reguły
monarchicznym, najczęściej wielonarodowościowe, z wieloma krajami
podbitymi lub uzależnionymi, np. imperium rzymskie, rosyjskie,
brytyjskie, otomańskie. Por. Cesarstwo.

IMPORT - przywóz towarów z zagranicy. Por. Eksport.

IMPRESJONIZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej
powstały w ostatnim trzydziestoleciu XIX w., zmierzający do
bezpośredniego przedstawienia wewnętrznych, osobistych przeżyć
artysty.

INDEKS KSIĄG ZAKAZANYCH - spis dzieł uznanych przez Kościół
jako heretyckie, których katolikowi nie wolno było czytać;
wprowadzony w połowie XVI w., zniesiony w XX w. Por. Herezja.

INDUSTRIALIZACJA - uprzemysłowienie; intensywny rozwój
przemysłu zmieniający strukturę gospodarczą i społeczną kraju czy
regionu. Por. Rewolucja przemysłowa.






INFLACJA - nadmierne zwiększanie ilości pieniędzy,
znajdujących się w obiegu, powodujące spadek ich wartości i
wzrost cen towarów.

INFUŁA - obrzędowe nakrycie głowy biskupa, opata, także
innych uprzywilejowanych duchownych (infułatów), używane podczas
uroczystych ceremonii kościelnych; obok pastorału oznaka godności
biskupiej.

INGERENCJA POLITYCZNA - mieszanie się w politykę wewnętrzną
innego państwa. Np. narastająca ingerencja Rosji, Prus i Austrii
w sprawy polskie w pierwszej połowie XVIII w.: Sejm Niemy - 1717
r., Układ Poczdamski - 1720 r., czy "Trzech Czarnych Orłów" z
1732 r.

INKORPORACJA - wcielenie, włączenie, szczególnie
przyłączenie terytorium, np. na mocy unii lubelskiej (1569)
wcielono do Korony ziemie Kijowszczyzny, Bracławszczyzny i
Wołynia. Por. Korona.

INKWIZYCJA - zwana też Świętą Inkwizycją; instytucja
Kościoła katolickiego powołana w XIII w. do tępienia herezji.
Działała we wszystkich krajach katolickich, zniesiona ostatecznie
w XX w. Dla utrzymania pozycji Kościoła stosowała przemoc wobec
osób nie uznających jego poglądów (tortury, palenie skazańców na
stosie), współdziałała z władzą świecką wykonującą jej wyroki.
Największe wpływy osiągnęła w okresie kontrreformacji, zwłaszcza
w Hiszpanii. W Polsce jej działalność miała o wiele mniejsze
znaczenie, stąd historycy określają Polskę XVI-XVIII w. "państwem
bez stosów" Por. Herezja; Kontrreformacja.

INSUREKCJA - powstanie zbrojne. Określenia tego używa się
najczęściej dla powstania narodowego (1794) pod wodzą Tadeusza
Kościuszki.

INSYGNIA KRÓLEWSKIE - oznaki władzy monarszej: korona,
berło, jabłko i miecz.

INTEGRACJA - proces tworzenia całości z drobniejszych
części, np. scalanie terytorialne, gospodarcze i polityczne ziem
polskich byłych trzech zaborów po I wojnie światowej.

INTELIGENCJA - grupa ludzi utrzymujących się z pracy
umysłowej (intelektualnej), np.: pisarze, nauczyciele, artyści,
prawnicy, dziennikarze, lekarze, urzędnicy. W Polsce w XIX w.
zaczęli oni tworzyć odrębną, choć zróżnicowaną pod względem
majątkowym warstwę społeczną. Inteligencja odegrała wielka rolę w
ruchach narodowo-wyzwoleńczych, w rozwijaniu polskiej świadomości
narodowej i kultury, a także w życiu politycznym.

INTERNACJONALIZM - doktryna, w myśl kórej wspólne interesy
narodów są ważniejsze od dzielących je różnic; internacjonalizm
proletariacki - jedno z głównych haseł propagandowych haseł
ideologii marksistowskiej, oznaczające międzynarodową solidarność
robotników w walce przeciwko kapitalizmowi. Por. Marksizm.






INTERNOWANIE - przymusowe umieszczenie w odosobnionym
miejscu osoby niewygodnej, podejrzanej politycznie. Np. po
kryzysie przysięgowym (1917) internowanie w twierdzy
magdeburskiej marszałka J. Piłsudskiego, a jego żołnierzy w
obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Por. Kryzys przysięgowy.

INTERREGNUM - zob. Bezkrólewie.

INTERREX - W Polsce od 1572 r. określano tym słowem zastępcę
monarchy w okresie bezkrólewia. Godność tę piastował arcybiskup
gnieźnieński (prymas), pierwszy senator Rzeczypospolitej. Por.
Bezkrólewie.

INTERWENCJA - mieszanie się w sprawy wewnętrzne innego
państwa. Zasada polityczna wprowadzona w życie przez Święte
Przymierze mająca na celu udzielanie zbrojnej pomocy w wypadku
rewolucji i powstań narodowych. Ustalenie tej zasady było
podstawą współpracy trzech mocarstw rozbiorowych wobec sprawy
polskiej. Było to sprzeczne z podstawowymi prawami obowiązującymi
w stosunkach międzynarodowych - zasadą poszanowania
niepodległości i niezależności. Por. Święte Przymierze.

INWAZJA - najazd, zbrojne wtargnięcie na obce terytorium,
np. zbrojna napaść Niemców na Polskę 1 IX 1939 r.

INWESTYCJA - wkład pieniędzy, pracy, materiałów i myśli
technicznej, niezbędny dla prowadzenia działalności gospodarczej
i jej rozwoju (np. rozbudowa Centralnego Okręgu Przemysłowego w
Polsce w latach trzydziestych XX w.). W szerszym znaczeniu
dotyczy także inwestycji w dziedzinie kultury, edukacji itp.

INWESTYTURA - średniowieczna ceremonia uroczystego
przekazania dóbr lennych wasalowi przez seniora; dotyczyła także
nadawania biskupom przez panującego władcę prawa do zarządzania
kościelnym majątkiem ziemskim. Ostry spór na tym tle między
papiestwem a cesarzami, zwany walką o inwestyturę, toczył się w
X-XII w. Por. Lenno.

ISLAM - religia stworzona przez Mahometa w VII w., w Arabii.
Jej zasady wyłożone są w Koranie; głosi wiarę w jednego Boga
(Allaha), w proroków, sąd ostateczny, karę lub nagrodę po
śmierci. Islam rozpowszechnił się w krajach Azji i północnej
Afryki. Wyznawcy islamu nazywani są muzułmanami.

IZBA POSELSKA = zob. Sejm.

IZOLACJONIZM - kierunek polityczny w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej, zwłaszcza w latach dwudziestych XX w.,
propagujący hasło odcięcia się od konfliktów europejskich.

J

JANCZAR - żołnierz dawnej doborowej piechoty tureckiej,
złożonej z jeńców chrześcijańskich, którzy przyjęli islam i stali
się poddanymi sułtana.






JARMARK - duże targi organizowane od średniowiecza w różnych
miejscowościach, najczęściej związane z dniem jakiegoś patrona.
Niektóre jarmarki cieszyły się wielką sławą, ściągając kupców z
odległych okolic, np. jarmark świętojański w Poznaniu, którego
tradycję kontynuują obecnie Targi Poznańskie.

JEZUICI - zakon katolicki założony w 1543 r. przez Ignacego
Loyolę w celu walki z Reformacją i obrony papiestwa. Skasowany w
II połowie XVIII w., ponownie podjął działalność na początku XIX
w. Do największego znaczenia doszli jezuici w XVII w.,
przyczyniając się do sukcesów kontrreformacji - umocnienia
pozycji katolicyzmu. Duże wpływy zyskiwali m.in. poprzez
organizację szkolnictwa. W akademiach i kolegiach jezuickich
kształciła się znaczna część młodzieży szlacheckiej w Polsce.
Por. Reformacja; Kontrreformacja.

JOANNICI - zakon rycerski powstały w okresie wypraw
krzyżowych (XII w.) dla obrony Królestwa Jerozolimskiego przed
Turkami. Od początków XVI w. zwani Kawalerami Maltańskimi, od
nazwy śródziemnomorskiej wyspy Malta, którą objęli w posiadanie.
Zajmowali się wykupem jeńców chrześcijańskich z niewoli
tureckiej.

JUDAIZM - religia żydowska, która głosi wiarę w jednego
Boga. Jej podstawą jest prawo Mojżesza i Talmud. Por. Talmud.

JUNKIER - pruski szlachcic, właściciel majątku ziemskiego,
wychowany w duchu nacjonalizmu, np. kanclerz Niemiec Otto
Bismarck pochodził z rodziny junkierskiej.
Z junkrów wywodziła się głównie kadra oficerska armii
niemieckiej.

JURGIELT - inaczej pensja; w dawnej Polsce roczne
wynagrodzenie wyższych wojskowych, niektórych urzędników, służby
dworskiej; także pensje wypłacane magnatom w XVII-XVIII w. przez
władców obcych państw za świadczone im usługi, poparcie i
informacje polityczne; stąd pogardliwe określenie "jurgieltnik".

JURYDYKA - nieruchomość, a nawet cała dzielnica na obszarze
miasta królewskiego wyłączona spod władzy miejskiej, rządząca się
odrębnymi prawami jako własność prywatna. Jurydyki zakładane
przez szlachtę i kościół, zwłaszcza od połowy XVI w., zubażały
miasta odbierając im dochody, m.in. wskutek działalności
rzemieślników pozostających poza kontrolą cechów, czyli tzw.
partaczy. Zostały zniesione w okresie Sejmu Wielkiego (1788-
1792).

K

KADENCJA - określony ustawą czas urzędowania urzędnika lub
urzędu.

KALIF - władca Arabów; tytuł świeckiego i duchowego
przywódcy muzułmanów, uważanego za następcę Mahometa. Por.
Mahomet.






KALIFAT - obszar podległy władzy kalifa.

KALISZANIE - ugrupowanie skupiające legalną opozycję w
Królestwie Polskim przed Powstaniem Listopadowym. W powstaniu
zwolennicy zdecydowanej walki o niepodległość, połączonej z
umiarkowanymi reformami.

KALWINIZM - zwany inaczej kościołem ewangelicko-
reformowanym; jedno z wyznań protestanckich, stworzone w I
połowie XVI w. przez Jana Kalwina; od innych różni się
szczególnie podkreślaniem roli przeznaczenia. W myśl poglądów
kalwinizmu, Bóg z góry przeznaczył ludzi do zbawienia lub
potępienia, obdarzając ich lub pozbawiając łaski wiary. Kalwinizm
podkreślał mocno konieczność skromnego i pracowitego życia.
Szerzył się najżywiej w krajach Europy zachodniej, głównie wśród
mieszczan, tworząc m.in. podstawy rozwoju współczesnej
cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Por. Protestantyzm.

KAMPANIA - działania wojenne toczące się na określonym
terytorium w pewnym okresie, np. kampania moskiewska Napoleona w
1811 r. czy kampania wrześniowa w Polsce w 1939 r. Także
zorganizowana, energiczna akcja zmierzająca do określonego celu,
np. kampania wyborcza.

KANCLERZ - w dawnej Polsce jeden z najwyższych dostojników w
państwie, kierujący kancelarią królewską (wcześniej książęcą),
gdzie wystawiano i gromadzono ważne dokumenty państwowe. Od XV w.
pełnił w praktyce funkcję ministra spraw wewnętrznych i
zagranicznych. Obok kanclerza wielkiego działał jego zastępca
podkanclerzy. Do najwybitniejszych postaci piastujących tę
godność należał np. hetman Jan Zamoyski, bliski współpracownik
króla Stefana Batorego, mecenas sztuk, założyciel renesansowego
Zamościa.

KANONIK - duchowny katolicki wchodzący w skład kapituły.
Por. Kapituła.

KANONIZACJA - urzędowy akt kościelny, na mocy którego zmarły
zostaje uznany za świętego, zyskując prawo do publicznego kultu
jego osoby. Kanonizacja poprzedzona jest zwykle beatyfikacją,
czyli uznaniem za błogosławionego.

KAPELAN - duchowny, zwłaszcza katolicki, pełniący posługi
religijne w wojsku, zamkniętej kaplicy klasztornej lub prywatnej,
szpitalu itp.

KAPITALIZM - ustrój społeczno-gospodarczy, którego istotą
jest swoboda działania gospodarczego, a jednocześnie skupienie
kapitałów i środków produkcji (np. fabryk, ziemi) w rękach
stosunkowo nielicznej grupy właścicieli, kontrolujących
gospodarkę, sterujących procesami jej rozwoju, wywierających
wpływ na politykę. Rozwój kapitalizmu rozpoczął się w Europie w
czasach nowożytnych. Ważną rolę w jego powstawaniu odegrały
rewolucje: angielska z połowy XVII w., Wielka Rewolucja Francuska
z końca XVIII w. i rewolucja przemysłowa, dopuszczając do władzy






nowe warstwy społeczne z burżuazją na czele. W XIX w. kapitalizm
ogarniał stopniowo większość krajów europejskich, wypierając
ostatecznie feudalizm. Cechami charakterystycznymi rozwiniętego
kapitalizmu jest dynamiczny rozwój przedsiębiorczości prywatnej,
prowadzący do postępu cywilizacyjnego i poprawy warunków życia,
lecz także okresowo powtarzające się kryzysy ekonomiczne oraz
znaczne różnice zamożności wśród społeczeństwa. Por. Rewolucja;
Burżuazja; Kryzys.

KAPITULACJA - poddanie się nieprzyjacielowi, zaprzestanie
walki; także układ omawiający warunki zawarcia pokoju.

KAPITULARZ - sala zebrań w klasztorze lub kościele
przeznaczona do zebrań zakonników i kapituł.

KAPITUŁA - zgromadzenie kanoników przy katedrze i
kolegiacie. Od XII w. kapituły katedralne miały prawo wybierania
biskupa, którego wspierały w zarządzaniu diecezją. Por.
Kolegiata.

KAPTURY zob. Konfederacja.

KARDYNAŁ - najwyższy po papieżu dostojnik w Kościele
katolickim. Kardynałowie są najbliższymi doradcami papieża i
wybierają go spośród swego grona.

KARTA - w stosunkach wewnętrznych deklaracje zapewniające
obywatelom pewne prawa i przywileje, np. Magna Charta Libertatum
wydana w Anglii w 1215 r. W stosunkach międzynarodowych umowa
zobowiązująca sygnatariuszy do stosowania pewnych zasad wspólnej
polityki, np. Karta Atlantycka z 1941 r. (porozumienie Anglii i
USA) czy Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. (powołanie ONZ).
Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

KASTA - zamknięta grupa społeczna ściśle przestrzegająca
swojej odrębności. Przynależność do niej oparta jest na zasadzie
dziedziczności, np. kasty w Indiach.

KASY - instytucje gromadzące wkłady oszczędnościowe i
udzielające pożyczek, np. Kasy Stefczyka działające od 1890 r. w
Galicji; także instytucje ubezpieczeń społecznych zapewniające
pomoc lekarską, np. Kasy Chorych działające od 1919 do 1933 r.,
zastąpione systemem ubezpieczalni społecznych.

KASZTELAN - we wczesnośredniowiecznej Polsce urzędnik
zarządzający w imieniu władcy grodem (zamkiem) oraz podległym mu
okręgiem. Od XIV w. tytuł uprawniający do zasiadania w radzie
królewskiej, a później w senacie. Kasztelan krakowski był
pierwszym senatorem świeckim w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

KATEDRA - główny kościół diecezji, przy którym mieściła się
siedziba biskupa.

KATOLICYZM - inaczej Kościół rzymskokatolicki; największy z
Kościołów chrześcijaństwa; wyłaniał się stopniowo we wczesnym






średniowieczu i określił ostatecznie w XI w. w wyniku rozłamu
całego kościoła chrześcijańskiego na wschodni (prawosławny i
greckokatolicki) oraz zachodni (rzymskokatolicki). Na jego czele
stoi biskup Rzymu - papież. W XVI w. wskutek Reformacji odłączyli
się od niego protestanci. Por. Reformacja.

KATORGA - powszechnie stosowana w Cesarstwie Rosyjskim kara
wieloletnich ciężkich robót, odbywanych w specjalnych więzieniach
(także w kopalniach syberyjskich).

KLASYCYZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej od
XVII do początków XIX w., w Polsce rozwijający się od połowy
XVIII w., nawiązujący głównie do sztuki antyku. Jego cechami
charakterystycznymi, zwłaszcza w architekturze i malarstwie były:
harmonia, symetria i umiar dające wrażenie ładu, równowagi i
spokoju, np. Pałac Łazienkowski w Warszawie wraz z zespołem
parkowym.

KLASZTOR - wspólne miejsce zamieszkania zakonników lub
zakonnic. Por. Zakon.

KLĄTWA - kara kościelna; napiętnowanie i wyłączenie
jednostki, grupy ludzi, czy miasta ze społeczności wiernych.
Największe znaczenie miała w średniowieczu. Por. Canossa.

KLER - zob. Duchowieństwo.

KMIECIE - nazwa średniowiecznych chłopów mających własne
gospodarstwa.

KOALICJA - sojusz, związek, przymierze państw, partii
politycznych, grup społecznych zawarty w określonym celu, np.
koalicja antynapoleońska w XIX wieku; koalicja antyniemiecka,
zwana Ententą, zawiązana w 1904 r.

KODEKS - zbiór praw, np. kodeks Hammurabiego, władcy
starożytnej Mezopotamii z XVIII w. p.n.e., czy kodeks cywilny
Napoleona z 1804 r. Także średniowieczny rękopis pisany na
pergaminie.

KODYFIKACJA PRAW - zebranie i uporządkowanie w jednolitą
całość przepisów prawnych. Po raz pierwszy w Polsce skodyfikowano
prawa za panowania Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. (statuty
wiślicko-piotrkowskie). Por. Kodeks.

KOLEGIALNOŚĆ - forma zespołowego podejmowania decyzji i
działania.

KOLEGIATA - kośćiół, przy którym istnieje zgromadzenie
kanoników, nie będący katedrą. Kolegiata była zwykle fundowana
przez władców lub możnych dla podniesienia znaczenia
miejscowości.

KOLEGIUM - grupa ludzi wspólnie nad czymś pracujących, np.
kolegium redakcyjne, sędziowskie, kardynalskie; w dawnej Polsce






odpowiednik szkoły średniej, np. kolegia jezuickie czy Collegium
Nobilium. Także budynek mieszkalny, rodzaj bursy (internatu) dla
profesorów i studentów.

KOLEKTYWIZACJA - odebranie chłopom przez państwo
indywidualnych gospodarstw i przekazanie ich rolniczym
spółdzielniom produkcyjnym. Kolektywizację wprowadzono najpierw w
Związku Radzieckim (od 1928 r.), a po II wojnie światowej w
różnym stopniu w krajach socjalistycznych. Por. Kołchoz.

KOLONIA - kraj pozbawiony politycznej i ekonomicznej
samodzielności, pozostający pod panowaniem innego państwa, które
ze względu na swą przewagę wykorzystuje naturalne bogactwa
kolonii, daje miejscowej ludności gorsze warunki pracy i płacy,
traktując ją jak tanią siłę roboczą.

KOLONIALIZM - polityka państwa zmierzająca do zdobycia,
utrzymania i możliwie największego wyzysku kolonii. Kolonializm
rozwijał się dynamicznie w II połowie XIX w., a najpotężniejszymi
mocarstwami kolonialnymi były wówczas Anglia i Francja.

KOLONIZACJA - zasiedlanie terenów dziewiczych, wolnych
obszarów, w celu ich zagospodarowania, np. leśnych, stepowych,
pasów pogranicza. W dawnej Polsce tzw. kolonizacja wewnętrzna
była charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, później (XVI-
XVII w.) dotyczyła głównie ziem południowo-wschodnich państwa.
Por. Lokacja.

KOLPORTAŻ - rozprowadzanie książek, czasopism itp. wśród
odbiorców, np. kolportaż prasy podziemnej w okupowanej Polsce
podczas II wojny światowej.

KOŁCHOZ - spółdzielcze gospodarstwo rolne w Związku
Radzieckim. Por. Kolektywizacja.

KOMBATANT - żołnierz regularnej armii lub uczestnik ruchu
oporu, który brał udział w walkach. Por. Weteran.

KOMISJA - grupa osób powołanych do wykonywania określonych
zadań np. komisja sejmowa, poborowa. Niegdyś organ administracji
państwowej o charakterze ministerstwa;

Komisje Dobrego Porządku - powołane w 1764 r. dla zbadania i
uzdrowienia gospodarki miejskiej;

Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794) - pierwsza w Europie
państwowa władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa;
dokonała postępowej reformy oświatowej na ziemiach polskich w
końcu XVIII w.;

Komisja Kolonizacyjna, powołana w 1886 r. przez sejm pruski,
prowadziła na terenach zaboru pruskiego politykę wykupowania
polskich majątków szlacheckich i osadzania w nich bogatych
chłopów niemieckich.







KOMORA CELNA - urząd graniczny, w którym pobierano opłaty od
przywozu i wywozu towarów objętych cłem.

KOMPROMIS - ugoda, załatwienie sporu w wyniku wzajemnych
ustępstw.

KOMUNA - kolegialna władza samorządowa miasta Paryża, mająca
duży wpływ na rządy francuskie w czasie Wielkiej Rewolucji
Francuskiej; najwyższa władza rewolucyjna w Paryżu wiosną 1871 r.
w okresie Komuny Paryskiej.

KOMUNARD - uczestnik Komuny Paryskiej.

KOMUNIZM - ustrój, którego cechą charakterystyczną jest
totalitarna forma rządów: w kraju panuje dyktatura partii
komunistycznej, podległych jej władz oraz aparatu bezpieczeństwa
publicznego. Gospodarka jest planowana i kierowana centralnie,
nie funkcjonuje oficjalnie wolny rynek, ograniczona jest prywatna
własność ziemi oraz środków produkcji. Por. Totalitaryzm.

KONFEDERACJA - w dawnej Polsce związek szlachty,
duchowieństwa, miast bądź grupy obywateli zawierany w celu obrony
swych interesów lub realizacji zadań politycznych (np.
konfederacja wojskowych dla wymuszenia zapłaty zaległego żołdu).
Konfederacje zawiązywane podczas bezkrólewia dla utrzymania
spokoju w państwie zwano kapturami; tworzone przy królu -
generalnymi, przeciwko niemu - rokoszami. W konfederacji decyzje
podejmowano większością głosów, co miało szczególne znaczenie
podczas sejmów, zawieszało bowiem prawo sprzeciwu (liberum veto)
ze strony jednego posła, np. Sejm Wielki (1788-1792) obradował
pod laską konfederacji. Instytucję konfederacji zniosła
Konstytucja 3 Maja 1791 r. W dziejach Polski znanych jest wiele
konfederacji o różnym charakterze, np.: warszawska (1573),
zapewniająca tolerancję religijną i swobodę wyznania; barska
(1768-1772), skierowana przeciw Rosji, protestantom i próbom
reform państwa, pod hasłem obrony dawnych praw i niepodległości;
targowicka (1792), unieważniająca dokonania Sejmu Czteroletniego,
przyspieszająca upadek Polski.

KONFISKATA - przepadek mienia na rzecz skarbu państwa. Była
to m.in. jedna z form carskich represji wobec szlachty biorącej
udział w Powstaniu Styczniowym (1863-1864) lub o to podejrzanej,
której zabrano majątki ziemskie. Por. Kontrybucja.

KONGRES - zjazd i obrady polityczne krajowe lub
międzynarodowe, np. Kongres Wiedeński (1815), na którym ustalono
polityczny porządek w Europie po upadku Napoleona I i powołano
między innymi Królestwo Polskie.

KONIUSZY - dawny urzędnik dworski zarządzający stajnią
królewską (książęcą); od XV w. tytuł honorowy. W Rzeczypospolitej
szlacheckiej było dwóch koniuszych: wielki koronny i wielki
litewski.

KONKORDAT - układ między papieżem a państwem, normujący






wzajemne stosunki między władzą świecką a kościelną i ustalający
pozycję Kościoła katolickiego w danym kraju.

KONKWISTADORZY - uczestnicy wypraw hiszpańskich i
portugalskich kolonizujący w XVI w. tereny Ameryki Środkowej i
Południowej. Por. Kolonizacja.

KONSERWATYŚCI - ludzie o poglądach zachowawczych,
przeciwnicy postępu, zmian, szczególnie w życiu politycznym i
społecznym; członkowie lub sympatycy polityczni partii
konserwatywnej. W powstaniach narodowowyzwoleńczych na ziemiach
polskich w XIX w. ludzie reprezentujący postawę prawicową,
zachowawczą. Por. Prawica polityczna.

KONSERWATYZM - zbiór poglądów hołdujących dawnym zasadom;
przywiązanie do starego ładu, do utrzymania dawnych instytucji;
niechęć wobec postępu.

KONSPIRACJA - zmowa; system i metody stosowane przez
organizacje podziemnne dla zachowania w tajemnicy nielegalnej
działalności i osób w niej uczestniczących.

KONSTYTUANTA - zgromadzenie narodowe zwoływane w celu
uchwalenia lub zmiany konstytucji

KONSTYTUCJA - ustawa zasadnicza ustalająca zasady ustroju
politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, strukturę
instytucji, władzy i administracji oraz podstawowe prawa i
obowiązki obywateli. Np. Konstytucja 3 Maja z 1791 r., zawierała
podstawowe zasady ustroju Polski, zreformowanego na Sejmie
Czteroletnim. Była to druga na świecie (po konstytucji Stanów
Zjednoczonych) sformułowana na piśmie ustawa zasadnicza. W dawnym
państwie polskim określano tą nazwą uchwały podejmowane na
zakończenie obrad każdego sejmu, np. konstytucje Karnkowskiego
(1570).

KONSUL - w starożytnym Rzymie, w okresie republiki,
najwyższy urząd państwowy; dwóch konsulów wybieranych na rok,
sprawowało władzę cywilną i wojskową. We Francji w latach 1799-
1804 tytuł pierwszego konsula, skupiającego pełnię władzy w swym
ręku, posiadał Napoleon Bonaparte.

KONTRREFORMACJA - inaczej ruch reform i odnowy Kościoła
katolickiego, zapoczątkowany ustaleniami soboru trydenckiego z
połowy XVI w. i trwający po schyłek XVII w. Kontrreformacja
skierowana była przeciw reformacji i różnowiercom, miała na celu
umocnienie pozycji i wpływów Kościoła katolickiego. Znaczącą rolę
w tym dziele odegrali jezuici prowadzący szeroką propagandę wiary
w słowie i druku, organizujący sieć szkolnictwa. Z jednej strony
kontrreformacja przyczyniła się do sprawniejszego działania
instytucji kościoła, lepszej posługi duszpasterskiej, rozwoju
sztuki barokowej. Z drugiej jednak strony jej sukcesy przyniosły
także wzrost fanatyzmu religijnego, nietolerancji wyznaniowej,
ostre konflikty i podziały polityczne, ujawniające się np. w toku
wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Por. Reformacja; Jezuici.






KONTRYBUCJA - danina pieniężna na rzecz panującego lub
państwa; jednorazowa opłata pieniężna, o wybitnie represyjnym
charakterze na rzecz państwa-zwycięzcy, stosowana po przegranej
wojnie, np. Królestwo Polskie po upadku Powstania Listopadowego
musiało zapłacić wysoką kontrybucję i utrzymywać 100-tysięczną
armię carską. Kontrybucją nazywa się także opłatę w pieniądzu lub
naturze pobieraną w czasie wojny od ludności okupowanego
terytorium.

KONTYNGENTY - obowiązek dostarczania państwu określonych
ilości żywności, pieniędzy, wojska.

KONWOKACJA - por. Sejm.

KORAN - święta księga wyznawców islamu, w której spisano
wykładnię wiary głoszonej przez proroka Mahometa. Por. Islam.

KORONA - szerzej: Korona Królestwa Polskiego. Terminu tego
używano w Polsce od XIV w., najpierw po okresie rozbicia
dzielnicowego, na oznaczenie suwerenności państwa i jego praw
zwierzchnich do poszczególnych terytoriów, a po Unii Lubelskiej
(1569) na określenie ziem Polski właściwej (koronnych), w
odróżnieniu od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Por. Unia
Lubelska.

KORONACJA - ceremonia przekazania nowemu monarsze insygniów
królewskich i namaszczenia olejami świętymi, połączona z
uroczystością kościelną, dokonywana przez wysokiego dostojnika
kościelnego (w Polsce przez arcybiskupa gnieźnieńskiego).
Koronacje w Polsce odbywały się początkowo w Gnieźnie, np.
pierwsza Bolesława Chrobrego (1025) ; później, z kilkoma
wyjątkami, od 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) w Krakowie.
Por. Insygnia królewskie.

KORPORACJA - związek, stowarzyszenie, organizacja grupy osób
zrzeszająca najczęściej ludzi tego samego zawodu (np. w
średniowieczu cech był korporacją rzemieślniczą). W XIX w.,
szczególnie w Niemczech, występowały liczne korporacje
studenckie.

KORPORACJONIZM - kierunek społeczno-ekonomiczny, według
którego podstawą państwa powinny być korporacje łączące w grupy
zawodowe zarówno pracodawców jak i robotników. Był jedną z
charakterystycznych cech ustroju faszystowskiego; głosił, że w
faszyzmie nie istnieje walka klas, ponieważ pracownicy i
pracodawcy zrzeszeni są w jednej organizacji. Por. Faszyzm.

KORPUS - jednostka wojskowa składająca się zwykle z dwóch
lub trzech dywizji;

Korpus Górniczy - organizacja założona w 1817 r.,
zrzeszająca górników na wzór wojskowy. Por. Szkoła Rycerska;

korpus kadetów - szkoła wojskowa, kształcąca zawodowych
oficerów. W Polsce jako pierwsza powstała Szkoła Rycerska (1765-






1795) zwana też Korpusem Kadetów.

KOSYNIERZY - piesze oddziały chłopskie uzbrojone w kosy,
których ostrza osadzono pionowo na drzewcu. Wsławiły się w
czasach insurekcji kościuszkowskiej (1794).

KOŚCIÓŁ - nazwa świątyni; również organizacja religijna i
wspólnota wiernych grupująca wyznawców jednej religii bądź jej
odłamu. Określenie stosowane zwłaszcza dla chrześcijan, np.
kościół katolicki, prawosławny, protestancki;

Kościół anglikański - tzw. kościół narodowy, istniejący w
Anglii od 1531 r. uznaje głowę państwa (króla) za głowę kościoła.

KRACH - ekonomiczne załamanie się, bankructwo, np. krach na
giełdzie nowojorskiej w 1929 r., który zapoczątkował światowy
kryzys gospodarczy.

KRAJ NADWIŚLAŃSKI - nazwa ziem Królestwa Polskiego po upadku
Powstania Styczniowego.

KREDYT - pożyczka pieniędzy lub towaru pod warunkiem zwrotu
zwykle z odpowiednim procentem.

KRESY - pogranicze; nazwa potocznie stosowana dla określenia
wschodnich terenów Polski do czasów II wojny światowej.

KRONIKA - dzieło historyczne; zapis ważniejszych wydarzeń
zazwyczaj z życia państwa, przeszłych lub współczesnych autorowi
i ułożonych według porządku chronologicznego. Kroniki były
charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza, np. kroniki
polskie: Galla Anonima (X-XII w.), Wincentego Kadłubka (XIII w.),
Jana Długosza (XV w.).

KRONIKARZ - autor kroniki, dziejopis.

KRÓL - tytuł monarszy; władca koronowany, osoba sprawująca
najwyższą władzę w monarchii (królestwie); nazwa pochodzi od
imienia Karola Wielkiego. Por. Koronacja.

KRÓLESTWO - inaczej monarchia; określenie państwa, na
którego czele stoi król. Pod względem znaczenia tytułu znajduje
się poniżej cesarstwa, a powyżej księstwa. Por. Monarchia;
Cesarstwo; Księstwo.

KRÓLEWSZCZYZNY - w dawnej Polsce dobra ziemskie należące do
króla. W XVI w. nastąpił podział królewszczyzn na tzw. dobra
stołowe, stanowiące własność prywatną króla, oraz koronne, będące
własnością państwa. Część dochodów z tych ostatnich (zwana
kwartą) szła na obronę państwa. Por. Kwarta.

KRUCHTA - przedsionek w kościele, wyodrębnione pomieszczenie
w jego wnętrzu, albo przybudówka przed wejściem głównym lub
bocznym.







KRUCJATY - zob. Wyprawy krzyżowe.

KRYZYS - moment przełomu. W ekonomii: okres załamania
gospodarczego, np. wielki kryzys lat trzydziestych XX w.,
spowodowany nadprodukcją przemysłową. W polityce: załamanie się
istniejących ustaleń i umów, np. kryzys przysięgowy z 1917 r. -
odmowa złożenia przez Piłsudskiego przysięgi na wierność
cesarzowi austriackiemu.

KRZYŻACY - przyjęta w Polsce nazwa zakonu rycerskiego (Zakon
Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w
Jerozolimie), powstałego w okresie wypraw krzyżowych (XII w.) w
Palestynie dla opieki nad pielgrzymami, chorymi oraz walki w
obronie Grobu Chrystusa. W 1226 r. książę Konrad Mazowiecki
sprowadził krzyżaków w celu obrony Mazowsza przed Prusami. Po
ich rozgromieniu krzyżacy założyli na ziemiach pruskich własne
państwo. Siedziba zakonu, którym rządził wielki mistrz,
znajdowała się w Malborku (od 1309 r.), później w Królewcu.
Konflikty polsko-krzyżackie ciągnęły się po początek XVI w.,
doprowadzając w XV w. do dwóch wielkich wojen (bitwa pod
Grunwaldem w 1410 r., wojna trzynastoletnia 1454-1466). W 1525 r.
zakon został rozwiązany, a w jego miejsce powstało państwo
świeckie Prusy Książęce, którego władca Albrecht Hohenzollern
złożył królowi polskiemu hołd lenny. Por. Wyprawy krzyżowe; Prusy
Książęce; Hołd pruski.

KRZYŻOWCY - uczestnicy wypraw krzyżowych. Por. Wyprawy
krzyżowe; Zakony.

KSIĄŻĘ - niekoronowany władca państwa lub jego części. np.
Wielki Książę w dawnej Rusi i na Litwie, mający władzę
zwierzchnią nad ksiażętami udzielnymi, którzy władali jedynie
dzielnicami. Wielkim księciem w carskiej Rosji nazywano syna,
brata lub wnuka cara. Także członek rodziny panującej, np. książę
małżonek, lub rodu arystokratycznego, mającego tytuł z nadania.

KSIĘSTWO - państwo lub jego część podległa władzy księcia, w
ramach monarchii podporządkowana zwykle królowi przez lenno, np.
Prusy Książęce. Namiastkę państwowości polskiej stanowiło
Księstwo Warszawskie utworzone w 1807 r. przez Napoleona I z ziem
II i III zaboru pruskiego.

KULT - cześć oddawana bóstwom, osobie lub rzeczy, mającej
związek z bóstwem. W Związku Radzieckim skupienie władzy w ręku
dyktatora Józefa Stalina spowodowało, że ocena jego osoby zaczęła
przyjmować formę kultu, nazwanego później kultem jednostki.

KULTURA - całokształt dorobku cywilizacyjnego: materialnego,
umysłowego i duchowego, wytworzonego w procesie rozwoju
historycznego lub w danej epoce, np. kultura grecka, rzymska,
łużycka.

KULTURKAMPF - z niemieckiego "walka o kulturę". Polityka
kanclerza Bismarcka w latach 1871-78 zmierzająca do
podporządkowania Kościoła katolickiego państwu i likwidacji






udziału kościoła w szkolnictwie. Na ziemiach polskich pod władzą
Prus oznaczało to zaostrzenie germanizacji i narzucenie
niemieckiego charakteru polskiemu kościołowi katolickiemu. Por.
Germanizacja.

KUŁAK - pogardliwa nazwa bogatego chłopa, właściciela dużego
gospodarstwa, który zatrudniał pracowników najemnych. W państwie
socjalistycznym ofiara "rozkułaczania", czyli kolektywizacji.
Por. Kolektywizacja.

KWARTA - jedna czwarta dochodu z królewszczyzn, przeznaczana
na utrzymanie wojska kwarcianego. Por. Królewszczyzny; Ruch
egzekucyjny; Wojsko kwarciane.

L

LATOPISY - kroniki dziejów dawnej Rusi, spisywane rok po
roku od XI do XVI w.

LATYFUNDIA - wielkie dobra ziemskie zorganizowane
gospodarczo i administracyjnie. W starożytnym Rzymie oparte były
głównie na pracy niewolników. W średniowieczu latyfundia świeckie
i kościelne powstawały przeważnie z nadań monarszych; w czasach
nowożytnych w Polsce gromadzono je również drogą dziedziczenia
olbrzymich rodowych posiadłości ziemskich, dzierżawienia
królewszczyzn, zagospodarowywania nieużytków. Na kresach
wschodnich Rzeczypospolitej tworzyły w XVI-XVIII w. prawdziwe
państewka magnackie, liczące setki wsi, np. dobra Radziwiłłów,
Zamoyskich, Potockich, Lubomirskich.

LEGALIZM - przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa,
uznawanie tego za niewzruszoną zasadę postępowania.

LEGENDA - podanie; opowieść fantastyczna o postaciach i
faktach historycznych, pełna niezwykłych zdarzeń i cudownych
okoliczności, oparta na podaniach ludowych, mitach. Także
opowiadania z życia świętych i męczenników.

LEGION - formacja wojskowa znana od czasów starożytnych;
często ochotnicza, np. Legiony Dąbrowskiego powstałe we Włoszech
w 1797 r., czy Legiony polskie w I wojnie światowej, rekrutujące
się z członków organizacji patriotycznych.

LEGITYMIZM - zasada sformułowana przez Charlesa M.
Talleyranda, francuskiego męża stanu (1754-1838), przyjęta na
Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.; za jedyny i zgodny z prawem
uznawała dawny porządek dynastyczny panujący w Europie przed
zmianami wywołanymi Wielką Rewolucją Francuską (1789) i wojnami
napoleońskimi.

LENNIK - zob. Wasal.

LENNO - inaczej feudum; ziemia wraz z poddanymi nadawana
przez seniora swemu wasalowi, w zamian za co ten ostatni składał
hołd lenny, przyrzekając wierność, służbę oraz pomoc zbrojną.






Por. Feudalizm; Hołd lenny.

LEWICA - niepodległościowa - stronnictwa polityczne i
organizacje społeczne przed I wojną światową dążące do
przywrócenia Polsce niepodległości, jednocześnie głoszące program
reform społecznych. Por. Partia polityczna; Radykalizm.

parlamentarna - grupa posłów reprezentująca partie
postępowe, radykalne, zajmująca zwyczajowo miejsca w lewej części
sali obrad parlamentu.

polityczna - partia, jej odłam lub organizacja wyznające
zasady radykalnych przemian społeczno-politycznych.

LIBERALIZM - system poglądów politycznych wyrażający
interesy burżuazji w XIX wieku. Domagał się uchwalenia
konstytucji, ograniczenia władzy monarszej na rzecz parlamentu,
zniesienia przywilejów stanowych, dopuszczenia burżuazji do
udziału w rządach, równości wobec prawa. W ekonomii: program
dążący do usunięcia interwencji państwa w sprawy gospodarcze.

LIBERUM VETO - czyli "wolne nie pozwalam". Prawo pozwalające
każdemu posłowi zerwać obrady sejmu, powodujące zarazem
unieważnienie wszystkich jego uchwał. Było ono zaprzeczeniem
zasady głosowania większością, uznawano je za "źrenicę złotej
wolności" i jedną z podstaw demokracji szlacheckiej. W istocie
prowadziło do anarchii, rozprzężenia wewnętrznego, paraliżowało
sprawne funkcjonowanie państwa. Liberum veto użyto po raz
pierwszy w 1652 r. (poseł trocki Władysław Siciński); stosowane
było często zwłaszcza w I połowie XVIII w.; zniesione je mocą
Konstytucji 3 Maja 1791 r. Por. Demokracja szlachecka;
Konfederacja.

LICHWA - pożyczanie pieniędzy na niezgodny z prawem, bardzo
wysoki procent i osiąganie przez to dużych korzyści.

LIGA - rozpowszechniona w XVI i XVII w. forma przymierza
państw, zawiązanego z pobudek politycznych czy religijnych, np.
Święta Liga przeciw Turcji z 1684 r., do której przystapiła
Polska, obok cesarstwa Habsburgów, państwa papieskiego, Wenecji i
z czasem Rosji. Także organizacja społeczna lub polityczna, np.
Liga Polska, tajne ugrupowanie założone w 1887 r. w Szwajcarii,
przekształcone następnie w 1893 r. w Ligę Narodową - pierwszą
polską partię nacjonalistyczną.

LIGA NARODÓW - związek państw utworzony w 1919 r., w celu
rozstrzygania konfliktów międzynarodowych w sposób pokojowy. Ligę
rozwiązano w 1946 r. Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

LOKACJA - zakładanie nowego miasta lub wsi według ściśle
określonych zasad: przestrzennych (rozplanowanie i wytyczenie
rynku, ulic, wydzielenie gospodarstw wiejskich, itp.) oraz
prawnych (organizacja władz samorządowych, sądowniczych).
Zajmowali się tym specjalni przedsiębiorcy zwani zasadźcami. Ruch
lokacyjny, głównie na tzw. prawie niemieckim, będący wielką






reformą gospodarczą był procesem długotrwałym. Rozpoczął się na
ziemiach polskich w XIII w. na Śląsku, stopniowo ogarniając
położone bardziej na wschód tereny kraju. Na Litwie, Rusi czy na
Mazowszu wiele osad otrzymało prawo niemieckie dopiero w XV i XVI
w.

LUDOBÓJSTWO - określenie użyte po raz pierwszy w 1944 r., na
określenie hitlerowskiej, zbrodniczej eksterminacji ludności w
okresie II wojny światowej. Terminu tego używano w czasie
procesów norymberskich oskarżając przestępców hitlerowskich o
rozmyślne i systematyczne wyniszczanie określonych ras, narodów i
ludów, w szczególności: Żydów, Polaków, Rosjan, Cyganów i innych.
Por. Procesy Norymberskie; Eksterminacja; Holocaust.

LUTERANIZM - jedno z wyznań protestanckich, powstałe na
początku XVI w. Jego twórcą był Marcin Luter, niemiecki
reformator religijny. Luteranizm za jedyne źródło wiary uznaje
Biblię, odrzuca sakramenty z wyjątkiem chrztu i komunii, nie
uznaje zwierzchnictwa papieża, celibatu, życia zakonnego,
wprowadza nabożeństwa w językach narodowych. Por. Protestantyzm.

Ł

ŁACINA - język, którym mówili mieszkańcy starożytnego Rzymu.
Do czasów nowożytnych język dyplomacji, różnych grup zawodowych i
warstw wykształconych (np. duchowieństwa); także język
liturgiczny Kościoła katolickiego (w Polsce do XX w.).

ŁAGRY - obozy pracy przymusowej istniejące od 1918 r. na
terenie Rosji Radzieckiej (później ZSRR). Od 1928 r. niewolnicza
praca więźniów stała się trwałym elementem radzieckiego systemu
gospodarczego (wielkie budowy socjalizmu w okresie stalinowskim).
W nieludzkich warunkach przebywało w łagrach jednocześnie około
dwunastu milionów osób, z których większość zmarła na skutek
chorób, głodu, zimna i pracy ponad siły. W czasie II wojny
światowej do łagrów wywieziono znaczną część inteligencji
polskiej, zamieszkałej na terenach znajdujących się pod okupacją
ZSRR od 17 września 1939 r. Por. Obóz koncentracyjny.

ŁAMISTRAJK - człowiek pracujący w czasie strajku wbrew
interesom strajkujących.

ŁAN - inaczej włóka; dawna jednostka miary powierzchni ziemi
uprawnej o zróżnicowanej wielkości (16-25 hektarów), która
stanowiła podstawę do ustalania wysokości czynszu i pańszczyzny.

ŁAPANKA - obława; środek represji stosowany wobec
mieszkańców krajów okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny
światowej. Pochwyconych w łapankach ludzi wywożono na roboty
przymusowe, więziono lub pozbawiano życia. Por. Okupacja;
Eksterminacja, Roboty przymusowe.

ŁAWA SĄDOWA - organ samorządu miejskiego i wiejskiego osad
lokowanych na prawie niemieckim, powoływany przez właściciela lub
wybierany przez mieszkańców. Ława pełniła funkcje sądownicze: w






jej skład wchodzili ławnicy, a przewodniczył jej w mieście wójt,
na wsi sołtys.

ŁUK TRYUMFALNY - monumentalna budowla w ksztatcie bramy,
bogato zdobiona, wzniesiona dla uczczenia i upamiętnienia ważnego
wydarzenia, np. zwycięstwa lub wybitnej osoby. Wznoszono je
często w starożytnym Rzymie, a także w czasach nowożytnych, np.
Łuk Tryumfalny w Paryżu ku chwale zwycięstw armii napoleońskich.
Por. Forum.

M

MAGNATERIA - w Polsce XVI-XVIII w. najwyższa warstwa stanu
szlacheckiego (odpowiednik średniowiecznego możnowładztwa),
skupiająca w swych rękach olbrzymie majątki ziemskie i
najznaczniejsze urzędy państwowe. Jej pozycja i ogromne wpływy
polityczne oparte były jednocześnie na uzależnieniu od siebie
rzesz drobnej i średniej szlachty. Por. Latyfundia.

MAHOMET - prorok i twórca islamu; żył w latach 570-622.
Urodził się w Mekce (w zachodniej Arabii), która stała się
wkrótce świętym miejscem i ośrodkiem pielgrzymek wyznawców
islamu. Zasady głoszonej przez niego wiary spisane zostały w
Koranie. Por. Islam; Koran.

MANDAT - pełnomocnictwo; pozwolenie na pełnienie funkcji w
urzędzie obywatelskim, udzielone przez wyborców osobie wybranej
posłem;

mandaty Ligi Narodów - system zastosowany przez Ligę Narodów
po I wojnie światowej polegający na powierzeniu określonym
mocarstwom sprzymierzonym zarządu nad byłymi niemieckimi i
tureckimi posiadłościami nazywanymi krajami mandatowymi. Por.
Liga Narodów.

MANIFEST - orędzie, uroczysta odezwa władzy zwierzchniej do
narodu, np. manifest Rządu Narodowego w Powstaniu Krakowskim z 22
lutego 1846 r., czy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22
lipca 1944 r., wyjaśniający w zwięzły sposób zasady
funkcjonowania państwa w przyszłości. Także odezwa organizacji
społecznych, partii politycznych lub grup literackich do
społeczeństwa zawierająca ich program, np. manifest komunistyczny
(1848).

MANIFESTACJA - publiczne, masowe wystąpienie (np. pochód,
zgromadzenie) dla wyrażenia swego stanowiska: protestu, sympatii,
solidarności, np. manifestacje patriotyczne wyrażające
niezadowolenie z politycznej sytuacji Królestwa Polskiego w
latach 1860-1862, poprzedzające Powstanie Styczniowe.

MANUFAKTURA - prototyp fabryki, wczesnokapitalistyczne
przedsiębiorstwo przemysłowe zatrudniające rzemieślników jednej
lub wielu specjalności; oparte na produkcji ręcznej z
wykorzystaniem prostych narzędzi; dzięki podziałowi pracy
wytwarzano wyroby szybciej i taniej od rzemieślników pracujących






indywidualnie. Pierwsze manufaktury (włókiennicze) pojawiły się w
Europie Zachodniej w XIII-XV w. Rozkwit różnych gałęzi przemysłu
manufakturowego przypadł na XVII-XVIII w.; w Polsce ich rozwój
nastąpił w drugiej połowie XVIII w. i obejmował głównie towary
luksusowe.

MARCHIA - we wczesnym średniowieczu, w państwie karolińskim,
później w cesarstwie niemieckim (w X-XII w.) okręg pograniczny,
zorganizowany wojskowo i administracyjnie, poddany władzy
margrabiego. Marchia była tworzona dla obrony ziem pogranicza,
np. Marchia Wschodnia granicząca z ziemiami piastowskimi.

MARGRABIA - namiestnik królewski lub cesarski zarządzający
marchią, posiadajacy duże uprawnienia wojskowe, administracyjne i
sądowe. Także tytuł arystokratyczny.

MARKSIZM - system poglądów filozoficznych, politycznych i
ekonomicznych oparty na teorii socjalizmu naukowego, walki
proletariatu i materializmie dialektycznym i historycznym,
opracowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w II połowie
XIX w., nazwany tak od nazwiska pierwszego z twórców. Por.
Socjalizm; Materializm dialektyczny.

MARSZAŁEK - w dawnej Polsce od końca XIII w. urzędnik
zarządzający dworem panującego (króla lub księcia), pilnujący
porządku i ceremoniału dworskiego; z czasem wysoki dostojnik
państwowy o dużych uprawnieniach, do którego należało zarządzanie
dworem, sprawowanie sądów w miejscu pobytu króla, czuwanie nad
bezpieczeństwem monarchy. Od początków XIV w. było dwóch
marszałków (nadworny i koronny) wchodzących jako ministrowie w
skład senatu, a od Unii Lubelskiej (1569) doszli jeszcze
marszałkowie litewscy. Od końca XV w. tytuł ten nosił także
przewodniczacy izby poselskiej sejmu, konfederacji; po odzyskaniu
niepodległości od 1919 r. przewodniczący sejmu, od 1922 r.
senatu. Od 1920 r. jest to także najwyższy stopień w wojsku
polskim.

MASONERIA - zob. Wolnomularstwo.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY - nauka o ogólnych prawach
kierujących rozwojem przyrody, społeczeństwa i sposobów myślenia,
według której czynnikami decydującymi o przebiegu i kształtowaniu
się stosunków społecznych są warunki ekonomiczne.

materializm historyczny - nauka o rozwoju społeczeństwa, w
której stosuje się założenia materializmu dialektycznego dla
przedstawienia zjawisk historycznych i opisu procesu dziejowego.
Materializm jako system poglądów filozoficznych i naukowych
powstał w II połowie XIX w., stworzony przez Karola Marksa i
Fryderyka Engelsa.

MECENAT ARTYSTYCZNY - opieka nad sztuką, literaturą;
popieranie i finasowanie działalności artystycznej oraz jej
twórców; sprawowany przez jednostkę, instytucję lub państwo.
Rozwój różnorodnych form mecenatu datuje się od starożytności, na






dużą skalę występował w czasach Odrodzenia.

METROPOLIA - najważniejszy pod względem ekonomicznym,
politycznym, kulturalnym ośrodek miejski kraju, prowincji,
dzielnicy, np. Akwizgran za czasów Karola Wielkiego;

metropolia kolonialna - państwo sprawujące władzę w stosunku
do swoich kolonii, np. Anglia w XIII i XIX w. Por. Kolonie;

metropolia kościelna - kościelna jednostka administracyjna
zarządzana przez arcybiskupa-metropolitę; w Polsce w 1000 r.
utworzono metropolię gnieźnieńską, w XV w. Iwowską.

MIESZCZAŃSTWO - ogół ludzi mieszkających w mieście. W
feudalizmie stan społeczny, którego członkowie posiadali prawa
miejskie. Dzielił się na patrycjat, plebs i pospólstwo.
Najbogatsza cześć patrycjatu z czasem dała podstawy burżuazji.
Por. Patrycjat; Plebs; Pospólstwo; Burżuazja.

MIĘDZYNARODÓWKA - międzynarodowy związek organizacji
robotniczych. I Międzynarodówka pod nazwą Międzynarodowe
Stowarzyszenie Robotników została założona przez Karola Marksa i
Fryderyka Engelsa w 1864 r., II Międzynarodówka, utworzona na
kongresie w Paryżu w 1889 r. jako organizacja partii
socjalistyczno-demokratycznych, działa do dziś pod nazwą
Międzynarodówki Socjalistycznej; III Międzynarodówka (zwana
Kominternem), utworzona w 1919 r. jako organizacja zrzeszająca
partie komunistyczne, działała do 1943 r.

MIGRACJA - wędrówka, przesiedlanie się (np. migracje ludów
azjatyckich do Europy znane jako najazdy Hunów, Awarów, Tatarów,
Mongołów czy Turków), przenoszenie się ludności głównie ze wsi do
miast, w XIX-XX w. związane z procesem urbanizacji i
uprzemysłowienia.

MILITARYZACJA - podporządkowanie gospodarki państwa celom
wojennym, zmierzające do powiększenia armii, np. militaryzacja
przemysłu w Niemczech hitlerowskich w okresie międzywojennym.

MILITARYZM - polityka zbrojeń, przygotowań do wojny,
podporządkowanie celom wojennym całego życia gospodarczego i
kulturalnego.

MINIATURA - małe, barwne obrazki malowane na pergaminie w
średniowiecznych rękopisach. Także portrety w formie medalionów,
malowane m.in. na kości słoniowej, porcelanie, charakterystyczne
w XVIII w.

MISJONARZE - duchowni prowadzący akcję misyjną. Por.
Chrystianizacja.

MISTRZ - mistrz cechowy, inaczej majster; najwyższy stopień
w hierarchii rzemieślniczej (po uczniu i czeladniku); posiadał
własny warsztat, był członkiem cechu. Mistrzem zostawało się po
wielu latach nauki (terminowania w zawodzie) i po złożeniu






egzaminu praktycznego ("majstersztyku") z danej dziedziny
rzemiosła. Por. Czeladnik.

MIT - opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i
zdarzeniach, próbująca wyjaśnić pochodzenie świata i człowieka,
zagadkę życia i śmierci, problem dobra i zła, np. mity greckie,
sagi skandynawskie. Por. Legenda; Sagi.

MITY GRECKIE - legendy o greckich bogach i bohaterach,
opisujące ich czyny i przygody.

MNICH - inaczej zakonnik; w religiach niechrześcijańskich
członek wspólnoty religijnej, np. mnich buddyjski. Por. Zakony.

MNIEJSZOŚCI NARODOWE - grupy ludności w danym państwie
należące do innych narodowości, różniące się od większości
obywateli językiem, wyznaniem, kulturą. Np. mniejszości narodowe
w Polsce międzywojennej: żydowska, niemiecka, ukraińska,
białoruska.

MOBILIZACJA - przejście sił zbrojnych państwa ze stanu
pokojowego w stan wojenny przez powołanie rezerwistów do czynnej
służby wojskowej oraz przystosowanie gospodarki do potrzeb armii.

MOCARSTWA ROZBIOROWE - Rosja, Prusy i Austria; państwa,
które dokonały rozbiorów Polski w latach 1772-1795, zagarniając
jej terytoria i kładąc na 123 lata kres jej bytowi politycznemu
jako suwerennego państwa. Por. Rozbiory Polski.

MONARCHIA - forma rządów, w której władza spoczywa w rękach
jednostki - monarchy (króla, cesarza, sułtana). Władca panuje
dożywotnio, zwykle poprzez dziedziczenie, rzadziej z wyboru.
Często skupia w swym ręku pełnię władzy, rządząc samodzielnie,
albo dzieli się nią z innymi organami państwa, np. radą
królewską, parlamentem, przedstawicielstwem stanów:

monarchia absolutna - absolutyzm; typ monarchii, w której
całość władzy należy niepodzielnie do panującego;
charakterystyczna dla wielu państw europejskich od XVI do XIX w.;

monarchia konstytucyjna - forma rządów, w której zakres
władzy oraz sposób jej sprawowania przez króla i inne organy
państwa określa konstytucja, np. Rzeczpospolita polsko-litewska w
latach 1791-1792 na mocy ustaleń Konstytucji 3 Maja;

monarchia parlamentarna - forma rządów, w której uprawnienia
monarchy są ograniczone, a większość władzy spoczywa w rękach
parlamentu, np. Anglia od schyłku XVII w. do dnia dzisiejszego,
Rzeczpospolita szlachecka w XVI-XVIII w. Istnieje jeszcze wiele
innych odmian monarchii, np. stanowa, charakterystyczna dla
późnego średniowiecza: elekcyjna, np. państwo polsko-litewskie w
okresie wolnej elekcji, po roku 1572 r.; despotyczna, skrajna
odmiana monarchii absolutnej, np. Mezopotamia okresu Hammurabiego
(XVIII w. p.n.e.) czy państwo tureckie w okresie nowożytnym. Por.
Cesarstwo.






MONOPOL - wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś
dziedzinie, przysługujące jednej osobie, grupie osób lub państwu;
przedsiębiorstwo posiadające takie prawo, np. Monopol Zapałczany,
Monopol Spirytusowy itp.

MOŻNOWŁADZTWO - zob. Magnateria.

MUZUŁMANIE - wyznawcy islamu. Por. Islam.
N

NACJONALIZACJA - inaczej upaństwowienie; częściowe lub
całkowite przejęcie przez państwo (za odszkodowaniem lub bez)
ziemi, prywatnych środków produkcji, instytucji usługowych (np.
banków).

NACJONALIZM - ideologia żądająca przywilejów dla własnego
narodu, z czym wiąże się dyskryminowanie innych narodów i
agresywność w stosunku do nich. Por. Szowinizm; Antysemityzm.

NACZELNIK - tytuł nadawany niektórym przywódcom powstania
narodowego, np. Tadeuszowi Kościuszce - Naczelnikowi powstania z
1794 r. lub państwa Józefowi Piłsudskiemu - Naczelnikowi Państwa
Polskiego w latach 1918-1922.

NAJAZDY BARBARZYŃCÓW - okres u schyłku starożytności (od III
w. n.e.), gdy cesarstwo rzymskie przeżywało liczne najazdy obcych
ludów, np. Hunów, zakładających na jego terytoriach swe państwa.
Najazdy te przyczyniły się do upadku cesarstwa, zniszczenia
kultury antycznej, zapoczątkowały epokę średniowiecza. Zjawisko
charakterystyczne także dla Europy okresu późniejszego (do XIII
w.), np. najazdy mongolskie (tatarskie), normańskie. Por.
Barbarzyńcy; Migracje; Wędrówki ludów.

NAMIESTNIK - wielkorządca kraju lub prowincji zastępujący
panującego władcę. Np. w Królestwie Polskim pierwszym
namiestnikiem był gen. Józef Zajączek, po nim wielki książę
Konstanty sprawujący władzę w imieniu cara. W Wielkim Księstwie
Litewskim w XIV-XV w. urzędnik zarządzający dzielnicą (Namiestnik
Wielkiego Księcia). W wojsku polskim XVII i XVIII w. oficer
zastępujący porucznika w chorągwi jazdy lub piechoty.

NARÓD - ogół mieszkańców pewnego terytorium mówiących jednym
językiem, związanych świadomością wspólnej przeszłości, tradycji
i kultury, mających poczucie wspólnoty interesów narodowych,
politycznych i gospodarczych.

NATURALIZM - kierunek w literaturze i sztuce ukształtowany w
II połowie XIX w., przedstawiający realistycznie wszystkie
zjawiska życia bez ich oceny, selekcji i interpretacji. Jedną z
charakterystycznych cech naturalizmu było odwoływanie się do
motywów nędzy, brzydoty, zła.

NAUKA - ogół uporządkowanej i należycie uzasadnionej wiedzy,
którą dzieli się na nauki: humanistyczne (filozoficzne,
polityczne, prawnicze, społeczne) oraz ścisłe (przyrodnicze i






matematyczne). Istnieje też inny podział na naukę "czystą" -
teoretyczną, służącą wyłącznie celom poznawczym i naukę
"stosowaną", znajdującą zastosowanie praktyczne.

NAUKI SPOŁECZNE - ogół nauk humanistycznych zajmujących się
społeczeństwem i procesami jego rozwoju, np. historia,
socjologia, filozofia.

NAUKI WYZWOLONE - zwane też sztukami wyzwolonymi; w
starożytności i średniowieczu przedmioty wykładane w szkołach:
gramatyka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

NAWA - część budynku kościelnego między częścią ołtarzową a
przedsionkiem, przeznaczona dla wiernych; często podzielona na
nawę główną, nawy boczne i nawę poprzeczną. Por. Bazylika;
Prezbiterium; Kruchta.

NEOKOLONIALIZM - zjawisko utrzymywania się zależności
gospodarczej, także politycznej byłych kolonii (obecnie państw
niepodległych), od swych dawnych metropolii kolonialnych. Por.
Kolonializm.

NEP - skrót od rosyjskiej nazwy "Nowaja Ekonomiczeskaja
Politika"; system oparty na gospodarce uspołecznionej lecz
dopuszczający w ograniczonym zakresie prywatną wytwórczość
towarów konsumpcyjnych i wolny handel nimi. System ten
wprowadzono w Rosji Radzieckiej w latach 1921-1928 celem
podźwignięcia kraju po zniszczeniach wojennych. Został zniesiony
przez Józefa Stalina na rzecz centralnego zarządzania gospodarką,
co oznaczało w praktyce całkowitą likwidację prywatnej własności
środków produkcji i niepaństwowego sektora gospodarczego. Por.
Kolektywizacja.

NEUTRALNOŚĆ - prawny stan neutralności oznacza politykę
państwa nie biorącego udziału w wojnie toczącej się między innymi
państwami i utrzymującego z nimi stosunki pokojowe. W XIX w.
neutralność uzyskała Szwajcaria (1815) i Belgia (1831 ).

NIEINGERENCJA - niemieszanie się do spraw wewnętrznych
innych państw.

NIEPODLEGŁOŚĆ - niezależność państwa (narodu) od innych
państw w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych. Wiek XX
przyniósł niepodległość większości narodów świata. Por.
Niezawisłość.

NIEWOLNICTWO - w okresie starożytności zjawisko społeczne i
system funkcjonowania gospodarki, w którym podstawową siłę
roboczą stanowili ludzie pozbawieni wolności osobistej,
zatrudnieni w gospodarstwach domowych, do pracy na roli (w
latyfundiach). Niewolnikami stawali się jeńcy wojenni, dłużnicy
lub ludzie urodzeni jako niewolnicy. W czasach nowożytnych
niewolnictwo polegało na bezprawnym porywaniu lub kupowaniu
Murzynów w celu uczynienia z nich służby domowej i bezpłatnych
robotników rolnych, pracujących u swego nabywcy, który był panem






ich życia i śmierci (np. na plantacjach bawełny w Stanach
Zjednoczonych w I połowie XIX w.). W krajach Azji i Turcji
niewolnictwo obejmowało przedstawicieli różnych ras (także
Europejczyków), którzy stawali się niewolnikami w wyniku wojen.

NIEZAWISŁOŚĆ - w sensie politycznym niezależność,
samodzielność; termin "niezawisłe sądy" oznacza ich pełną
niezależność od innych organów władzy i samodzielność w wydawaniu
wyroków. Zob. Władza.

NIHIL NOVI - szerzej nihil novi sine communi consensu, czyli
nic nowego bez wspólnej zgody szlachty, ściślej obu izb sejmu.
Zasada ta ustalona na sejmie piotrkowskim (1505) stanowiła, że
król bez zgody sejmu nie może stanowić niczego, co by godziło w
prawa i interesy szlachty. Z owej zasady jednomyślności
wszystkich trzech sejmujących stanów: króla, izby poselskiej i
senatu wyłoniło się z czasem (od połowy XVII w.) liberum veto,
czyli reguła pełnej jednomyślności wszystkich uczestników obrad
sejmowych - zgoda każdego posła i senatora na podejmowane
uchwały. Por. Demokracja szlachecka; Liberum veto.

NOC PASKIEWICZOWSKA - okres represji w Królestwie Polskim po
upadku Powstania Listopadowego. Nazwa pochodzi od nazwiska
namiestnika feldmarszałka Paskiewicza (od 1831 r. księcia
Warszawy), którego rządy odznaczały się terrorem i bezwzględnym
tłumieniem wszelkiej swobody myśli.

NOWY TESTAMENT - zob. Pismo święte.

NUMERUS CLAUSUS - dopuszczanie ograniczonej liczby osób do
studiów, urzędów i miejsc pracy; forma zamierzonej dyskryminacji
wobec przedstawicieli różnych grup rasowych, narodowościowych czy
religijnych. W Polsce międzywojennej było to czołowe hasło Obozu
Narodowo-Radykalnego, żądającego ograniczenia liczby studentów
pochodzenia żydowskiego w wyższych uczelniach.

NUMIZMATYKA - nauka zajmująca się badaniem i opisem dawnych
monet i medali.

O

OBOZY KONCENTRACYJNE - miejsca uwięzienia, pracy przymusowej
i wyniszczania przeciwników ze względów politycznych rasowych lub
narodowych. Jeden z najbardziej haniebnych środków terroru wobec
ludności cywilnej w krajach okupowanych przez Niemcy hitlerowskie
i Japonię w czasie II wojny światowej. Odmianę obozów
koncentracyjnych stanowiły też łagry - obozy pracy przymusowej
istniejące w Rosji Radzieckiej od 1918 r., w których
przetrzymywano również obywateli innych państw. Por. Obozy
zagłady; łagry; Okupacja.

OBOZY ZAGŁADY - obozy koncentracyjne, w których dokonywano
masowej eksterminacji ludności krajów okupowanych, zwłaszcza
pochodzenia żydowskiego.







OBSZARNIK - właściciel dużego majątku ziemskiego. Na
ziemiach polskich obszarnicy wywodzili się przede wszystkim z
dawnej szlachty. W języku propagandy komunistycznej termin ten
oznaczał "wyzyskiwacza". Por. Ziemiaństwo.

OBYWATEL - członek społeczeństwa danego państwa mający prawa
i obowiązki zagwarantowane przede wszystkim przez konstytucję, a
także innego typu akty prawne.Termin używany w okresie Wielkiej
Rewolucji Francuskiej po zniesieniu przez "Deklarację Praw
Człowieka i Obywatela" (26 VIII 1789 r.) - symbol zmian i nowego
porządku społecznego - tytułów feudalnych. Także dawne określenie
właściciela majątku ziemskiego, ziemianina - obywatela
ziemskiego; również mieszkańca miast, któremu przysługiwały prawa
miejskie.

OBYWATELSTWO - przynależność państwowa łącząca się z
uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo.

OCZYNSZOWANIE - przechodzenie z pańszczyzny na czynsz;
stosowane w Polsce w niewielkim zakresie w II połowie XVIII w., w
schyłkowym okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Por.
Folwark; Czynsz.

ODKRYCIA GEOGRAFICZNE - proces poznawania "nowego świata";
docieranie do nie znanych Europejczykom obszarów kuli ziemskiej,
głównie półkuli zachodniej (Ameryki Północnej, Środkowej i
Południowej). Ich początki wiążą się z poszukiwaniem drogi
morskiej do Indii, wyprawami Portugalczyków z przełomu XIV i
XV w. Szczytowy okres odkryć geograficznych przypadł na schyłek
XV i I połowę XVI w. (wyprawa Kolumba i odkrycie Ameryki 1492 r.;
podróż Magellana dookoła świata 1519-1522), faktycznie jednak
proces ten trwał dłużej, np. Australię odkryto w początkach XVII
w. Odkrycia geograficzne wywarły ogromny wpływ na rozwój
gospodarczy Europy, przyczyniły się do jej podziału na dwie
strefy ("uprzemysłowioną" - zachodnią i "rolniczą" -
wschodnią), a także do powstania wielkich metropolii
kolonialnych.

ODRODZENIE - inaczej renesans, humanizm; okres w dziejach
kultury europejskiej zapoczątkowany we Włoszech u schyłku XIV w.,
trwający po XVI w. Odrodzenie charakteryzowało się przede
wszystkim nowym spojrzeniem na człowieka i jego miejsce w
świecie; kierowało uwagę ku sprawom doczesnym, przyniosło nowy
racjonalistyczny sposób myślenia, nawiązujący do tradycji antyku.
Z okresem tym wiążą się wielkie przemiany cywilizacji
europejskiej o długofalowych skutkach: nowe pojmowanie zagadnień
wiary - reformacja, intensywny proces poznawania świata - wielkie
odkrycia geograficzne, rozkwit nauk, sztuki, literatury,
techniki, przyrodoznawstwa. Na okres odrodzenia przypada "złoty
wiek" rozwoju kultury i państwowości polskiej. Por. Antyk;
Reformacja; Odkrycia geograficzne.

OFENSYWA - zorganizowany atak; zaczepne działania wojenne,
natarcie na całym froncie lub jego odcinku.







OKRES HISTORYCZNY - odcinek czasu wyodrębniony ze względu na
jakieś ważne wydarzenia historyczne, zjawiska gospodarcze i
kulturalne. Istotne mogą być tu wydarzenia krótkotrwałe, których
znaczenie rozciągnęło się w czasie (np. noc listopadowa jako
początek Powstania Listopadowego), jak też stulecia, np. "złoty
wiek" kultury polskiej (XVI w.), czy jeszcze dłuższy okres
trwania, np. epoka odrodzenia, oświecenia, romantyzmu. Por.
Epoka; Era.

OKUPACJA - zajęcie obcego terytorium przy użyciu siły i
sprawowanie na nim władzy politycznej i administracyjnej, np.
okupacja ziem polskich w czasie drugiej wojny światowej przez
Niemcy hitlerowskie.

OKUPANT - nieprzyjaciel, który zajął i obsadził wojskiem
obszar obcego państwa i sprawuje nad nim pełną władzę.

OLIGARCHIA MAGNACKA - termin używany przez niektórych
historyków dla określenia epoki w dziejach Rzeczypospolitej
szlacheckiej (od ok. połowy XVII do połowy XVIII w.), w której
władzę przejęła praktycznie w swe ręce grupa najpotężniejszych
rodów magnackich, dominując nad królem, sejmem, wszystkimi
instytucjami życia politycznego państwa oraz uzależniając od
siebie rzesze szlachty. Por. Rzeczpospolita szlachecka;
Magnateria.

ONZ - zob. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

OPACTWO - katolicki klasztor i jego dobra ziemskie pod
zarządem opata.

OPAT - przełożony klasztoru męskiego.

OPINIA PUBLICZNA - przekonania, poglądy na temat ważnych
zagadnień polityki zewnętrznej i wewnętrznej państwa,
przeważające w społeczeństwie w danym momencie historycznym.

OPOLE - na ziemiach polskich w okresie przedpaństwowym
wspólnota terytorialna obejmująca kilkanaście rodzin; w czasach
pierwszych Piastów najniższa jednostka administracyjno-podatkowa,
składajaca się z kilku wsi zamieszkałych przez chłopów i drobnych
rycerzy.

OPOZYCJA - polityczna - poglądy przeciwstawne polityce
propagowanej przez rząd, formułowane na ogół przez stronnictwa
lub partie polityczne działajace legalnie lub nielegalnie;

parlamenarna - legalna, działajaca w ramach istniejącego
systemu prawnego, np. Kaliszanie w Królestwie Polskim;

nielegalna - tajne, spiskowe działania przeciw istniejącej
władzy, np. Towarzystwo Patriotyczne w Królestwie Polskim,
najczynniejszy politycznie odłam obozu powstańczego w Powstaniu
Listopadowym.







ORĘDZIE - uroczyste oświadczenie dotyczące istotnych spraw
politycznych, społecznych lub gospodarczych, wystosowane zwykle
przez głowę państwa do narodu lub parlamentu z okazji ważnego
wydarzenia.

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH - organizacja powołana do
życia w 1945 r. na podstawie umowy zwanej Kartą Narodów
Zjednoczonych. Jej zadaniem jest utrzymanie międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijanie i popieranie współpracy
międzynarodowej we wszystkich dziedzinach życia. Por. Liga
Narodów.

ORIENT - kraje Wschodu; tradycyjnie pojmowany obszar Azji i
części Afryki.

ORIENTACJA POLITYCZNA - polityczny punkt widzenia. Termin
"orientacje polityczne" stosowany jest dla określenia polskich
ugrupowań politycznych, które w związku z wydarzeniami
poprzedzającymi wybuch I wojny światowej przewidywały określony
bieg wydarzeń i wynikające z niego projekty działań na
przyszłość. Istniały trzy orientacje polityczne: prorosyjska -
przewidująca odrodzenie Państwa Polskiego przy pomocy Rosji
carskiej, proaustriacka - przewidująca odrodzenie Polski jako
trzeciego członu monarchii austro-węgierskiej i rewolucyjna -
wiążąca losy ziem polskich z wybuchem ogólnoświatowej rewolucji
proletariackiej.

OSADNICTWO - zasiedlanie obszarów słabo zaludnionych, np.
osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce. Także
sieć osad, zespół rozmaitych osiedli miejskich i wiejskich wraz z
zamieszkującą je ludnością. Por. Lokacje; Prawo niemieckie.

OSADY SŁUŻEBNE - w okresie wczesnopiastowskim osady położone
w pobliżu grodów, w których zamieszkiwała ludność zobowiązana do
dostarczania władcy i jego urzędnikom (panom grodowym) żywności,
wyrobów rzemieślniczych oraz wykonywania różnorodnych usług.
Nazwy tych miejscowości zachowane często do dzisiaj świadczą o
rodzaju służby, np. Szewce, Złotniki, Woźniki itp.

OSSOLINEUM - szerzej: Zakład Narodowy im. Ossolińskich;
założony w 1817 r. we Lwowie przez Maksymiliana Ossolińskiego,
który przeznaczył znaczne fundusze na utworzenie biblioteki,
powiększanie zbiorów i wydawanie polskich książek. Obecnie
Ossolineum kontynuuje tę działalność we Wrocławiu, jakkolwiek
poważna część zbiorów pozostała we Lwowie. Por. Towarzystwa.

OŚWIECENIE - okres rozwoju kultury europejskiej od końca
XVII do początków XIX w. (w Polsce od ok. 1740 r.). Oświecenie
głosiło kult rozumu, wiedzy i doświadczenia w poznawaniu świata i
praw rzadzących przyrodą, społeczeństwem, państwem. Wiedzę
uznawało za główny czynnik postępu cywilizacyjnego i moralnego,
stąd rozwój nowoczesnego szkolnictwa charakterystyczny dla tej
epoki. Oświecenie nawiązywało w swych koncepcjach do tradycji
odrodzenia i spuścizny antyku; obfitowało w wydarzenia o
olbrzymim znaczeniu dla dziejów cywilizacji; zapoczątkowało






wielkie przemiany gospodarcze (rewolucja przemysłowa), położyło
podwaliny pod współczesny nam sposób myślenia, pojmowania świata
i panującego w nim porządku. Na okres oświecenia przypada schyłek
feudalizmu. Por. Odrodzenie.

OZNAKI WŁADZY - zob. Insygnia królewskie

P

PACTA CONVENTA - czyli "układy uzgodnione"; obowiązująca w
Polsce od pierwszej wolnej elekcji (1573) umowa między szlachtą a
nowo obieranym królem. Obejmowała zobowiązania indywidualne
elekta tyczące m.in. spraw finansowych, wojskowych, zatwierdzenia
praw. Podpisanie takiej umowy ułożonej na sejmie elekcyjnym było
warunkiem objęcia tronu. Por. Elekcja.

PACYFIKACJA - tłumienie siłą buntów, rozruchów, powstań.


PACYFIZM - ruch społeczno-polityczny propagujący pokój i
potępiający wszystkie wojny bez względu na ich przyczyny.

PAKT - umowa, układ, zwłaszcza pakty międzynarodowe o
przyjaźni, wzajemnej pomocy i nieagresji.

PANCERNI - w średniowiecznej Polsce wojowie stanowiący jazdę
zbrojną, wyposażeni w hełm, tarczę i pancerz, walczący oszczepem
i mieczem. W czasach nowożytnych towarzysz pancerny był
żołnierzem jazdy.

PANOSZE - zob. Włodycy.

PAŃSTWA OSI - Niemcy, Włochy i Japonia, zawiązane w latach
1936-1937 sojuszem wojskowym i politycznym, do którego
przystąpiły w czasie II wojny światowej Węgry, Rumunia, Słowacja
i Bułgaria.

PAŃSTWO-MIASTO - w starożytnej Grecji państwa obejmujące
niewielki obszar, których punktem centralnym i najludniejszym
było miasto, np. Sparta, Ateny.

PAŃSZCZYZNA - w okresie gospodarki folwarcznej w Polsce, w
XV-XVIII w. obowiązek wykonywania przez poddanych chłopów różnego
rodzaju darmowych posług i prac na rzecz szlachcica - właściciela
ziemi. Pańszczyzna obejmowała obowiązek do kilku dni pracy
tygodniowo i dotyczyła głównie uprawy pól folwarcznych. W zamian
chłopi mieli możność użytkowania swej ziemi i prowadzenia
gospodarstw. Zjawisko charakterystyczne także dla innych,
sąsiednich obszarów, na których przeważała gospodarka zbożowa.
Por. Folwark.

PAPIESTWO - państwo kościelne (754-1870) ze stolicą w
Rzymie, leżące w środkowych Włoszech, którego głową był papież
jako świecki monarcha. Obecnie funkcje państwa kościelnego pełni
Watykan. Termin oznacza także władzę i urząd papieża.






PAPIEŻ - biskup Rzymu, następca św. Piotra na Stolicy
Apostolskiej; najwyższy dostojnik Kościoła rzymskokatolickiego
wybierany przez kardynałów. Posiada głos decydujący w sprawach
organizacji Kościoła i rozstrzygający w sprawach wiary. Por.
Kardynał.

PAPIRUS - w starożytnym Egipcie materiał wyrabiany z
odpowiednio sklejanych włókien rośliny rosnącej nad Nilem, na
którym pisano specjalnym atramentem i piórem.

PARAFIA - podstawowa jednostka administracyjna Kościoła
katolickiego, zarządzana przez proboszcza.

PARCELACJA - rozdzielenie większych posiadłości ziemskich na
mniejsze działki według określonych kryteriów prawnych. Niekiedy
podziału większego majątku na mniejsze części i ich sprzedaży
dokonywał sam właściciel.

PARTACZ - w dawnej Polsce rzemieślnik nie należący do cechu.
Por. Cech.

PARLAMENT - organ władzy ustawodawczej, powoływany obecnie
drogą wyborów przez wszystkich obywateli danego kraju
posiadających prawo wyborcze; uchwala i zmienia prawa;
kontroluje, powołuje i odwołuje rząd. W poszczególnych państwach
nosi różne nazwy: w Polsce - Sejm, w Anglii - Parlament, w USA -
Kongres, we Francji - Zgromadzenie Narodowe. Por. Sejm.

PARLAMENTARYZM - system rządów, w którym organy władzy
państwowej podporządkowane są parlamentowi.

PARTIA POLITYCZNA - organizacja społeczna dążąca do zdobycia
władzy, jednocząca swoich członków na podstawie określonego
programu politycznego (ideologii), wyrażającego interesy
określonych grup, klas czy warstw społecznych. Europejskie partie
polityczne, zanim przyjęły współczesną postać, przeszły długą
ewolucję. Geneza ich powstania związana jest z parlamentaryzmem.
Ich początkiem były kluby polityczne i frakcje parlamentarne
(Anglia XVII w. - torysi, wigowie; Francja XVIII w. - jakobini,
żyrondyści). W XIX w. ustalił się podział frakcji parlamentarnych
na lewicę, centrum i prawicę. Do lewicy zaliczano ugrupowania
żądające daleko idących reform, do centrum -
ugrupowania umiarkowane, do prawicy - ugrupowania konserwatywne.
Podział ten ma charakter względny, określa jedynie tendencje w
poglądach poszczególnych ugrupowań. Natomiast biorąc pod uwagę
cele, strukturę i funkcję współczesnych partii można wyróżnić
następujące ich typy: konserwatywne, liberalne, chrześcijańsko-
demokratyczne, socjaldemokratyczne, socjalistyczne,
komunistyczne, chłopskie, faszystowskie i nacjonalistyczne.

PARTYZANTKA - wojna podjazdowa z najeźdźcą prowadzona na
terytorium podbitego kraju przez jego ludność, np. w Polsce
działania partyzanckie w Powstaniu Styczniowym, czy podczas II
wojny światowej.







PASOWANIE - ceremonia przyjęcia do stanu rycerskiego,
polegająca na trzykrotnym uderzeniu płazem miecza w ramię oraz
wręczeniu pasa rycerskiego i ostróg. Por. Rycerstwo.

PASTORAŁ - długa laska często zakończona u góry bogato
zdobioną spiralą; oznaka władzy biskupów i opatów.

PASYWIŚCI - nazwa nadana w okresie I wojny światowej
zwolennikom kierunku politycznego skupiającego prorosyjskich
działaczy, którzy po zajęciu w 1915 r. ziem polskich przez wojska
niemieckie i austriackie, licząc na powrót władz rosyjskich byli
zwolennikami biernej postawy wobec prób wciągnięcia Polaków do
współpracy z Niemcami i Austrią.

PASYWIZM - postawa polityczna obojętna, bierna.

PASZKWIL - utwór literacki przedstawiajacy osoby lub
wydarzenia w sposób nieprawdziwy, oszczerczy.

PATRIARCHA - biskup w kościele chrześcijańskim obrządku
wschodniego, np. patriarcha Konstantynopola - głowa kościoła
bizantyńskiego.

PATRIOTYZM - miłość do ojczyzny, przywiązanie do swego
narodu.

PATRONAT - opieka; w starożytnym Rzymie wzajemny układ
oparty na zasadzie wierności między osobą sprawujacą opiekę -
"patronem" a "klientem", osobą oddającą się pod opiekę.

PATRYCJAT - w starożytnym Rzymie rody piastujące najwyższe
godności i urzędy. Od średniowiecza najzamożniejsza warstwa
mieszczan (kupcy, bankierzy) posiadajaca prawa miejskie,
skupiająca zwykle w swych rękach władzę w mieście.

PENSJE - rodzaj prywatnych szkół dla dziewcząt (od XIX w.).

PERGAMIN - materiał pisarski sporządzany ze specjalnie
wyprawionej skóry zwierzęcej (np. owczej lub cielęcej), używany
głównie w średniowieczu. Także określenie dokumentu spisanego na
nim.

PIĄTA KOLUMNA - określenie pochodzące z czasów wojny domowej
w Hiszpanii (1936-1939); podczas gdy cztery kolumny wojsk
generała Franco maszerowały w 1936 r. na Madryt, piąta kolumna
utajniona w mieście miała za zadanie zdobyć je od wewnątrz.
"Piąta kolumna" stała się odtąd synonimem agentury wroga i
dywersji.

PIECHOTA WYBRANIECKA - wojsko piesze złożone z chłopów
pochodzących z dóbr królewskich, tworzone za czasów Stefana Batorego.

PIRAMIDA - grobowiec faraona w starożytnym Egipcie.



PIRAMIDA SPOŁECZNA - zob. Hierarchia społeczna.

PISMO - zespół znaków graficznych oddających dźwięki mowy
lub pojęcia, służący do utrwalenia lub zastąpienia języka
mówionego;

pismo alfabetyczne - pismo, w którym dźwiękom odpowiadają
oddzielne znaki (litery), np. alfabet łaciński;

pismo hieroglificzne - pismo obrazkowe, w którym każdy znak
wyraża osobne pojęcie; posługiwano się nim w starożytnym Egipcie;

pismo klinowe - obrazkowo-sylabiczne, stosujące znaki w
formie małych klinów wyciskanych na glinianych tabliczkach,
używane w starożytnej Mezopotamii.

PISMO ŚWIĘTE - inaczej Biblia; składa się ze Starego
Testamentu (zawierającego przykazania boskie i historię narodu
żydowskiego) i Nowego Testamentu (przedstawiającego życie i nauki
Chrystusa oraz jego uczniów). Pismo Święte, podstawowe źródło
wiary chrześcijańskiej, w starożytności spisane było po
hebrajsku, następnie przełożone na grecki, później na łacinę. W
okresie odrodzenia i reformacji przełożone na języki narodowe,
np. na niemiecki przez Marcina Lutra (1534), czy na polski przez
jezuitę Jakuba Wujka (1593-1599).

PLAFON - duże malowidło lub płaskorzeźba z masy gipsowej
zdobiąca centralną część sufitu; dekoracja charakterystyczna dla sztuki
baroku.

PLAN - program zadań i prac z dziedziny gospodarczej,
kulturalnej i politycznej, które mają być wykonane w określonym
czasie, np. plan Marshalla (1947): amerykański plan odbudowy Europy
Zachodniej po II wojnie światowej, sformułowany przez George'a C.Marshalla,
sekretarza stanu w rządzie prezydenta Harry
Trumana. Wieloletnie plany gospodarcze były realizowane na wielką
skalę w państwach socjalistycznych, początkowo w Związku
Radzieckim, gdzie plany pięcioletnie (pierwszy w latach 1929-1932, drugi w
latach 1933-1937) kosztem wielkiej pracy, wyrzeczeń
i ofiar doprowadziły do wzrostu rozwoju przemysłowego i
zakończenia procesu kolektywizacji rolnictwa. W Polsce po II
wojnie światowej trzyletni "Plan Odbudowy Gospodarczej Polski"
(1947-1949) służył odbudowie kraju ze zniszczeń wojennych;
kolejny - "sześcioletni" (1950-1955) miał za zadanie
uprzemysłowienie gospodarki.

PLANTACJA - duży obszar ziemi przeznaczony pod uprawę na
wielką skalę, na ogół jednej tylko rośliny, mającej znaczenie
przemysłowo-handlowe, np. trzciny cukrowej, tytoniu, bawełny,
kawy, herbaty, kauczuku, chmielu.

PLEBAN - zob. Proboszcz.

PLEBISCYT - głosowanie powszechne mające ujawnić wolę
ludności w sprawie, będącej przedmiotem tego głosowania, np.






plebiscyt z 1920 r. o przynależności państwowej Warmii i Mazur,
przegrany przez Polskę.

PLEBS - najniższa warstwa społeczna w mieście
średniowiecznym i nowożytnym, nie posiadająca prawa miejskiego,
składająca się z najuboższych jego mieszkańców. W szerszym
znaczeniu: ludzie nie należący do stanu szlacheckiego.

PLEMIĘ - grupa rodów zamieszkujących zwarte terytorium,
związana wspólnotą pochodzenia, interesów gospodarczych,
wierzeniami, stanowiąca często związek o charakterze politycznym,
np. plemiona słowiańskie, germańskie.

PLENIPOTENT - pełnomocnik, osoba upoważniona do działania w
czyimś imieniu.

PLURALIZM - w potocznym znaczeniu: wielość poglądów.

PODDAŃSTWO - ścisła zależność osobista chłopa od pana
feudalnego (właściciela ziemi). W Polsce nasiliła się szczególnie
w okresie rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI-
XVIII w.), powodując tzw. przywiązanie chłopa do ziemi. Por.
Pańszczyzna; Folwark.

PODGRODZIE - we wczesnym średniowieczu osada położona pod
grodem, zamieszkała przez ludność trudniącą się rozmaitymi
rzemiosłami, handlem, usługami, rolnictwem, związaną z obsługą
grodu. Por. Gród; Osady służebne.

PODKANCLERZY - zob. Kanclerz.

PODSKARBI - początkowo zarządca skarbu panującego
(książęcego, królewskiego), później państwowego; od XVI w.
podskarbi wielki zarządzał skarbem publicznym (państwa), zaś
podskarbi nadworny - skarbem króla. Od Unii Lubelskiej (1569) oba
te urzędy występowały w Koronie i na Litwie. Urząd ten przetrwał
aż do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej w końcu XVIII w. Por.
Skarbnik; Skarb państwa.

PODZIEMIE POLITYCZNE - tajna, nielegalna organizacja, np.
polskie organizacje podziemne w okresie II wojny światowej. Por.
Ruch oporu.

POGANIE - wyznawcy religii niechrześcijańskiej. W dawnej
Polsce określenie oznaczajace szczególnie wyznawców islamu:
Turków, Tatarów, Arabów.

POLONIZACJA - uleganie wpływom (przejmowanie) kultury,
języka i obyczaju polskiego, np. na Litwie czy na kresach przez
wyższe warstwy społeczeństwa.

POLSKA DZIELNICOWA - Por. Rozbicie dzielnicowe; Dzielnica
senioralna.

PORADLNE - podatek na rzecz panującego, płacony z dóbr






rycerskich i kościelnych. Pobierany początkowo do XIII w. z
obszaru ziemi, którą chłop mógł uprawić samodzielnie swoim radłem
zaprzężonym w parę wołów (ok. 8,5 ha), płacony był w zbożu,
następnie w pieniądzach. W okresie późniejszym zwany łanowym,
płacony od każdego łanu ziemi chłopskiej.

POSEŁ - członek parlamentu reprezentujący interesy swych
wyborców. W Rzeczypospolitej szlacheckiej XVI-XVIII w. posłowie
wybierani byli na sejmikach ziemskich i wyposażani w instrukcje,
nakazujące im głosowanie w sejmie zgodne z wolą wyborców. Także
oficjalny wysłannik państwa lub władcy udający się z misją
dyplomatyczną. Por. Sejm; Sejmiki ziemskie.

POSPOLITE RUSZENIE - początkowo powoływanie pod broń na czas
wojny całej ludności zdolnej do służby wojskowej, z czasem
ograniczone wyłącznie do szlachty. W przedrozbiorowej Polsce
podstawowa forma sił zbrojnych. Od XV w. ze względu na niewielką
skuteczność działania zastępowana w coraz większym zakresie przez
wojska zaciężne (zawodowe). Por. Wojsko kwarciane.

POSPÓLSTWO - średnia warstwa mieszczaństwa, drobni kupcy i
rzemieślnicy, posiadający prawo miejskie, lecz na ogół nie
zasiadający we władzach miasta.

POSTĘP CYWILIZACYJNY - stopniowy rozwój, doskonalenie,
ulepszanie różnych dziedzin życia, wiedzy, gospodarki, stanu
technicznego itp.

POTOP - popularne określenie inwazji szwedzkiej na Polskę i
walk z najeźdźcą w latach 1655-1660.

POWSTANIA NARODOWE - zbrojne wystąpienia Polaków w okresie
porozbiorowym dążących do odzyskania niepodległości, np.
Insurekcja Kościuszkowska (1794), powstania: Listopadowe (1830),
Krakowskie (1846), Wielkopolskie (1848), Styczniowe (1863). Por.
Ruch narodowowyzwoleńczy.

POZYTYWIZM - prąd filozoficzny sprecyzowany przez XIX-
wiecznego filozofa francuskiego Augusta Comte'a, który głosił
możliwość całkowitego poznania świata przez opis i analizę
konkretnych faktów. Odrzucał wszelkie ogólne teorie filozoficzne
i społeczne wykraczające poza stwierdzone doświadczalnie fakty. W
polskiej myśli społeczno-politycznej pojmowany po upadku
Powstania Styczniowego jako praca organiczna.

PRACA ORGANICZNA - inaczej praca u podstaw; kierunek
działalności przedstawicieli polskiego społeczeństwa polegający
na legalnej obronie bytu narodowego przede wszystkim poprzez
rozwój gospodarczy kraju i jego kultury. Uważali oni, że tylko w
ten sposób można zwiększyć bogactwo kraju, a to pozwoli w
przyszłości na wyzwolenie ojczyzny. Prąd ten odgrywał znaczną
rolę po upadku Powstania Styczniowego. Por. Szkoła Główna.

PRACA U PODSTAW - zob. Praca organiczna.







PRASA - ogół gazet i czasopism, które zajmują się wszystkimi
problemami życia politycznego, społecznego i kulturalnego.
Wynalazek druku, rozwój techniki i regularnej komunikacji
pocztowej stworzył warunki dla funkcjonowania prasy; rozwijała
się ona od początku XVII w. Pierwsze czasopismo w Polsce ukazało
się w 1661 r. pod nazwą "Merkuriusz Polski Ordynaryjny". W XIX w.
w związku z technicznym postępem cywilizacyjnym nastąpił
gwałtowny rozwój prasy.

PRAWICA - parlamentarna - grupa posłów reprezentujących
partie konserwatywne, zajmująca zwyczajowo miejsca w prawej
części sali obrad. Por. Konserwatyzm; Partia polityczna.

polityczna - partia lub partie o programie zachowawczym
(konserwatywnym).

PRAWO - ogół przepisów regulujących stosunki między ludźmi
oraz między instytucjami życia publicznego w danym kraju. System
praw obejmujący wszystkie dziedziny aktywności ludzkiej
odzwierciedla panujący porządek społeczny; ukształtowany jest
historycznie, tzn. podlega przemianom w czasie. W toku dziejów
zmieniał się w sposób istotny pod wpływem wielkich wydarzeń, np.
rewolucji. Wśród wielu rodzajów prawa ważnych dla rozwoju
społeczeństwa można wymienić na przykład:

prawo cywilne - gałąź prawa regulująca stosunki osobiste i
majątkowe ludzi;

prawo karne - przepisy zawierające zakazy, których
niespełnienie lub naruszenie zagrożone jest karą;

prawo kardynalne - gwarantujące niezmienność ustroju
Rzeczypospolitej szlacheckiej, potwierdzane wielokrotnie w XVII i
XVIII w.;

prawo miejskie - Por. Prawo niemieckie;

prawo międzynarodowe - ogół norm określających stosunki
między państwami;

prawo niemieckie - zwane też magdeburskim, przeniesione do
Polski w XIII i XIV w. z Niemiec, głównie z Magdeburga, nadawane
nowo zakładanym lub dawnym miastom i wsiom polskim, gwarantujące
szeroki samorząd. Istniało w wielu regionalnych odmianach, np.
prawo średzkie, prawo chełmińskie;

prawa obywatelskie - wszystkie prawa gwarantujące obywatelom
legalne prowadzenie działalności politycznej (swobody polityczne,
tzn. wolność wyrażania opinii i tworzenia organizacji
politycznych), zwłaszcza udział we władzy poprzez prawo wyborcze;

prawo rzymskie - obowiązujące w starożytnym Rzymie,
skodyfikowane po raz pierwszy w V w. p.n.e., stanowiące podstawę
wszystkich późniejszych systemów prawnych w Europie;







prawo wyborcze - jest to zarówno prawo oddawania głosu
(czynne prawo wyborcze), jak i kandydowania (bierne prawo
wyborcze) oraz piastowania urzędu;

prawo weta - Por. Liberum veto; Trybun ludowy;

prawo zwyczajowe - w odróżnieniu od prawa pisanego,
niepisane normy prawne uznane za obowiązujące na danym terenie.

PRAWOSŁAWIE - jeden z głównych odłamów chrześcijaństwa, obok
katolicyzmu i protestantyzmu. Narodziło się we wczesnym
średniowieczu i odłączyło ostatecznie w 1054 r. (schizma
wschodnia) w wyniku długotrwałych sporów doktrynalnych, różnic
obrządku wschodniego i łacińskiego, a zwłaszcza walki o
zwierzchnictwo nad Kościołem chrześcijańskim między biskupami
Rzymu i patriarchami Konstantynopola. Prawosławie odrzuca prymat
papieża, dopuszcza małżeństwa niższego kleru, zachowuje komunię
wiernych pod dwiema postaciami oraz liturgię nabożeństw w
językach narodowych. Por. Chrześcijaństwo; Schizma.

PREZBITERIUM - część budynku kościelnego mieszcząca główny
ołtarz oraz ławy (stalle) dla duchowieństwa, oddzielona zwykle od
reszty wnętrza balustradą.

PREZYDENT - głowa państwa w krajach o ustroju
republikańskim.

PRĘGIERZ - słup znajdujacy się zwykle przed ratuszem
miejskim, do którego przywiązywano przestępców i wystawiano na
widok publiczny celem pohańbienia bądź dokonywania kary chłosty.

PROBOSZCZ - inaczej pleban; duchowny katolicki zarządzający
parafią i sprawujący opiekę religijną nad wiernymi.

PROCESY NORYMBERSKIE - dwanaście procesów hitlerowskich
zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym
(1947-1948), przeciwko 185 oskarżonym, z których 35 uniewinniono,
a z pozostałych 150 na karę śmierci skazano 25 osób, stracono
jedynie siedem. Por. Ustawy norymberskie.

PROCESY POLITYCZNE - procesy wytaczane przeciwnikom
politycznym (opozycji) charakterystyczne szczególnie dla Związku
Radzieckiego w okresie stalinowskim i państw socjalistycznych,
zwłaszcza w początkowym etapie kształtowania się ich ustroju,
tzw. okresie "błędów i wypaczeń". Por. Błędy i wypaczenia;
Represje.

PRODUKCJA - przemysłowa - wytwarzanie towarów w sposób
masowy przy użyciu urządzeń mechanicznych w fabrykach,
zapoczątkowana w okresie rewolucji przemysłowej;

rzemieślnicza - ręczne wytwarzanie towarów w warsztatach
rzemieślniczych. Por. Manufaktura; Cech.

PROLETARIAT - W starożytnym Rzymie najniższa warstwa






obywateli, wolna od podatku wobec braku stałych dochodów. W
społeczeństwie kapitalistycznym (od początków XX w.) robotnicy
najemni nie posiadający własnych środków produkcji.

PROPAGANDA - szerzenie poglądów i haseł, mające na celu
pozyskiwanie ludzi dla jakiejś idei czy akcji.

PROROK - przywódca religijny przeświadczony o swym
posłannictwie, powołaniu do głoszenia ludziom objawionych mu
przez Boga prawd wiary, np. prorocy biblijni, Mahomet.

PROTESTANCI - wyznawcy protestantyzmu.

PROTESTANTYZM - wspólna nazwa dla chrześcijańskich wyznań
wyrosłych w XVI w. z reformacji, pochodząca od protestu
zgłoszonego przez zwolenników nowej wiary przeciwko zagrażającym
jej uchwałom większości katolickiej, podjętym na sejmie Rzeszy
Niemieckiej w Spirze (1529). Protestantyzm sprzeciwia się m.in.
prymatowi papieża, odrzuca kult Marii i świętych, relikwie, życie
zakonne, celibat. Por. Reformacja; Luteranizm; Kalwinizm.

PROWINCJA - terytorialna jednostka podziału
administracyjnego państwa lub kościoła; także część kraju
położona daleko od stolicy. W starożytnym Rzymie obszary
imperium, które opanowano w wyniku podbojów.

PRUSY KRÓLEWSKIE - ziemie państwa krzyżackiego odzyskane
przez Polskę w 1466 r. w wyniku wojny trzynastoletniej.

PRUSY KSIĄŻĘCE - wcześniej Krzyżackie; państwo utworzone na
mocy drugiego pokoju toruńskiego (1466) z części ziem dawnego
państwa krzyżackiego. Nazwa "Prusy Książęce" przyjęła się w
związku z sekularyzacją (zeświecczeniem) państwa zakonnego w 1525
r. Por. Krzyżacy; Hołd pruski.

PRYMAS - w Kościele katolickim tytuł nadawany przez papieża
jednemu z biskupów, dający mu pierwszeństwo honorowe przed innymi
biskupami w danym kraju. W Polsce obowiązuje od 1416 r. i jest
związany z godnością arcybiskupa gnieźnieńskiego, zwierzchnika
kościoła polskiego. W okresie przedrozbiorowym prymas odgrywał
szczególną rolę w życiu politycznym państwa, pełniąc m.in.
funkcję interrexa podczas bezkrólewia.

PRZEOR - zastępca opata; w niektórych zakonach przełożony
klasztoru.

PRZEWRÓT POLITYCZNY - radykalny zwrot, gwałtowna zmiana
rządów, np. przewrót majowy w 1926 r.

PRZYWILEJE - szczególne uprawnienia nadawane przez władcę
jednostkom lub grupom społecznym, bądź uchylenie wobec nich reguł
powszechnie obowiązującego prawa;

przywileje stanowe - charakterystyczne dla okresu monarchii
stanowej, w Polsce od schyłku XIII w.; udzielane duchowieństwu,






rycerstwu i mieszczaństwu, wynikające z przynależności do
któregoś z tych stanów. Z wyjątkiem duchowieństwa, prawo do
korzystania z przyznanego przywileju wynikało z faktu urodzenia,
w myśl zasady"Szlachcicem jest ten, kto się szlachcicem urodził";

przywileje szlacheckie - akty prawne monarchy uwalniające
szlachtę od obowiązków ogólnopaństwowych (np. przywilej koszycki
z 1374 r. zmniejszający m.in wysokość podatków) lub nadające jej
szczególne uprawnienia polityczne (np. przywilej nieszawski z
1454 r. zapewniający, że bez zgody sejmików ziemskich nie będą
ustanawiane nowe podatki, ani zwoływane pospolite ruszenie oraz
przywilej Nihil Novi z 1505 r., w którym szlachta wymogła na
królu brak jakichkolwiek zmian w państwie bez zgody sejmu),
gospodarcze (np. przywilej piotrkowski z 1496 r. oddający
wyłączność władania ziemią szlachcie), sądowo-administracyjne
(przywilej czerwiński z 1422 r., jedlneńsko-krakowski z lat 1430-
1433 zapewniające nietykalność osobistą i majątkową). Przywileje
te udzielane od II połowy XIV do początków XVI w., w zamian za
zgodę szlachty na nowe podatki, wojny, następstwo tronu, znacznie
ograniczały zakres władzy królewskiej i musiały być respektowane
przez następców; położyły podwaliny pod rozwój demokracji
szlacheckiej. Por. Immunitet; Stan.

PUBLICYSTYKA - piśmiennictwo, którego treścią są problemy
życia politycznego, społecznego, gospodarczego, kulturalnego:
felietony, recenzje, korespondencje itp. Por. Prasa.

R

RABACJA - wystąpienia chłopów w części Galicji w 1846 r.
przeciw pańszczyźnie i zależności od dziedzica, połączone z
zabójstwami, rabunkiem i niszczeniem dworów w okolicach Tarnowa,
Jasła, Nowego Sącza i Przemyśla. Wystąpienia te zbiegły się z
wybuchem powstania narodowowyzwoleńczego w Galicji i często były
skierowane przeciw jego działaczom, dlatego przez pewien czas
cieszyły się przychylnością władz austriackich.

RABIN - biegły w prawie żydowskim, kaznodzieja, nauczyciel,
doradca religijny, zwierzchnik żydowskiej gminy wyznaniowej.

RADA - zespół ludzi powołanych w wyniku wyborów lub
mianowanych przez władze zwierzchnie jako instytucja wykonawcza,
samorząd, bądź organ doradczy;

Rada Administracyjna - centralny organ rządowy Królestwa
Polskiego. Spełniała rolę władzy wykonawczej namiestnika. W
latach 1826-1830 stała się najwyższą władzą rządową w Królestwie
Polskim. W 1841 r. przejęła funkcję Rady Stanu; zniesiona w 1887
r. w związku z likwidacją odrębności Królestwa Polskiego po
upadku Powstania Styczniowego;

Rada Bezpieczeństwa - jeden z głównych organów Organizacji
Narodów Zjednoczonych. Ma pięciu stałych członków: Chiny,
Francja, USA, Wielka Brytania, Wspólnota Niepodległych Państw
(dawny Związek Radziecki) i dziesięciu członków niestałych,






wybieranych na okres 2 lat; ponosi główną odpowiedzialność za
utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

rada królewska (książęca) - grupa najwyższych dostojników
państwowych doradzających panującemu. W Polsce, w końcu XV w.
przeobraziła się w senat i weszła w skład dwuizbowego sejmu;

rada ministrów - zob. Rząd;

rada miejska - samorządowa władza miasta, składała się z
burmistrza i rajców. Od drugiej połowy XV w. rady miejskie
zostały opanowane przez patrycjat;

Rada Nieustająca - najwyższa władza administracyjna
Rzeczypospolitej w latach 1775-1789. Składała się z króla,
osiemnastu senatorów i tyluż przedstawicieli szlachty. Dzieliła
się na pięć departamentów (m.in. wojskowy, interesów
cudzoziemskich). Ograniczała władzę króla i części magnatów,
przyczyniając się do umocnienia administracji i rozwoju
gospodarczego kraju. Był to pierwszy w historii Polski
nowocześnie pojęty organ władzy wykonawczej - rząd. Okoliczności
jej powstania po pierwszym rozbiorze z inicjatywy Rosji
spowodowały jednak, że była znienawidzona jako narzędzie wpływów
Katarzyny II. Podobne funkcje dla Straży Praw ustalała
Konstytucja 3 Maja;

Rada Państwa - kolegialny, naczelny organ władzy państwowej
w Polsce po II wojnie światowej. Rada wybierana była przez sejm i
sprawowała nadzór nad instytucjami administracji państwowej;
zniesiona w 1989 r.;

Rada Regencyjna - instytucja powołana do życia pod koniec I
wojny światowej na ziemiach polskich. Całkowicie uzależniona od
władz okupacyjnych niemieckich i austriackich, stanowiła
namiastkę najwyższej władzy; 14 XI 1918 r. przekazała swoją
władzę marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu;

Rada Stanu - centralna instytucja rządowa w Księstwie
Warszawskim i Królestwie Polskim. Utworzona na mocy Konstytucji
1807 i 1815 r. Przygotowywała projekty ustaw, kontrolowała
działalność Rady Administracyjnej, zniesiona w 1841 r. Działała
ponownie przed Powstaniem Styczniowym, zlikwidowana ostatecznie w
1867 r.;

rady delegatów robotniczych - zalążek władzy robotniczo-
chłopskiej w Polsce. Tworzyły się na ziemiach polskich już w
okresie rewolucji 1905 r. Po Rewolucji Październikowej ich liczba
w Polsce sięgała osiemdziesięciu. Rozwiązane przez władze polskie
latem 1919 r. w obawie przed rozprzestrzenianiem wpływów
bolszewizmu.

RADYKALIZM - kierunek myślenia i działania politycznego
zmierzający do zasadniczych zmian ustrojowych i wprowadzenia
reform; charakterystyczny także dla poglądów społecznych,
gospodarczych, artystycznych.






RADYKAŁ - działacz polityczny, popierający postępowe
reformy i zmiany. W XIX w. określano tak zwolenników
demokratycznych reform burżuazyjnych.

RAJCA - w dawnej Polsce członek rady miejskiej.

RASIZM - zespół poglądów społeczno-politycznych opierający
się na twierdzeniu o biologicznej i intelektualnej nierówności
ras ludzkich i odmawiający przedstawicielom innych ras prawa do
współuczestniczenia w społeczeństwie na równych zasadach.
Szerzeniu poglądów rasistowskich sprzyjają wszystkie ideologie
nacjonalistyczne. Por. Dyskryminacja; Nacjonalizm; Faszyzm.

RATYFIKACJA - zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez
naczelne organy władzy państwowej (np. przez sejm), decydujące o
nabraniu przez nią mocy prawnej.

REAKCJA - polityka mająca na celu cofnięcie lub zahamowanie
reform i praw na rzecz dawnych zasad. Por. Legalizm; Święte
Przymierze.

REFERENDUM - głosowanie w szczególnie ważnej sprawie, w
którym bierze bezpośredni udział ogół obywateli posiadających
czynne prawo wyborcze, np. referendum z 30 czerwca 1946 r.
dotyczące przyszłego ustroju Polski.

REFORMA - zmiana istniejącego stanu rzeczy; przekształcenie
jakiegoś systemu, instytucji państwowych, społecznych;

reforma rolna (agrarna) - prawa zmieniające obciążenia
chłopów, np. zamiana pańszczyzny na ustaloną roczną opłatę
(oczynszowanie) lub zmieniające prawa do własności ziemi
(parcelacja, uwłaszczenie). Odgrywała istotną rolę w dziejach
Polski, zwłaszcza w okresach powstań narodowych i w przemianach
gospodarczo-społecznych w XIX-XX w., np. reforma rolna w
dwudziestoleciu międzywojennym oraz powszechna z 6 IX 1944 r.;

reformy ustrojowe - zmierzające do istotnych przeobrażeń w
funkcjonowaniu państwa, np. reformy Czartoryskich (Familii) czy
Sejmu Czteroletniego (1788-1792), mające na celu usprawnienie
działalności sejmu przez likwidację liberum veto, wzmocnienie
władzy wykonawczej oraz naprawę wszystkich dziedzin życia
społecznego, gospodarczego, politycznego Rzeczypospolitej;

reforma walutowa - np. zmiana waluty dokonana przez rząd
Władysława Grabskiego w 1924 r. położyła kres trwającej od 1919
r. inflacji. Powstał wtedy jednolity system monetarny - złoty
polski;

reforma kościoła - zob. Reformacja; Kontrreformacja.

REFORMACJA - wielki ruch religijny w Europie XVI w.
zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 r. Reformacja
wyrosła z podłoża konfliktów społeczno-politycznych epoki, nowych
idei czasów odrodzenia, krytykowała ostro stosunki panujące w






Kościele katolickim i świeckie obyczaje duchowieństwa. Dążyła do
wprowadzenia zmian w duchu Ewangelii, powrotu do źródeł wiary i
prostoty kościoła, jako instytucji mającej służyć przede
wszystkim wiernym, a nie interesom duchowieństwa. Doprowadziła do
rozłamu katolicyzmu, powstania nowych wyznań, zwanych
protestanckimi. Por. Protestantyzm; Luteranizm; Kalwinizm.

REGION HISTORYCZNY - obszar odróżniający się od innych
szczególnymi cechami rozwoju: historycznego, gospodarczego,
politycznego czy kulturowego, np. region śląski, kraje
nadbałtyckie, ziemie pogranicza dwóch lub więcej państw itp.

REGUŁA ZAKONNA (klasztorna) - zbiór norm postępowania
ustalonych przez założyciela zakonu dla członków wspólnoty
zakonnej, zatwierdzonych przez papieża lub biskupa.

REHABILITACJA - przywrócenie do czci osoby niewinnie
skazanej, zwrot utraconych praw, oczyszczenie z niesłusznych
zarzutów, zatarcie skazania.

REKRUT - żołnierz nowo wcielony do wojska, przed złożeniem
przysięgi.

RELIGIA - doktryna określająca stosunek człowieka do Boga i
wyznaczajaca normy postępowania obowiązujące wyznawców.

RELIGIOZNAWSTWO - nauka zajmująca się badaniem religii jako
zjawiska historycznego, społecznego i psychologicznego.

RELIKWIE - szczątki ciała świętych lub przedmioty z nimi
związane, otaczane kultem religijnym.

REMILITARYZACJA - ponowne uzbrojenie państwa uprzednio
rozbrojonego.

RENESANS - zob. Odrodzenie.

REPARACJE - odszkodowania wojenne płacone przez państwo
zwyciężone państwu zwycięskiemu.

REPATRIACJA - powrót do kraju jeńców wojennych,
internowanych osób cywilnych, przesiedleńców. Po II wojnie
światowej w związku z działaniami wojennymi na wielkich obszarach
i zmianami granic miały miejsce liczne repatriacje, np. ludności
polskiej z terenów ZSRR.

REPRESJE - prześladowania, karanie, odwet; stosowane np. na
ziemiach polskich w okresie zaborów, szczególnie po nieudanych
wystąpieniach narodowowyzwoleńczych. W wyniku represji po upadku
Powstania Listopadowego nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii
Królestwa Polskiego, a po klęsce Powstania Styczniowego jej
zniesienie. Por. Autonomia.

REPOLONIZACJA - przywrócenie polskości; dotyczyło np.
wyższych uczelni w zaborze austriackim, które po 1871 r.






odzyskały polski charakter i stworzyły polskie środowisko
naukowe.

REPUBLIKA - ustrój państwowy znany już w starożytności w
Grecji i Rzymie, upowszechniający się stopniowo w Europie od
okresu nowożytnego. W republice władze zwierzchnie wybierane są
na określony czas przez obywateli w drodze wyborów, których
zasady zawarte są zwykle w konstytucji. Por. Demokracja.

REWIZJA - zmiana obowiązujących praw, ustaw, traktatów
międzynarodowych. Także prawny środek odwoławczy od orzeczeń sądu
w sprawach cywilnych i karnych.

REWIZJONIZM - w polityce zagranicznej dążenie do obalenia
istniejącego stanu rzeczy, zwłaszcza obowiązujących ustaleń, umów
międzynarodowych, rewizji traktatów pokojowych. Także kierunek
polityczny w międzynarodowym ruchu robotniczym w końcu XIX i
XX w.; głoszący postulat zmiany (rewizji) podstawowych założeń
marksizmu.

REWOLUCJA - gwałtowny przewrót w życiu społeczeństwa i
państwa, przejawiający się w obaleniu starego ustroju społecznego
i ustaleniu nowego;

rewolucja burżuazyjna - gwałtowny przewrót dokonany u
schyłku epoki feudalnej przez burżuazję; znosił przywileje,
wprowadzał równość wszystkich obywateli pod względem praw
cywilnych i karnych, a stopniowo także politycznych. Rewolucja
przyniosła prawny podział społeczeństwa na biednych i bogatych
(por. Cenzus majątkowy). Likwidowała nieograniczoną władzę
monarchy i gwarantowała władzę ustawodawczą parlamentu. Klasyczną
rewolucją burżuazyjną była Wielka Rewolucja Francuska (1789-
1799). Dziewiętnasty wiek przyniósł rewolucje burżuazyjne prawie
we wszystkich krajach europejskich;

rewolucja proletariacka - dokonana w październiku 1917 r. w
Rosji w oparciu o klasę robotniczą; likwidowała poprzedni ustrój
(formalnie kapitalistyczny, w istocie feudalny); zniosła prywatną
własność fabryk i ziemi; wprowadziła ustrój socjalistyczny,
gwarantujący w teorii prawa polityczne wszystkim dorosłym
obywatelom, co pozostawało jednak w sprzeczności z praktyką;

rewolucja przemysłowa - zwana też przewrotem przemysłowym;
wielkie przemiany techniczne, gospodarcze, organizacyjne i
społeczne związane z masowym zastosowaniem maszyn i
udoskonaleniem narzędzi pracy w podstawowych gałęziach przemysłu.
Rewolucja przemysłowa dokonała się najwcześniej w Wielkiej
Brytanii (1770 do początku lat 30 XIX w.), następnie w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej i bardziej rozwiniętych krajach
Europy zachodniej (1815-1870), a pod koniec XIX w. niemal we
wszystkich pozostałych krajach europejskich. Istotą rewolucji
przemysłowej były: powstanie przemysłu fabrycznego,
zwielokrotnienie produkcji towarowej, rozwój wielkich miast i
ośrodków przemysłowych oraz powstanie burżuazji i proletariatu.







REZYDENCJA - w przeszłości reprezentacyjna siedziba władcy,
dostojnika, ziemianina; obecnie głowy państwa; zazwyczaj pałac
wraz z ogrodem; np. Wersal, Wilanów, Belweder.

ROBOTY - przymusowe - system pracy przymusowej o charakterze
niewolniczym, zorganizowany w czasie II wojny światowej w Europie
przez III Rzeszę Niemiecką;

publiczne - przedsięwzięcia organizowane i finansowane przez
państwo w celu zatrudnienia bezrobotnych; były to w przeważającej
części roboty budowlane, np. budowa dróg, kanałów, regulacja
rzek. Rozwój robót publicznych użytecznych gospodarczo rozpoczął
się w końcu XIX i początku XX w.; rozkwit nastąpił w
dwudziestoleciu międzywojennym, w którym występowało masowe
bezrobocie. Roboty publiczne nie rozwiązały jednak tego problemu.

ROCZNIKI - krótkie zapisy ważnych wydarzeń ułożone według
kolejnych lat. Por. Kroniki; Latopisy.

ROKOSZ - zob. Konfederacja.

ROKOWANIA - prowadzenie rozmów dyplomatycznych dla
osiągnięcia porozumienia między państwami. Por. Dyplomacja.

ROMANIZACJA - przejmowanie kultury języka, obyczajów
imperium rzymskiego przez ludy pozostające w starożytności pod
jego wpływem.

ROMAŃSZCZYZNA - styl architektoniczny średniowiecza od XI do
XIII w. (poprzedzający gotyk), wyróżniający się masywnością
budowli o grubych kamiennych murach oraz oknach i drzwiach
zamkniętych u góry łukiem (np. kościół św. Andrzeja w Krakowie),
charakterystyczny zwłaszcza dla budownictwa sakralnego
(kościołów, bazylik, klasztorów).

ROZBICIE DZIELNICOWE - okres w dziejach Polski
zapoczątkowany testamentem Bolesława Krzywoustego (1138),
charakteryzujący się rozpadem spoistości państwa,
usamodzielnieniem jego części, zakończony z chwilą koronacji
Władysława Łokietka w 1320 r., władającego dwoma centralnymi
dzielnicami kraju - Małopolską i Wielkopolską. Proces dalszego
jednoczenia ziem polskich kontynuował z powodzeniem jego syn
Kazimierz Wielki.

ROZBIORY POLSKI - trzy podziały terytorium Rzeczypospolitej
dokonane w latach 1772, 1793 i 1795 przez Rosję, Prusy i Austrię
(w drugim rozbiorze nie uczestniczyła Austria). Doprowadziły one
do likwidacji państwa polskiego, które przez 123 lata
(do 1918 r.) nie istniało na mapie politycznej Europy.

RUCH EGZEKUCYJNY - program reform uzdrawiających państwo
oraz walka o ich urzeczywistnienie toczona przez szlachtę polską
(stronnictwo egzekucjonistów) w XVI w. pod hasłem "egzekucji praw
i dóbr". Dotyczyła ona przestrzegania praw i przywilejów
przyznanych szlachcie przez królów oraz odebrania możnowładcom






królewszczyzn nadanych im bez zgody sejmu. Szczyt ruchu
egzekucyjnego i jego sukcesy przypadły na lata 1562-1563, gdy
podczas obrad sejmu piotrkowskiego uchwalono m.in. by z dzierżawy
dóbr królewskich jedną czwartą (kwartę) dochodów przeznaczać na
wojsko. Por. Egzekucjoniści; Wojsko kwarciane.

RUCH LUDOWY - zorganizowana (stronnictwa, partie)
działalność środowisk wiejskich zmierzająca do realizacji celów
politycznych, zmieniających w sposób zasadniczy sytuację wsi, np.
przeprowadzanie reformy rolnej, parcelacji, itp.

RUCH NARODOWOWYZWOLEŃCZY - działania zmierzające do
wyzwolenia, oswobodzenia narodu. Nasilenie tego typu wystąpień
było charakterystyczne dla Europy w XIX w., wiązały się one
przeważnie z hasłami postępowych zmian społecznych i
politycznych, np. uwłaszczenie chłopów, dopuszczenie szerszych
warstw społeczeństwa do udziału w życiu politycznym. Por. Wiosna
Ludów.

RUCH OPORU - zorganizowana, konspiracyjna działalność
wymierzona przeciw okupantowi.

RUCH ROBOTNICZY - organizacje robotnicze (partie i związki
zawodowe), skupiające robotników; wszelka działalność zmierzająca
do organizowania środowisk robotniczych dla osiągnięcia celów
politycznych lub ekonomicznych, zgodnych z interesami klasy
robotniczej.

RUGI - chłopskie - usuwanie chłopów przez właścieli
ziemskich z gospodarstw wcielanych do obszarów folwarcznych;
stosowane w Polsce od XV w. Szczególne nasilenie rugów na
ziemiach polskich nastąpiło w XIX w., w okresie przed
uwłaszczeniem;

pruskie - brutalne usunięcie z Prus w latach 1885-1887 około
26 tysięcy Polaków przybyłych tu z zaboru rosyjskiego i
austriackiego w poszukiwaniu pracy; często mieszkających w
Prusach od wielu lat.

RUSYFIKACJA - polityka ograniczania praw do języka i kultury
różnych narodów zamieszkujących ziemie cesarstwa rosyjskiego i
wprowadzania praw, urzędów i urzędników rosyjskich oraz języka
rosyjskiego do instytucji publicznych i szkół. Szczególne
nasilenie rusyfikacji miało miejsce na ziemiach polskich po
Powstaniu Styczniowym.

RYCERSTWO - w średniowieczu, w czasach systemu lennego,
warstwa wojowników (głównie wasali) zobowiązanych z tytułu
posiadania ziemi do służby wojskowej i uczestnictwa w wyprawach
wojennych swego władcy lub seniora. Stanowiąc elitę społeczeństwa
feudalnego grupa ta wykształciła własne normy postępowania i
obyczaje - kulturę rycerską. W okresie późniejszym (monarchii
stanowej), w Polsce od przełomu XIII i XIV w., rycerstwo
przekształciło się stopniowo w odrębny stan - szlachtę, cieszący
się specjalnymi przywilejami.






RYNEK - główny plac i centrum życia miejskiego; w miastach
zakładanych na prawie niemieckim, zwykle prostokątny, obudowany
kamienicami, z ratuszem, w którym urzędowały władze miejskie, z
sukiennicami, w których handlowano, np. rynek krakowski;

rynek lokalny - obszar handlu lokalnego, wymiany towarów
między większym miastem a okolicznymi wsiami i miasteczkami,
wyznaczony np. zasięgiem oddziaływania gospodarczego miasta
portowego, stolicy, czy dużego ośrodka przemysłowego;

"wolny rynek" - pojęcie charakterystyczne dla kapitalizmu
oznacza nieograniczoną wymianę dóbr i usług oraz swobodę
działania gospodarczego, zgodnie z obowiązującymi wszystkich na
równi przepisami prawa.

RZĄD - inaczej rada ministrów; naczelny organ wykonawczy
zarządzający państwem, powołany do kierowania, koordynowania i
realizowania podstawowych funkcji państwa w ramach obowiązującego
prawa;

rząd absolutny - zob. Absolutyzm;

rząd autorytarny - system, w którym władzę w państwie
przejmuje grupa osób lub jednostka ciesząca się uznaniem znacznej
części społeczeństwa, w tym wpływowych jego grup, np. wojska.
Objęcie władzy następuje na ogół w wyniku zamachu politycznego.
Swobody demokratyczne zostają ograniczone przy zachowaniu
niektórych instytucji demokratycznych, np. systemu
wielopartyjnego. Rząd uzyskuje wiele uprawnień władzy
ustawodawczej. System takich rządów "silnej ręki" istniał w
okresie międzywojennym m.in. w Portugalii, Estonii, Litwie,
Łotwie, Austrii, Węgrzech, Rumunii i Polsce.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA - nazwa pochodząca od słowa
republika; określenie państwa polskiego i jego ustroju od II
połowy XV w. do czasów rozbiorów - okresu, w którym szlachta
pojęcie narodu i równości praw wszystkich obywateli uważała za
równoznaczne wyłącznie z interesami własnego stanu. Por.
Demokracja szlachecka: Republika.

RZESZA NIEMIECKA - skrócona nazwa państwa niemieckiego; I
Rzeszą nazywano w II połowie XIX w. dawne Cesarstwo Rzymskie
Narodu Niemieckiego (962-1806); II Rzeszą - cesarstwo niemieckie
Hohenzollernów, zjednoczone przez Prusy (1871-1918); III Rzeszą
określiły się Niemcy hitlerowskie (1933-1945).

S

SABOTAŻ - rozmyślne uchylanie się od pracy, opóźnianie jej
efektów, np. poprzez uszkadzanie lub niszczenie maszyn, wadliwe
wykonywanie poleceń; postępowanie celowe i zamaskowane
utrudniające w różny sposób realizację jakiegoś planu.

Mały sabotaż - akcja konspiracyjna w czasie okupacji
hitlerowskiej w Polsce (1940-1944), polegająca na wypisywaniu






antyniemieckich haseł na murach, ośmieszaniu zarządzeń okupanta i
dezorganizowaniu jego akcji propagandowej.

SAGI - staroskandynawskie opowieści legendarno-historyczne o
władcach, bohaterach, wydarzeniach; początkowo przekazywane
ustnie; spisywane w XII-XIII w. przeważnie przez księży, stanowią
ważne źródło historyczne. Por. Mity; Kroniki.

SAMORZĄD - organizacja terytorialna lub zawodowa wykonująca
funkcje samorządowe na rzecz ludności, grup zawodowych itp. za
pośrednictwem wybranych przez siebie władz, np. samorząd miejski,
gminny, gospodarczy, spółdzielczy.

SAMOSĄD - osądzenie i ukaranie kogoś z pominięciem
obowiązującej drogi postępowania sądowego.

SAMOSTANOWIENIE - prawo każdego narodu do utworzenia
samodzielnego państwa, swobodnego wyboru jego ustroju,
zarządzania bogactwami naturalnymi i rozwoju własnej kultury.
Prawo do samostanowienia narodu stało się postulatem politycznym
postępowych ruchów społecznych w XIX w. Między innymi postulat
ten zawierała rezolucja II Międzynarodówki z 1896 r. W Deklaracji
Praw Narodów Rosji z 15 XI 1917 r. sformułowano prawo narodów do
samostanowienia, ale już w dwa miesiące później wyjaśniono, że
wolność tych narodów polega "na ich prawie do samodzielnego
połączenia z Rosją".

SANACJA - od łacińskiego sanatio - uzdrowienie; ugrupowanie
polityczne nazwane w różnych okresach swego istnienia obozem
niepodległościowym, legionowym, belwederskim. Po objęciu przez
nie władzy w wyniku przewrotu majowego (1926), dokonanego przez
Józefa Piłsudskiego zostało nazwane Sanacją w związku z
głoszonymi hasłami uzdrowienia politycznego, gospodarczego i
moralnego kraju.

SARMACI - plemiona pastersko-koczownicze zasiedlające w
starożytności tereny nad dolną Wołgą. Przed IV w. n.e. przesunęli
się na zachód, zamieszkali m.in. nad Dunajem. W piśmiennictwie
polskim XV-XVI w. uchodzili za przodków polskiej szlachty.

SARMATYZM - styl życia, myślenia i obyczajowość szlachty
polskiej XVII-XVIII w. Przejawiał się poczuciem niczym
nieograniczonej wolności, wygórowanym wyobrażeniem o własnej
wartości, niechęcią do obcych, zewnętrznie zaś przesadną
wystawnością życia, przepychem stroju, zamiłowaniem do luksusu
nad miarę możliwości. Trafnie oddaje jego istotę przysłowie "za
króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa".

SCHIZMA - rozłam religijny; w religiach chrześcijańskich
zerwanie jedności kościelnej. Por. Prawosławie.

SEJM - najwyższy organ władzy ustawodawczej w państwie o
ustroju demokratycznym. W Polsce ukształtował się w II połowie XV
w. Zwany był sejmem walnym, składał się z dwóch izb: poselskiej,
do której wchodzili posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach






ziemskich oraz senatorskiej (senat), złożonej z biskupów,
wojewodów, kasztelanów i ministrów. Wszystkie najważniejsze
sprawy państwa były rozpatrywane przez sejm; uchwalał on ustawy,
podatki, zwoływał pospolite ruszenie, decydował o wojnie i
pokoju, kontrolował skarb państwa itp. Sejm zbierał się co dwa
lata oraz w sytuacjach nadzwyczajnych najczęściej jako: sejm
konwokacyjny - zwoływany podczas bezkrólewia w celu wyznaczenia
czasu i miejsca elekcji; sejm elekcyjny - poświęcony wyborowi
króla, z prawem udziału całej szlachty; sejm koronacyjny, podczas
którego wybrany król przysięgał na artykuły henrykowskie i pacta
conventa oraz był koronowany. Sejm Wielki, obradujący w
Warszawie w latach 1788-1792, przeprowadził ważne reformy
społeczne i polityczne ustroju Rzeczypospolitej, znosząc m.in.
liberum veto. Uchwalił Konstytucję Trzeciego Maja, drugą na
świecie ustawę zasadniczą. Po odzyskaniu niepodległości, od 1919
r. sejm jest ponownie najwyższą władzą ustawodawczą w Polsce; w
latach 1947-1989 sejm był jednoizbowy (bez senatu). Por.
Demokracja szlachecka.

SEJMIKI ZIEMSKIE - zjazdy szlachty z terenu województwa,
powiatu, ziemi, które podejmowały uchwały w sprawach lokalnych,
wypowiadały swą opinię w sprawach ogólnopaństwowych oraz
wybierały przedstawicieli miejscowej szlachty - posłów na sejm
walny. Od połowy XV w. miały decydujący wpływ na rządy w kraju,
tworząc podstawy ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Było
ich kilka rodzajów; do najważniejszych należały przedsejmowe,
obierające posłów oraz relacyjne, czyli sprawozdawcze po sejmie.

SENAT - w starożytnym Rzymie organ doradczy konsulów,
składający się z ludzi doświadczonych w rządzeniu, zwykle
przedstawicieli najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin. W
Rzeczypospolitej Szlacheckiej (XVI-XVIII w.) - wyższa izba
sejmowa, powstała z dawnej Rady Królewskiej, w której zasiadali
obok biskupów, pochodzący z nominacji królewskiej najwyżsi
dostojnicy i urzędnicy państwa: wojewodowie, kasztelanowie,
ministrowie. Senat wyrażał opinie o ustawach zgłaszanych przez
izbę poselską. Por. Rada Królewska; Sejm.

SENATOR - członek senatu.

SENIOR - inaczej starszy; we wczesnym średniowieczu pan
feudalny posiadający wasali. Por. Feudalizm.

SENIORAT - zasada dziedziczenia dóbr i związanych z nimi
godności przez najstarszego członka rodu; zastosowana w Polsce
przy podziale państwa pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego w
1138 r. Na mocy jego testamentu, najstarszy książę z dynastii
piastowskiej miał obejmować dzielnicę senioralną oraz sprawować
władzę zwierzchnią nad pozostałymi dzielnicami. Por. Dzielnica
senioralna.

SKARB PAŃSTWA - instytucje zarządające finansami i majątkiem
państwa. W Polsce początkowo był równoznaczny ze skarbem
panującego. Dopiero od XVI w. zaczął się coraz wyraźniej dzielić
na skarb publiczny (państwa) i królewski. Por. Podskarbi;






Królewszczyzny; Ruch egzekucyjny.

SKARBNIK - urzędnik zarządzający skarbem panującego; od XIV
w. zarząd skarbu państwowego przejął skarbnik krakowski,
przyjmując tytuł podskarbiego koronnego. Por. Podskarbi.

SOBÓR - w Kościele katolickim zgromadzenie biskupów całego
świata pod przewodnictwem papieża, obradujące nad sprawami
najwyższej wagi: wiary, organizacji i dyscypliny kościelnej, np.
sobór trydencki z połowy XVI w. zwołany w celu odnowy Kościoła i
znalezienia sposobów przeciwdziałania postępom reformacji. Sobór
oznacza także dużą świątynię prawosławną przy siedzibie
patriarchy.

SOCJALDEMOKRACJA - kierunek polityczny w międzynarodowym
ruchu robotniczym, powstały w II połowie XIX w.; początkowo o
charakterze rewolucyjnym, po utworzeniu partii komunistycznych o
radykalnych programach działania skupia zwolenników stopniowych,
łagodniej przeprowadzanych przemian społecznych.

SOCJALIZM - ustrój państwowy i społeczny wprowadzony w Rosji
w wyniku rewolucji proletariackiej 1917 r. oparty na dyktaturze
partii komunistycznej; po II wojnie światowej narzucony państwom
Europy środkowowschodniej uzależnionym politycznie od Związku
Radzieckiego;

socjalizm naukowy - teoria stworzona przez Karola Marksa i
Fryderyka Engelsa, w myśl której zwycięstwo ustroju
komunistycznego i konieczność likwidacji własności prywatnej są
nieuchronne. Twierdzenia swoje opierali na historycznych
badaniach naukowych, stąd wziął nazwę socjalizmu naukowego;

socjalizm utopijny - koncepcja idealnego społeczeństwa
bezklasowego, które powstanie drogą ewolucji bez zmiany ustroju.
Główni twórcy - Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772-
1837) i Henri Saint-Simon (1760-1825) - proponowali zastąpienie
kapitalizmu ustrojem lepszym, gwarantującym rzeczywistą równość
wszystkich obywateli. Przewidywali, że stopniowo wszystkie
fabryki, banki, ziemia staną się wspólną własnością. Nazywano ich
socjalistami, a postulowany przez nich nowy ustrój socjalizmem
(od łacińskiego słowa societas - społeczeństwo). Przeksztatcenie
ustroju społecznego drogą pokojową było w XIX w. całkowicie
nierealne i dlatego nazywano ich socjalistami utopijnymi. Por.
Utopia; Komunizm; Kapitalizm.

SOJUSZ - zob. Przymierze.

SOLIDARYZM SPOŁECZNY - pogląd polityczny rozwijający się od
II połowy XIX w., według którego podstawową cechą społeczeństwa
jest naturalna wspólnota interesów wszystkich ludzi. Niezależnie
od różnic majątkowych i społecznych.

SOŁTYS - w średniowieczu przedstawiciel pana feudalnego (np.
księcia czy możnego) stojący na czele wsi lokowanej na prawie
niemieckim. Zbierał czynsze od chłopów, przewodniczył sądowi






wiejskiemu. Sołtysami zostawali najczęściej założyciele wsi -
zasadźcy. Obecnie sołtys jest reprezentantem wspólnych interesów
wsi wobec władz gminnych.

SPÓŁDZIELCZOŚĆ - ruch społeczno-gospodarczy powstały w
połowie XIX w. w krajach Europy Zachodniej, jako ruch samoobrony,
początkowo robotników, następnie chłopów i części
drobnomieszczaństwa przed kapitalistycznym wyzyskiem. W połowie
XX w. był jednym z najbardziej masowych ruchów społecznych na
świecie; polegał na dobrowolnym zrzeszaniu się ludzi w celu
prowadzenia działalności gospodarczej. Istnieje wiele rodzajów
zrzeszeń spółdzielczych, np: spożywczych, rolniczych,
mieszkaniowych itp.

STAN - społeczny - w państwach europejskich od XIII do XVIII
w. grupa społeczeństwa różniąca się od innych odmienną sytuacją
prawną, np. stan duchowny, rycerski (szlachecki), mieszczański,
chłopski. Z wyjątkiem duchowieństwa, o przynależności do stanu i
przysługujących mu przywilejach decydowało urodzenie; Por.
Hierarchia społeczna; Feudalizm; Przywileje.

wojenny - czasowe zawieszenie określonych praw
obywatelskich, zwiększenie uprawnień władz i zaostrzenie kar
(sądy wojenne), motywowane zagrożeniem państwa;

wyjątkowy - czasowe zawieszenie swobód obywatelskich;
wolności słowa i osobistej, nietykalności mieszkania, wolności
zrzeszania się.


STANY SEJMUJĄCE - w Rzeczypospolitej Szlacheckiej XVI-XVIII
w. król, izba poselska i senat. Por. Sejm.

STAROSTA - od przełomu XIII i XIV w. mianowany przez króla
urzędnik prowincji lub powiatu o szerokich uprawnieniach sądowych
i administracyjnych. W okresie późniejszym jego znaczenie
słabnie. W latach 1918-1950 urzędnik powiatowej administracji
państwowej.

STAROŻYTNOŚĆ - okres dziejów najstarszych cywilizacji od
około 4000 r. p.n.e. do upadku (zachodniego) cesarstwa rzymskiego
w 476 r. n.e. Por. Antyk; Starożytny wschód; Cesarstwo.

STAROŻYTNY WSCHÓD - cywilizacje i państwa stworzone w
okresie starożytności w Egipcie, Mezopotamii, Fenicji i
Palestynie.

STARY TESTAMENT zob. Pismo święte.

STATUTY - w dawnej Polsce zbiory praw lub rozporządzeń w
konkretnych sprawach, np. statut (testament) Bolesława
Krzywoustego z 1138 r. lub statuty wiślicko-piotrkowskie
Kazimierza Wielkiego (1346-1348). Por. Kodyfikacja; Seniorat;
Dzielnica senioralna.







STATYSTYKA HISTORYCZNA - nauka zajmująca się badaniem (za
pomocą danych liczbowych) zjawisk masowych w przeszłości, np.
rozwoju gospodarki, wielkości produkcji, stanu zaludnienia.

STOLNIK - w dawnej Polsce urzędnik dworski nadzorujący
kuchnię i podawanie potraw na stół panującego; od XIV w.
tytularny urząd ziemski.

STRAJK - odmowa pracy przez pracowników jednego lub wielu
przedsiębiorstw; forma walki o uzyskanie praw, realizację żądań
ekonomicznych lub politycznych;

strajk okupacyjny - po raz pierwszy na ziemiach polskich
odbył się w Warszawie w czasie rewolucji 1905 r. Robotnicy nie
opuszczali terenu fabryk, aby uniemożliwić produkcję lub
zamknięcie zakładu pracy. Ten rodzaj strajku nazywany bywa także
"strajkiem polskim";

strajk szkolny - protest uczniów i studentów zaboru
rosyjskiego przeciw rusyfikacji nauki w 1905 r. Jego wynikiem
było zdobycie prawa do nauczania w języku polskim w szkołach
prywatnych i wprowadzenie tego języka do szkół państwowych jako
obowiązkowego przedmiotu nauczania.

STRATEGIA - sposób przygotowania i prowadzenia wojny,
kampanii, a także dziedzina sztuki wojennej obejmująca te
zagadnienia.

STRAŻ PRAW - najwyższy organ władzy wykonawczej ustanowiony
na mocy Konstytucji 3 Maja 1791 r. W jej skład wchodzili: król,
prymas i pięciu ministrów. Straż Praw była zaczątkiem
nowoczesnego rządu - kolegialnie działającej rady ministrów; jej
poprzedniczką była Rada Nieustająca.

STREFA - obszar wydzielony ze względu na swoje cechy
charakterystyczne, np. strefa wojenna, czyli część terytorium, na
którym toczą się działania wojenne; strefa wpływów, np. podział
Niemiec po II wojnie światowej na cztery strefy wpływów mocarstw
zwycięskich: Anglii, Francji, USA, ZSRR.

STRONNICTWO POLITYCZNE - ugrupowanie skupiające osoby o
wspólnych poglądach społecznych, politycznych dążące do ich
urzeczywistnienia. Por. Partia polityczna.

STYL - zespół cech charakterystycznych dla sztuki danej
epoki. Por. Romańszczyzna; Gotyk; Renesans; Barok; Klasycyzm.

SUŁTAN - tytuł panujących w niektórych państwach
muzułmańskich; w Turcji do początków XX w.

SUWERENNOŚĆ - zob. Niezawisłość.

SUZEREN - najwyższy senior stojący na szczycie hierarchii
społecznej państwa feudalnego, inaczej władca. Por. Feudalizm:
Monarchia.






SWOBODY OBYWATELSKIE - wolność słowa, wyznania, zrzeszania
się, nietykalność majątkowa i osobista. W pełnym zakresie dla
ogółu obywateli charakterystyczne dopiero dla rozwiniętych
systemów demokratycznych. Por. Obywatel; Prawa obywatelskie;
Demokracja.

SYJONIZM - ruch żydowski powstały w latach 80. XIX w. mający
na celu odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie,
zamieszkiwanej w starożytności przez Żydów (Izraelitów). Nazwa
pochodzi od wzgórza Zijjon w północno-wschodniej części
Jerozolimy.

SYNOD - w Kościołach katolickim i protestanckim zjazd
duchowieństwa (np. biskupów danego kraju, prowincji).

SYSTEM LENNY - por. Feudalizm; Hierarchia społeczna; Lenno.

SYSTEM WERSALSKI - układ sił w Europie, powstały po
traktacie wersalskim z 1919 r. i trwający do 1933 r., kiedy III
Rzesza Niemiecka przystąpiła do planowego anulowania postanowień
traktatu.

SZKOŁA - Szkoła Główna - uniwersytet powstały w 1862 r. w
Warszawie; odegrała dużą rolę w wychowaniu twórców pozytywizmu
polskiego. W 1869 r., w wyniku represji po upadku Powstania
Styczniowego przekształcona w uniwersytet rosyjski; w 1915 r.
wskrzeszona jako uniwersytet warszawski;

Szkoła Rycerska - założona w 1765 r. przez króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego; pierwszy w Polsce świecki zakład naukowy
mający kształcić światłych obywateli i oficerów; przeznaczony dla
młodzieży szlacheckiej. Por. Korpus Kadetów; Collegium Nobilium;

szkoły klasztorne - średniowieczne szkoły przeznaczone
głównie dla zakonników, niektóre przyjmowały także młodzież
świecką. Program nauczania ograniczał się do gramatyki, łaciny,
redagowania dokumentów i posługiwania się kalendarzem.
Szkolnictwo kościelne od XVI w. rozbudował zakon jezuitów,
prowadząc kolegia kształcące młodzież szlachecką. Por. Jezuici.

SZLACHTA - stan społeczny w dawnej Polsce wywodzący się ze
średniowiecznego rycerstwa. Obowiązkiem szlachcica była służba w
obronie państwa (udział w pospolitym ruszeniu). Podstawę
materialną szlachty stanowiło dziedziczne prawo własności ziemi.
Uprzywilejowana przez kolejnych monarchów przejęła ster rządów
państwem, tworząc system demokracji szlacheckiej (XV-XVIII w.) z
sejmem jako naczelnym organem władzy i ograniczonymi
uprawnieniami króla. Była liczna, stanowiąc do 1O% społeczeństwa
i pomimo formalnej równości praw bardzo rozwarstwiona wewnętrznie
na: magnaterię, szlachtę średnią, drobną, a także tzw. gołotę,
pozbawioną ziemi. Po rozbiorach w XIX w. traciła stopniowo swą
uprzywilejowaną pozycję, zamożne jej warstwy przekształciły się w
ziemiaństwo. Por. Przywileje szlacheckie; Rzeczpospolita
szlachecka; Sejm.







SZLAK BURSZTYNOWY - w starożytności droga lądowa wiodąca z
terenów cesarstwa rzymskiego przez ziemie słowiańskie nad Bałtyk,
skąd sprowadzano bursztyn.

SZOWINIZM - skrajna odmiana nacjonalizmu; oznacza
bezkrytyczny stosunek do własnego narodu, połączony z pogardą lub
nienawiścią dla innych. Nazwa pochodzi od nazwiska żołnierza,
wielbiciela Napoleona I, Nicolasa Chauvin [wym. szowę].

SZTUKA ROMAŃSKA - zob. Romańszczyzna.

ŚREDNIOWIECZE - okres w dziejach Europy od schyłku V do XV
w., czyli od kresu starożytności do odrodzenia; zapoczątkowany
upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.), zamknięty
wielkimi odkryciami geograficznymi końca XV w. Średniowiecze
obejmuje 1000 lat rozwoju cywilizacji i kultury europejskiej,
jest bardzo zróżnicowane wewnętrznie. Dzieli się ogólnie na:
wczesne (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i późne (do XV w.)
Charakterystyczne dla tej epoki było przede wszystkim
rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, powstanie feudalnego
systemu społecznego oraz ukształtowanie się państw na obszarze
całego kontynentu. W dziedzinie gospodarki najistotniejszy był
dynamiczny rozwój miast i początki wymiany towarowo-pieniężnej.
Por. Feudalizm


ŚRODKI PRODUKCJI - w potocznym rozumieniu wszystko co służy
procesowi produkcji: narzędzia, maszyny, fabryki, kapitał,
ziemia itp. Por. Produkcja.

ŚWIAT ANTYCZNY - Por. Antyk.

ŚWIĘTA INKWIZYCJA - Zob. Inkwizycja.

ŚWIĘTE PRZYMIERZE - ścisłe porozumienie i współdziałanie
władców europejskich przeciwko dążeniom postępowym, rewolucyjnym
i wolnościowym; jego początkiem i podstawą polityczną było
porozumienie Rosji, Prus i Austrii, zawarte w Paryżu
26 IX 1815 r. (po ostatecznej klęsce Napoleona I). Na wniosek
Aleksandra I trzej władcy zobowiązali się czuwać nad
przestrzeganiem ustalonego porządku zarówno na arenie
międzynarodowej jak wewnątrz poszczególnych krajów i udzielać
sobie wzajemnej pomocy w jego utrzymaniu. Powoływano się na
głoszoną dawniej zasadę, że władza monarchy pochodzi od Boga, a
współdziałanie władców ma na celu wprowadzenie w życie
chrześcijańskich zasad Pisma Świętego, stąd nazwa Święte
Przymierze. Por. Reakcja

T

TAJNE NAUCZANIE - organizacje nauczycieli, którzy w
okupowanej przez Niemcy hitlerowskie Polsce, wbrew zakazom i
grożącym karom, w imię obrony wartości narodowych, języka i
kultury organizowali tajne komplety, na których młodzież
zdobywała wiedzę w zakresie szkoły średniej i wyższej.






TALMUD - całość piśmiennictwa religijnego judaizmu
obejmująca uzupełnienia i komentarze do Starego Testamentu.

TARCZOWNICY - we wczesnym średniowieczu w Polsce żołnierze
(wojowie) piesi, posługujący się w walce łukiem, włócznią,
toporem. Do ochrony ciała służyła im tarcza i skórzany kaftan.
Por. Pancerni.

TEMPLARIUSZE - największy zakon rycerski okresu wypraw
krzyżowych, powstały w XII w., głównie z rycerstwa francuskiego.
Posiadał ogromne majątki ziemskie, bogactwa i wpływy polityczne;
zlikwidowany na początku XIV w. Por. Wyprawy krzyżowe.

TERROR - stosowanie przemocy lub groźba jej użycia.
Zazwyczaj brutalne, często bezprawne postępowanie w walce z
przeciwnikiem lub opozycją, mające na celu wymuszenie wszelkimi
środkami posłuchu, złamanie oporu. Przejawami terroru są zarówno
zamachy na przedstawicieli władzy organizowane przez opozycję,
jak też brutalne traktowanie opozycji przez władzę i policję;
aresztowania, zesłania, więzienia, zabójstwa, zawieszenie
podstawowych praw i swobód obywatelskich (np. "wielki terror"
jakobiński u schyłku rewolucji francuskiej). Por. Opozycja;
Represje; Swobody obywatelskie.

TOLERANCJA RELIGIJNA - wyrozumiałość, także szacunek dla
innych wyznań; uznawanie prawa swobodnego wyboru religii.
Przestrzegana w Polsce w czasach reformacji i zagwarantowana
szlachcie postanowieniami konfederacji warszawskiej (1573 r.); z
czasem słabnie (od połowy XVII w.) pod naciskiem kontrreformacji.
Jest przeciwieństwem fanatyzmu religijnego. Por. Reformacja;
Fanatyzm religijny.

TOTALIZM - od łacińskiego totalis - całkowity. Ustrój
państwowy rozwijany we wszystkich państwach faszystowskich,
zwłaszcza w hitlerowskich Niemczech i państwach komunistycznych,
oparty o zasadę skrajnego centralizmu dażącego do: a) pełnej
kontroli nad całokształtem życia społeczeństwa, b) zniesienia
instytucji i organizacji nie podporządkowanych systemowi
totalitarnemu, c) likwidacji partii politycznych poza partią
rządzącą, d) uchylenia większości praw obywatelskich i
militaryzacji życia, e) rozbudowy aparatu przemocy (policja
polityczna, np. gestapo, NKWD) oraz stosowania terroru i
przymusu fizycznego wobec faktycznych i potencjalnych
przeciwników. Por. Faszyzm; Komunizm; Terror.

TOWARZYSTWA - instytucje powoływane przez aktywnych członków
społeczeństwa do spełnienia określonych zadań: politycznych,
gospodarczych, kulturalnych, naukowych;

towarzystwa patriotyczne - organizacje tajne, nielegalne,
zakładane do walki z zaborcą, np. Filomaci i Filareci działający
w latach 1817-1823 w Wilnie;

Towarzystwo Przyjaciół Nauk - instytucja spełniająca zadania
akademii nauk, powołana w 1800 r. w Warszawie. Skupiała uczonych






i ludzi popierających rozwój nauki poprzez liczne dary pieniężne
oraz przekazywanie cennych zbiorów naukowych i bibliotecznych.
Towarzystwo zapoczątkowało badania naukowe nad historią kraju i
językiem polskim; zebrało wiele rękopisów, zgromadziło dużą
bibliotekę. Podobne towarzystwa powstały w Krakowie, Lublinie,
Poznaniu i Toruniu. Por. Ossolineum.

TRADYCJA - zasady postępowania, obyczaje, poglądy
przechodzące z pokolenia na pokolenie i utrwalające się jako
zwyczaj, normy zachowań i sposób myślenia.

TRAKTAT - układ, umowa międzynarodowa o charakterze
politycznym, gospodarczym, handlowym, np. traktaty pokojowe
zawarte pomiędzy poszczególnymi państwami po zakończeniu I wojny
światowej, m.in. traktat z Niemcami z 28.VI.1919 r., podpisany w
Wersalu, czy inne umowy międzynarodowe zawarte w latach 1919-
1922, na mocy których ukształtował się tzw. system wersalski.

TRÓJPOLÓWKA - sposób uprawy roli stosowany m.in. w Polsce od
średniowiecza, od czasów lokacji wsi na prawie niemieckim (XIII-
XIV w.). Polegał na podziale pól uprawnych na trzy części: dwie
były obsiane zbożem jarym i ozimym, a trzecią użytkowano jako
pastwisko (ugór). System ten z niewielkimi zmianami przetrwał na
ziemiach polskich do XVIII-XIX w. Por. Prawo niemieckie.

TRYBUN LUDOWY - przywódca, obrońca ludu; w starożytnym
Rzymie, w okresie republiki, przedstawiciel plebsu, gotowy zawsze
do wysłuchania próśb, reprezentujący interesy ubogiej ludności w
senacie i zgromadzeniu ludowym. Przysługiwało mu prawo weta
(sprzeciwu) wobec projektów i uchwał tych instytucji, oraz
nietykalność osobista.

TRYBUT - danina w pieniądzu, kruszcu lub w naturze płacona
silniejszemu władcy jako wyraz zależności politycznej i
zapewnienia pokoju. Por. Haracz.

TRYBUTARIUSZ - płacący trybut.

TRYUMF - publiczna, okazała uroczystość urządzana w
starożytnym Rzymie na cześć zwycięskiego wodza i armii. Por. Łuk
tryumfalny.

"TRZECI ŚWIAT" - rozwijające się kraje Afryki, Ameryki
Łacińskiej i Azji. Termin wprowadzony przez prasę zachodnią
("pierwszy świat" - kapitalistyczny, "drugi świat" -
socjalistyczny), powszechnie przyjęty w ONZ w latach 1955-1960,
kiedy coraz więcej nowych państw w wyniku dekolonizacji stawało
się członkami ONZ.

TURNIEJ RYCERSKI - zawody rycerskie; pojedynki piesze lub
konne odbywające się na dworach królewskich (książęcych) w
Europie do XV w. Turnieje przebiegały według ściśle ustalonych
przepisów i zgodnie z przewidzianym ceremoniałem. Miały wykazać
zręczność i odwagę rycerzy. Por. Rycerstwo.







U

UGRUPOWANIE POLITYCZNE - por. Stronnictwo polityczne; Partia
polityczna.

UKAZ - nazwa rozporządzeń wydawanych w dawnej Rosji przez
cara, np. specjalny dekret z 1861 r., którym Aleksander II
likwidował w Rosji pańszczyznę i poddaństwo osobiste chłopów.

UKŁAD POLITYCZNY - umowa, porozumienie, np. układy wojskowe
NATO (inaczej Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, którą 4 IV
1949 r. powołały do życia: USA, Francja, Wielka Brytania, Belgia,
Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Włochy i
Portugalia) czy Układ Warszawski (sojusz wojskowy z 14 V 1955 r.
do którego przystąpiły Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD,
Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR).

ULTIMATUM - w stosunkach międzynarodowych ostateczne,
terminowe żądanie spełnienia określonych warunków, skierowane
przez rząd jednego państwa do władz drugiego, zawierające groźbę
zastosowania przymusu (do wojny włącznie) w razie ich
niespełnienia.

UNIA - połączenie się, związek dwóch i więcej państw w celu
prowadzenia wspólnej polityki;

unia kościelna - połączenie kościoła katolickiego i części
prawosławnego na mocy unii w Brześciu w 1596 r.; Por. Unici;
Dyzunici.

unia personalna - związek państw, które łączy osoba władcy i
polityka zagraniczna, zachowują one natomiast pewną odrębność w
polityce wewnętrznej, np. unia z Węgrami (1370), unia w Krewie
(1385);

unia realna - trwałe połączenie dwóch państw mających
wspólnego władcę, granice, politykę zagraniczną i niektóre
instytucje państwowe np. sejm. Przykładem może być Unia Lubelska
(1569).

UNICI - inaczej grekokatolicy; wyznawcy prawosławia na
ziemiach dawnej Polski, którzy na mocy unii brzeskiej (1596)
przeszli na katolicyzm, uznali zwierzchność papieża, zachowali
prawosławny obrządek nabożeństw. Zamieszkiwali głównie
południowo-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Mimo, że po
rozbiorach byli prześladowani przez władze carskie i zmuszani do
przyjmowania prawosławia, do dziś zachowali swój obrządek.

UNIFIKACJA - ujednolicenie, likwidacja odrębności praw i
administracji poszczególnych prowincji. Por. Administracja;
Prowincja.

UNIWERSAŁ - w dawnej Polsce list królewski ogłaszany
publicznie; od XV w. akt prawny wydawany przez króla w sprawach
wyznaniowych, gospodarczych, wojskowych; od XVI w. król zwoływał






uniwersałami szlachtę na sejmy i pospolite ruszenie;

uniwersał połaniecki - wydany 7 maja 1794 r. pod Połańcem
przez naczelnika powstania Tadeusza Kościuszkę, nadawał chłopom
m.in. wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę, co miało zachęcić
ich do udziału w insurekcji. Był pierwszym aktem wprowadzającym
istotne zmiany w położeniu chłopstwa w Rzeczypospolitej
Szlacheckiej. Realizowany był tylko częściowo z powodu sprzeciwu
szlachty; zniesiony przez zaborców.

UNIWERSYTET - najstarszy typ europejskiej wyższej uczelni;
uniwersytety rozwijały się od XII-XIII, najpierw głównie w
północnych Włoszech i Francji (pierwszy powstał w Bolonii w 1088
r.); w Polsce założony w 1364 r. w Krakowie przez Kazimierza
Wielkiego.

UPAŃSTWOWIENIE - zob. Nacjonalizacja.

URBANIZACJA - intensywny rozwój miast pod względem ich
liczby, wielkości powierzchni, przyrostu liczby mieszkańców, roli
społecznej i kulturalnej. Urbanizacja została zapoczątkowana w
końcu XVIII w. w przodujących gospodarczo państwach Europy
Zachodniej. W XIX w. stopniowo obejmowała inne kraje. W
architekturze oznaczała świadome planowanie poszczególnych ulic,
dzielnic, a nawet całych miast np. Paryża.

USTAWA - akt prawny wydany przez najwyższy organ władzy
państwowej, uchwalony i ogłoszony w specjalnym trybie.

USTAWY NORYMBERSKIE - rasistowskie ustawy rządu III Rzeszy
Niemieckiej, wprowadzające podział obywateli Niemiec na
Aryjczyków i nie-Aryjczyków. Stały się one międzynarodowym
symbolem rasizmu i polityki antyżydowskiej; wpłynęły na wybranie
Norymbergi jako miejsca procesu hitlerowskich zbrodniarzy
wojennych. Por. Rasizm; Procesy norymberskie.

USTRÓJ - system organizacji władzy, społeczeństwa i
gospodarki, obowiązujący w danym państwie i określony normami
prawa, zależny od epoki i przemian historycznych. Por. Okres
historyczny.

UTOPIA - projekt idealnego ustroju społecznego i
politycznego, w którym nie byłoby miejsca na żadne zło i
niesprawiedliwość społeczną, a ludzie byliby między sobą równi
także w sensie majątkowym. W języku potocznym utopią nazywamy
coś, czego nie da się zrealizować w praktyce. Por. Socjalizm
utopijny.

UWŁASZCZENIE - nadanie ziemi na własność. Nazywano tak np.
reformy przeprowadzone na ziemach polskich w latach 1811-1864,
które nadały chłopom na własność ziemię, dotychczas przez nich
użytkowaną, z równoczesnym odszkodowaniem dla dziedziców.

W







WASAL - inaczej lennik; w średniowieczu osoba oddająca się
pod opiekę seniorowi, składająca mu hołd lenny, przyrzekająca
służbę zbrojną i otrzymująca w zamian lenno - ziemię wraz z
poddanymi. Por. Lenno; Senior.

WETERAN - stary, wysłużony żołnierz, uczestnik minionych
wojen lub powstań. Por. Kombatant.

WEZYR - w państwie tureckim szef rządu sułtańskiego i
naczelny dowódca armii. Por. Sułtan.

WĘDRÓWKI LUDÓW - wielkie przemieszczenia ludności, przede
wszystkim ludów germańskich, słowiańskich i turecko-mongolskich
na przełomie starożytności i średniowiecza między IV a VII w.
Por. Najazdy barbarzyńców.

WIEC KSIĄŻĘCY - zgromadzenie możnowładców, urzędników
książęcych zwoływane przez panującego dla podjęcia istotnych
decyzji w sprawach państwowych: stanowienia nowych praw, nadań
ziemi, rozsądzenia sporów.

WIOSNA LUDÓW - największe w XIX w. wystąpienia rewolucyjne w
Europie. Objęły w latach 1848-1849 Francję, Austrię, Węgry,
państwa niemieckie i włoskie oraz znaczną część ziem polskich. Na
Węgrzech, we Włoszech i w Polsce ruchy rewolucyjne Wiosny Ludów
wiązały się ściśle z walką o zjednoczenie i niepodległość
narodową.

WITRAŻ - kompozycja przypominająca obraz, wykonana z
kawałków barwnego szkła, połączonych ramkami ołowianymi;
charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, umieszczana w
oknach kościołów gotyckich.

WŁADZA - prawo rządzenia, wydawania decyzji i kontrolowania
ich wykonywania; panowanie. Według osiemnastowiecznej teorii
Monteskiusza, uznawanej do dziś, system władz dzieli się na:

władzę ustawodawczą - określającą normy i ustawy, według
których funkcjonuje państwo,

władzę wykonawczą - realizującą wykonanie postanowień władzy
ustawodawczej,

władzę sądowniczą - niezależną od dwóch poprzednich, która
przestrzega zgodnej z prawem działalności państwa i jego
obywateli.

WŁODYCY - inaczej panosze; w średniowiecznej Polsce drobne
rycerstwo posiadające własną ziemię; zanikli w XIV-XV w.,
wchodząc częściowo w szeregi szlachty, mieszczaństwa lub
chłopstwa.

WOJEWODA - do końca XIII w. najwyższy urzędnik książęcy
(królewski), sprawujący w zastępstwie władcy dowództwo nad
wojskiem oraz sądownictwo. W okresie późniejszym, do rozbiorów






najwyższy rangą urzędnik ziemski, zasiadający w senacie,
przewodniczył sejmikom, zwoływał pospolite ruszenie, sprawował
nadzór nad miastami. Po roku 1918 (z okresowymi przerwami) organ
administracji państwowej.

WOJNA - konflikt zbrojny między państwami lub grupami
społecznymi wewnątrz państwa, podejmowany dla osiągnięcia celów
politycznych i rozstrzygnięcia sporów siłą;

wojna błyskawiczna - wojna z użyciem wszystkich sił,
zaskakująca przeciwnika i likwidująca szybko opór, np. kampanie
niemieckie w Europie w 1939 i 1940 r.;

wojna domowa - ostry konflikt zbrojny wewnątrz państwa, np.
wojna domowa w Hiszpanii w latach 1936-1938;

wojna partyzancka (podjazdowa) - działania zbrojne na tyłach
wroga mające na celu rozproszenie jego sił; np. walki w okresie
potopu szwedzkiego (1655-1660), działania partyzanckie w trakcie
powstań narodowo-wyzwoleńczych na ziemiach polskich w XIX w. czy
walka zbrojna polskiego podziemia w czasie II wojny światowej;

wojna pozycyjna - długotrwałe działania zbrojne bez
wyraźnych zmian linii frontu, np. wojna prowadzona między Francją
a Niemcami w latach 1914-1918;

wojny religijne - charakterystyczne dla okresu reformacji,
np. wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-1525;

wojna światowa - konflikt zbrojny, angażujący większość
państw świata; pierwsza w latach 1914-1918 oraz druga 1939-1945;

"zimna wojna" - napięte stosunki między państwami lub
grupami państw połączone z wyścigiem zbrojeń, wrogą działalnością
dyplomatyczną oraz propagandą gospodarczą. Państwa socjalistyczne
były w stanie zimnej wojny z państwami kapitalistycznymi po II
wojnie światowej.

WOJSKO KWARCIANE - wojska, utrzymywane z kwarty, powołane w
Polsce w wyniku reform ruchu egzekucyjnego w XVI w. Por. Kwarta.

WOLNA ELEKCJA - por. Elekcja.

WOLNI DZIEDZICE - w średniowiecznej Polsce większość
ludności chłopskiej osiadła na własnej ziemi; od XIII w. popadła
stopniowo w zależność od panów feudalnych.

WOLNIZNA - w średniowieczu zwolnienie nowych osadników od
czynszu na okres od kilku do kilkunastu lat w celu
zagospodarowania ziemi, związane z lokacjami wsi na prawie
niemieckim. Por. Lokacja.

WOLNOMULARSTWO - inaczej masoneria; powstające w XVIII w.
tajne międzynarodowe stowarzyszenia o charakterze filozoficznym i
politycznym. Stawiały sobie za cel doskonalenie ludzi przez






rozwój ich osobowości oraz doprowadzenie do powszechnego
porozumienia, zbratania poprzez wyzwolenie z różnic religijnych i
stanowych. W pierwszej połowie XIX w., a zwłaszcza w okresie
Wiosny Ludów, wolnomularstwo włączyło się do walk narodowo-
wyzwoleńczych w całej Europie.

WOLNOŚĆ OSOBISTA - prawa polityczne przysługujące
obywatelowi. Miały one istotne znaczenie m.in. dla sytuacji
chłopów na ziemiach polskich w XIX w. Wolność osobista
gwarantowała chłopom możliwość zmiany miejsca zamieszkania i
pracy (likwidacja przypisania do ziemi), swobodę wyboru pracy,
niepodleganie władzy sądowniczej innej niż sądy państwowe.

WÓJT - organizator miasta na prawie niemieckim i jego
dziedziczny zarządca w imieniu pana feudalnego (urzędnik
księcia); przewodniczył sądowi miejskiemu. Z czasem, gdy miasta
zyskały samorząd (od XV w.) obierany przez rajców.

WYPRAWY KRZYŻOWE - inaczej krucjaty; wyprawy podejmowane w
XI-XIII w. przez rycerstwo europejskie przeciwko Turkom w celu
odzyskania i obrony Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Por. Zakony.

WYSIEDLENIA - przymusowe usuwanie ze stałej siedziby, np.
ludności z terenów objętych działaniami wojennymi lub klęskami
żywiołowymi; działalność okupanta w stosunku do podbitej ludności
cywilnej, np. przymusowe wysiedlanie ludności polskiej z terenów
włączonych do Rzeszy i Zwi�zku Radzieckiego w czasie II wojny
światowej.

WYŚCIG ZBROJEŃ - stały wzrost wydatków na zbrojenia,
powiększanie armii, podporządkowanie badań naukowych celom
wojskowym, ograniczenie wydatków pokojowych. Wyścig zbrojeń na
wielką skalę rozpoczął się przed I wojną światową. Obecnie
mocarstwa poprzez szereg umów międzynarodowych starają się proces
ten zahamować.

Z

ZABORY - okres historii Polski od 1772 do 1918 roku, kiedy
na skutek polityki sąsiadujących mocarstw - Austrii, Prus i
Rosji, Polska, pozbawiona suwerenności i państwowości, podzielona
została na trzy części (potocznie zwane zaborami), wcielone do
państw zaborców. Por. Rozbiory Polski.

ZAKONY - zgromadzenia religijne grupujące ludzi prowadzących
wspólne życie oparte na określonej regule zakonnej. Ich
członkowie (mnisi, mniszki), chcąc bez zakłóceń realizować zasady
wiary, izolowali się w tym celu od świata zewnętrznego,
zamieszkując w klasztorach. Jako pierwsi w średniowiecznej
Europie pojawili się w X-XI w. benedyktyni i cystersi, później
tzw. zakony żebracze - franciszkanie, dominikanie w XI-XII w. W
okresie wypraw krzyżowych ważną rolę pełniły zakony rycerskie:
templariusze, joannici, krzyżacy. W czasach reformacji powstał
nowy typ zakonu (jezuici) nastawiony na szeroką działalność
edukacyjną i propagandową w obronie katolicyzmu.






ZASADŹCA - organizator wsi na prawie niemieckim; na
podstawie umowy z panem feudalnym werbował osadników, zakładał
wieś i zostawał przeważnie jej sołtysem. Por. Lokacja.

ZBÓR - świątynia protestancka; określa się w ten sposób
także ogół członków protestanckiej społeczności religijnej, np.
zbór kalwiński.

ZESŁANIE - kara stosowana często przez sądy i administrację
państwową w Rosji carskiej polegająca na przymusowym
przesiedlaniu ludzi na Syberię i poddawaniu zesłańców nadzorowi
policyjnemu. Jedna z podstawowych form represji po upadku
Powstania Styczniowego. Podobną karę stosowały państwa
kolonialne, zsyłając przestępców lub przeciwników politycznych do
odległych kolonii, np. do Australii.

ZGROMADZENIE - zespół ludzi stanowiący organ władzy;

zgromadzenie ludowe - w starożytnym Rzymie, w okresie
republiki, najwyższy organ władzy państwowej wybierający
urzędników, ustalający prawa, decydujący o wojnie i pokoju;

zgromadzenie narodowe - organ ustawodawczy we Francji i
innych państwach (inaczej parlament). W Polsce międzywojennej
Zgromadzenie Narodowe było wspólnym posiedzeniem sejmu i senatu,
na którym wybierano prezydenta;

Zgromadzenie Ogólne - jeden z dwóch głównych (obok Rady
Bezpieczeństwa) organów Organizacji Narodów Zjednoczonych,
składający się ze wszystkich członków ONZ.

ZIEMIA - w czasach najdawniejszych w Polsce ziemią nazywano
część kraju zwiazaną z określonym grodem; w dobie rozbicia
dzielnicowego - poszczególne dzielnice państwa, które w okresie
późniejszym przybrały na ogół nazwę województw. Por. Wojewoda.

ZIEMIA ŚWIĘTA - Palestyna, kraina leżąca między wybrzeżem
Morza Śródziemnego a rzeką Jordan, miejsce urodzenia i życia
Chrystusa; teren wypraw krzyżowych w średniowieczu i cel
pielgrzymek chrześcijan.

ZIEMIAŃSTWO - warstwa właścicieli majątków ziemskich w XIX
w., najczęściej wywodząca się ze szlachty.

ZIMNA WOJNA - zob. Wojna.


ZŁOTA KSIĄŻECZKA - rzekoma bulla papieża Grzegorza XVI do
chłopów polskich z początku lat czterdziestych XIX w.
Rozpowszechniona w Lubelskiem i Kieleckiem, głosiła likwidację
wielkiej własności i wzywała do walki z zaborcą. Napisana
prawdopodobnie przez księdza Piotra Ściegiennego. Por. Bulla.

ZŁOTA ORDA - państwo mongolsko-tatarskie powstałe z
zachodniej części imperium Czyngis-chana w XIII w. Do największej






potęgi doszło w XIV w., w następnym wieku uległo rozpadowi na
skutek walk wewnętrznych.

ZŁOTA WOLNOŚĆ - prawa i przywileje wywalczone przez szlachtę
w dawnej Polsce, dające jej nieograniczone swobody polityczne.
Por. Demokracja szlachecka.

ZŁOTY WIEK - Por. Odrodzenie.

ŹRÓDŁO HISTORYCZNE - zachowane ślady życia i działalności
człowieka z przeszłości stanowiące podstawę do badań
historycznych; dzielą się na materialne (np.: narzędzia, ozdoby,
monety, budowle), pisane (m.in.: dokumenty, kroniki, pamiętniki)
i ikonograficzne (dzieła sztuki, obrazy, rzeźby, fotografie
itp.). Por. Archeologia; Numizmatyka; Ikonografia;
Historiografia.

ŻUPY - przedsiębiorstwa górnicze w dawnej Polsce, należące
do króla; kopalnie soli (np. w Wieliczce), srebra i ołowiu (np. w
Olkuszu); w średniowieczu jedno z najważniejszych źródeł dochodów
monarchy.

ŻOŁD - pieniądze wypłacane żołnierzowi odbywającemu
obowiązkową służbę wojskową.

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH - por. Hagiografia.