Wojciech Michera
DLACZEGO KROWA JEST CZERWONA?
O KATEGORIACH WIDZENIA BARWNEGO
Największy mieszczuch znający krowę j edyni e z zwalającej na generowani e nieskończonej ilości popraw
obrazka na opakowani u masła wi e, że istnieją w Pol nych zdań, także tych ni gdy nie zarej estrowanych, była
sce dwi e odmi any tych zwierząt: czarno-białe i czer również opozycją uni wersal i zmu wobec rel at ywi zmu.
wone. A przecież, jeśli chcielibyśmy być precyzyj ni Rewol ucj i w nauce o kategoryzowani u bar w doko
trzeba by zaoponować: o ile krowy pierwszej odmi any nała ni ewi el ka książka B. Berl i na i P. Kay' a Basic
5
mają rzeczywiście barwę czarno-białą, to te drugi e są color terms wydana w 1969 r. . Wywołała ona niezwykłe
ni e czerwone ale brązowe! Wi el u czytelników zapewne poruszenie i komentowana była przez czasopisma repre
tę sprzeczność językową dostrzegło już wcześniej; dl a zentujące wszystki e ni emal nauki humani styczne. Z per
nas będzie pretekstem i punkt em wyjścia do rozważań spektywy ki l kunast u l at j aki e minęły od jej ukazani a
nad pewnymi antropol ogi cznymi probl emami barw. się, wi adomo, że zawierała błędy, faktografi czne i meto
Jeszcze do ni edawna powszechnie panowała opi ni a, dologiczne, skrzętnie wychwyt ywane przez krytyków. Co
że odcienie barwne wi dzi ane przez człowieka tworzą najważniejsze, byl i ni mi również Berl i n i Kay. W re
j ednol i te kont i nuum, dzielone następnie na kategorie. zultacie teori a słuszna w założeniach i ulepszona w
Podział na kategori e miał być procesem należącym wy szczegółach zdołała się obronić".
łącznie do sfery kul t ur y i zależeć w głównej mierze Najważniejszą cechą prac nur t u zapoczątkowanego
od języka. Pogląd ten jest wyni ki em ogólniejszej posta przez Berl i na i Kay' a jest ewol ucj oni zm, a dokładniej
wy badawczej prezentujących go antropologów, a mi a neoewol ucj oni zm: zróżnicowany podział barw ni e jest
nowi ci e rel at ywi zmu kul turowego. Poj awi eni e się naz wyni ki em odmiennego (i arbi tral ni e określonego) spo
wy relatywizm" powoduj e ni euchronni e przywołanie i n sobu przystosowani a się danej kul t ur y do środowiska,
nej uniwersalizm" i oto mamy obu antagoni ale świadczy o różnym stopni u zaawansowani a w j ed
stów; zmagają się oni od dobrych kilkudziesięciu l at. norodnym rozwoj u ewol ucyj nym. Czynni ki em organi zu
Są nam obaj potrzebni , byśmy mogl i lepiej określić jącym tę ewolucję jest fizjologia. Ten ostatni element,
i zrozumieć czym są kol ory i ich kategorie. ni emi l e być może przez niektórych wi dzi any, powoduj e,
Początki antropol ogi i stały pod znaki em uni wersa że muszę choć pobieżnie przedstawić mechani zm wi dze
l i zmu, a przede wszystki m ewol ucj oni zmu. Generalną ni a barw. Proponuję też, by czytel ni k ni e opuszczał po
zmianę przyniosły tedencje wypracowane przez języko święconych fizjologi i akapitów uni kni e w ten sposób
znawstwo amerykańskie F. Boasa, E. Sapi ra i wreszcie wi el u nieporozumień; dl a zachęty mogę dodać, że zapre
B. L. Whorf a. Stwi erdzono, wbr ew poglądom ewol ucj o- zentowana teori a różni się znacznie od tej , którą przed
nistów, że nie istnieje t aki byt j ak j edna kultura stawiają podręczniki szkolne.
l udzka", że mówić o ni ej można wyłącznie j ako o su Uznawany dzisiaj pogląd na mechani zm wi dzeni a
mi e poszczególnych kul t ur etnicznych, będących specy kolorów pochodzi w prostej l i ni i od dwóch powstałych
7
f i cznymi sposobami przystosowani a siÄ™ grup l udzki ch do w XI X w. teori i Younga-Hel mhol tza oraz Heri nga .
warunków środowiskowych. Pogląd ten odnosił się w Pierwsza teoria, mówiąca o trzech barwach podstawo
głównej mierze do języka, j ako tego el ementu kul t ury, wych i i ch połączeniach tworzących wszelki e spostrze
który kształtuje pozostałe. Kol ory stały się ul ubi onym gane odcienie chromatyczne, odnosi się do wi dzeni a
przykładem relatywistów, pokazywanym dl a zi l ustrowa ocznego, a dokładniej obrazu powstającego na si at
ni a tezy o autentyczności każdej z kul t ur . kówce oka (biel jest t u sumą kolorów chromatycznych,
O t ym, że poszczególne kul t ur y posiadają odmi enne czerń braki em światła). Ponieważ j ednak ostateczne wr a
zestawy kategori i kolorów wi edzi ano już w XI X w. żenie barwy powstaj e w mózgu, ważniejsze jest, co
Początkowo i nterpretowano to spostrzeżenie zgodnie z dzieje się dalej z i mpul sem bar wnym wyt worzonym w
duchem ewol ucj oni zmu. Potem te same f akt y doczekały oku. Ten etap jest zgodny z poglądami E. Heri nga: trzy
się i nterpretacj i rel atywi stycznej . Tę właśnie spotykamy kanały wiążące siatkówkę z mózgiem odpowiadają trzem
w dzisiejszej pol ski ej l i teraturze antropologicznej wymi eni onym przez niego parom kolorów: białemu i
zresztą jeśli chodzi o interesujący nas temat nader ubo czarnemu, czerwonemu i zi el onemu oraz żółtemu i ni e
giej Przypadki em na który najczęściej powołują się bi eski emu. Te trzy kanały tworzone są przez dwa t ypy
relatywiści jest międzykulturowa odmienność dzielenia komórek: antagonistyczne i nieantagonistyczne. Pi erw
zi mnej części spekt rum barwnego, czyl i odcieni zielo sze reagują na bodzce o określonej długości f al i i wy
nych i niebieskich. W standardowym języku europej wołują wrażenie barw chromatycznych (czerwonej, żół
s ki m" (np. pol ski m) ten odcień spekt rum dziel i się na tej , zielonej, niebieskiej). I ch antagonistyczność polega
dwa kol ory: zielony i niebieski, podczas gdy wiel e i n na t ym, że nie mogą powstawać jednocześnie doznania
2 3
nych języków (np. j akucki , czy Navaj o ) cały ten kolorów jednej pary (nie istnieje barwa czerwono-zie-
4
obszar barwny obej muj e jedną nazwą . lona, ani żółto-niebieska). Komórki nieantagonistyczne
Ten ugrunt owany zdawałoby się pogląd j ednak się tworzą wrażenie bi el i i czerni barwy te mogą być
zachwiał. Pierwsze uderzenie, niezauważalne, ale poz wi dzi ane jednocześnie j ako szarość.
wolę sobie twierdzić zasadnicze, spadło na tę ogólno- Aatwo teraz określić na czym polegają trzy wy
antropologiczną koncepcję ze strony samego języko mi ar y" kol oru, cechy potrzebne do jego opi su: jasność,
znawstwa. Opozycja generatywistów, z Chomsky' m na odcień chromatyczny i nasycenie. Komórki nieantago
czele, wobec dotychczasowego tzw. językoznawstwa st r uk nistyczne odpowiadają za. określanie jasności, zarówno
turalnego, przeciwstawiajÄ…ca i ndukcyj nemu zbi erani u barw achromal ycznych j ak i chromatycznych, pobudze
i anal i zowani u faktów poszuki wani e ogólnej zasady po nie odpowi edni ch komórek antagonistycznych, poj edyn-
247
czych l ub w odpowi edni ej kombi nacj i , określają odcień tywi stycznego o i stni eni u tzw. punktów zwiększonej ko-
chromatyczny; nasycenie odpowi ada proporcj i między dowalności, umieszczanych po środku danej kategori i
1 0
światłem białym i chromatycznym, czyl i stopni u po (a więc będących pochodnymi grani c) . Kategori e barw
e
ne tworzą się wokół wyróżnionych prototypów, które
budzeni a jednego i drugiego t ypu komórek .
są wspólne całemu gat unkowi l udzki emu. Są one łat
Wyni ka z tego, że barwy nie są rzeczywistością f i
wiejsze do zapamiętania, są chętniej rozpoznawane i na
zyczną zewnętrzną w stosunku do obserwatora, że bez
zywane zarówno przez współczesnych Amerykanów
zasadne jest zastanawiani e siÄ™, j ak np. wyglÄ…da ul t r a
j ak i znajdujÄ…ce siÄ™ na poziomie epoki kami eni a no
fiolet. Ul traf i ol et nie jest kol orem, jest falÄ… fizycznÄ…
wogwi nej ski e plemię Dugum Dani , przez dorosłych j ak
nie pobudzającą naszych organów wi dzeni a barwnego.
i
i nie mówiące jeszcze małe dzi eci .
Obraz świata w oczach dal toni sty nlie jest obrazem fał
szywym, odbiega j edyni e od pewnej normy przyjętej Tymi podstawowymi kol orami ogni skowymi , które
dl a gat unku ludzkiego, tak j ak nie jest fałszywy obraz organizują przestrzeń jest oczywiście znana już nam
świata psa czy koni a, składający się pod względem ko szóstka: czerwień, żółcień, zieleń, błękit oraz bi el i czerń.
l oryst yki wyłącznie z bi el i , czerni i szarości. Jeśliby poprosić stu Polaków l ub Francuzów by wska
zali najlepszy ich zdani em wzór czerwi eni , a następnie
Wszystki e kol ory, j aki e zdrowy człowiek może do
zwrócić się z t y m samym do, powi edzmy, Buszmenów
strzec tworzą tzw. przestrzeń barwną, przedstawianą
i Eskimosów, to okazałoby się, że różnice międzyjęzy-
często w f ormi e kul i : jej bi eguny są zajęte przez bi el
kowe nie są większe niż różnice między osobni kami j ed
i czerń, oś to kol ej ne stopnie szarości, powi erzchni a na
nego społeczeństwa. Odmienność polegałaby na t ym, że
tomi ast pokryt a jest barwami chromatycznymi , osiÄ…ga
np. Dugum Dani całą przestrzeń dzielą na dwi e, Mu
jącymi największe nasycenie tam, gdzie naj dal ej od
rzyni ze środkowej Af r yki na trzy, Aguaruna z Peru
bi el i , czerni i szarości na równiku" (odpowiada on
na cztery, większość I ndi an Amer yki Pn. na pięć, Ar a
w zasadzie tzw. spekt rum barwnemu) . W tej konst ruk
bowi e na sześć, a my na jedenaście podstawowych
cj i pojęciowej kol ory chromatyczne są tak rozmieszczo
kategori i . Jednakże sześć głównych korzeni określają-
ne, że po przeciwległych stronach (na antypodach")
e jących ten podział jest cechą wspólną.
leżą: czerwień i zieleń oraz żółcień i błękit . Wyobra
żenie sobie taki ej przestrzeni barwnej bardzo ułatwi Berl i n, Kay i wi el u i nnych twi erdzi , że różne t ypy
nam zrozumieni e wi el u problemów związanych z jej zestawów PKK można nałożyć na schemat ewol ucyj ny,
kategoryzowani em. odzwierciedlający rozwój termi nol ogi i barw na prze
strzeni ostatni ch tysiÄ…cleci.
Powróćmy j ednak już do sprawy badań nad kate
goryzacją barw. Jednym z podstawowych posunięć Ber Zgodni e z t ym poglądem I etap wprowadził po
l i na i Kay' a było, zgodnie z tytułem i ch książki, wpro dział przestrzeni barw na dwi e połowy. Jedna zawiera
wadzeni e rozróżnienia między podst awowymi (PNK) i barwy jasne i ciepłe (biel, czerwień i żółcień), druga
drugorzędnymi ( DNK) nazwami kolorów, oraz odpowi a ci emne i zimne (czerń, błękit i zieleń). Każda katego
dającego mu rozróżnienia podstawowych ( PKK) i drugo ri a zawi era wiec po trzy z sześciu głównych kolorów
rzędnych ( DKK) kategori i kolorów. Zastosowal i oni cztery i każdy z ni ch może być teoretycznie wskazywany j a
kryt eri a określające grupę podstawowych nazw kolorów: ko najlepszy przykład" danej kategori i ; praktyczni e,
w pi erwszej jest to bi el lufo czerwień, a w drugi ej czerń
1. PNK mają być j ednowyrazowe (nie są ni mi t ermi ny
lufo najciemniejsze odcienie zielone albo niebieskie.
taki e, j ak lilaróż, ciemny błękit czy mocna czerwień);
Współcześnie l udem znajdującym się na t ym etapie są
2. Zakresy przestrzeni barwnej , do których odnoszą się
wspomni ani Dugum Dani z Nowej Gwi nei .
PNK muszą być rozłączne;
I I etap to wydzi el eni e z kategori i ciepło-jasnej"
3. PNK ni e mogą wiązać się wyłącznie z określoną
czystej bi el i . Mamy więc trzy kategorie: bi el , czerwień
klasą obiektów, j ak np. bl ond, gni ady l ub nazwy śnie
z żółcią, oraz połączenie czerń-błękit-zieleń.
gu Eskimosów;
I I I etap dopuszcza dwi e możliwości: albo z ci em-
4. PNK muszą być psychologicznie wyróżnione (muszą
nozi mnej połówki wyodrębnia się czerń, albo ( przypa
być obecne w świadomości wszystki ch członków danego
dek częściej spotykany) połączenie czerwień-żółcień roz
społeczeństwa, i ch odniesienia i okazje użycia muszą
pada się na dwa wchodzące w jego skład główne kol ory.
być stabilne, znajdować się muszą też na początku l i sty
W obu przypadkach język znajdujący się na t ym etapie
nazw kolorów podawanych przez informatorów). DNK
wyróżnia cztery PKK.
są podrzędne w stosunku do PNK i zawierają się w
PiÄ…ta kategori a kol oru jest osiÄ…gana na I V etapie,
ni ch (np. granat jest rodzaj em kol oru niebieskiego). Ka
będącym połączeniem obu wersj i etapu I I I . Przestrzeń
tegorie barwne są wyni ki em podziału przestrzeni bar w
barwna dzieli się wówczas na biel , czerń, czerwień, żół
nej . Podział ten, j ak już wi emy, może być w różnych
cień oraz tzw. Grue (green-blue), kategorię łączącą w
kul t urach różny. Ewolucjoniści (neoewolucjoniśoi) t wi er
sobie zieleń i błękit.
dzą j ednak, że podporządkowany jest on ogólnej, uni
Każdy z czterech pi erwszych etapów posiada co
wersal nej zasadzie.
naj mni ej jednÄ… kategoriÄ™ Å‚Ä…czonÄ…", zawierajÄ…cÄ… 2 l ub
3 z sześciu głównych kolorów. Nazw tych kategori i nie
Wysunięcie takiego twi erdzeni a stało się możliwe
można dokładnie przetłumaczyć na języki dalszych eta
po odwróceniu spojrzenia na pojęcie kategori i barwnej
pów. Nowogwi nej ski e mola" (biel-czerwień-żółcień) mo
(choć wni oski dotyczą w pewnym stopni u pojęcia kate
żemy określić j ako bi el l ub j ako czerwień j edyni e w
gori i w ogóle). Relatywiści określali ją opierając się na
bardzo dużym przybliżeniu. Znane są też kłopoty, z j a
wyznaczeni u jej granic. Jak widzieliśmy na przykładzie
ki mi spotykają się fi l ol ogowi e kl asyczni próbujący prze
porównania języka Navaj o i polskiego tak rozumi ane
tłumaczyć stosowane przez Homera nazwy kolorów mo
kategori e różnią się między sobą. Ewolucjoniści nato
rza, niektórych kwiatów i zielonych roślin. Kategori a
mi ast zwrócili uwagę nie t yl ko na granice między ka
Grue jest zwiÄ…zana z etapem I V i stÄ…d spotyka siÄ™ jÄ…
tegori ami , ale przede wszystki m na punkt y przestrzeni
najczęściej.
barwnej , które w procesie jej kategoryzowani a stawały
się ośrodkami tworzonych kategori i . I ch koncepcj a zna V etap przynosi zdekodowanie wszystki ch sześciu
lazła całkowite potwi erdzeni e w badani ach psycholo głównych kolorów odpowiadających sześciu t ypom ko
gi cznych. Ni e można natomi ast utrzymać, poglądu rel a mórek neurofi zj ol ogi cznych. Dalsze ewol ucj a polega na
248
wyodrębnianiu się tych fragmentów przestrzeni barw 2. Kategori e ściśle odpowiadające sześciu t ypom barw
nej, które leżą pomiędzy punkt ami ogni skowymi . nych komórek mózgowych;
Na VI etapie wydzi el ony zostaje między czernią 3. Kategori e wyprowadzone z dwóch kolorów poprzed
1 4
a barwami ciepłymi kol or brązowy. niego t ypu, a pojawiające się na etapie VI i VI I .
Na VI I etapie powstają: kol or różowy (między czer Jeśli j ednak interesuj e nas zróżnicowanie związane
wienią a bielą), f i ol etowy (między czerwienią a błęki ze znaczeniem psychol ogi cznym, w podziale t ym może
tem), pomarańczowy (między czerwienią a żółcią), szary my 1. i 2. rodzaj połączyć. Główną rolę odgrywają bo
(między bielą a czernią). Można przewidywać, że dalszy wi em tzw. punkt y f okal ne, czyl i najlepsze przykłady"
rozwój będzie polegał na zapełnieniu jeszcze nie wyko danego kol oru ( j ak już mówiłem, umysł l udzki za i ch
rzystanych fragmentów przestrzeni barwnej , np. między pomocą tworzy całą kategorię barwną; reprezentacja
błękitem a czernią (obecnie będący jeszcze drugorzędną poznawcza nazwy kol or u specyficzna jest właśnie dla
kategorią barwną granat) , l ub między zielenią a żółcią. jednego odcienia, a nie dl a wszystki ch odcieni, które
1 6
Ten ostatni przypadek znajduje potwi erdzeni e w ba mogą być określone za pomocą tej nazwy ). W pi erw
daniach psychologicznych przeprowadzonych w Stanach szych dwóch typach PKK punkt y fokal ne odpowiadają
Zjednoczonych. Niektóre z poddanych testom osób okre na poziomie neurof i zj ol ogi cznym pobudzeni u jednego,
ślały ten kol or, nazywany chartreuse, w sposób anal o określonego t ypu komórek. Inaczej rzecz się ma z trze
, 2
giczny do i nnych PKK . ci m rodzaj em PKK. Na wykresi e przedstawiajÄ…cym
Dokładne omówienie argumentów przemawiających f unkcj onowani e komórek wzrokowych i ch punkt y f o
za t ym, że przedstawi ony schemat opisuje nie t yl ko kal ne umieszczone są między punkt ami maksymal nego
istniejące obecnie, synchroniczne zróżnicowanie, ale pobudzenia poj edynczych komórek t am, gdzie siła
także rozwój ewol ucyj ny, wymagałoby osobnego art y oddziaływania dwóch spośród ni ch zrównuje się. Na
kułu. Choć więc zdaję sobie sprawę, że jest to zagad przykład, punkt f okal ny kol oru pomarańczowego umiesz
nienie mogące zbulwersować czytelników, poprzestanę na czony jest w mi ej scu, które jest w równym stopni u
stwi erdzeni u, że w obserwowanych obecnie przypadkach czerwone j ak i żółte, czyl i między punkt ami f okal nymi
l e
kont akt u ludów egzotycznych z kulturą europejską prze czerwi eni i żółci . Oczywiście znaczenie psychologiczne
mi any słownika terminów barwnych, j akkol wi ek ni ezwy tego t ypu kolorów będzie mniejsze niż kolorów dwóch
kle przyspieszone, są zgodne z przedstawi onym wyżej pi erwszych rodzajów (dodać należy, że ni e mogą w za
schematem: kategorią naj pi erw przyjętą przez język, sadzie pojawić się jednocześnie w j ednej kul turze ro
np. I I I etapu, będzie kategori a właściwa nie VI I (euro dzaje 1. i 3.).
n
pejskiemu) , lecz I V et apowi . Również porównawcze Tak więc w języku z etapu VI I , np. pol ski m, choć
badani a nad językami pol i nezyj ski mi wykazały, że sto istniej e aż 11 PKK, specjalne znaczenie ma 6 kolorów:
1 1
pień rozpowszechnienia (więc i dawności) poszczegól biały, czarny, czerwony, żółty, zielony i ni ebi eski . Na
nych terminów barwnych odpowi ada schematowi Berl i t ym j ednak ni e koniec. Wśród tych sześciu podstawo
na i Kay' a. Proces ten pozbawi ony jakiegoś przyspiesza wych barw także ni e ma równości. Po pi erwsze wyróż
jącego czynni ka, jest bardzo powol ny w przypadku niają się dwa kol ory achrornatyczne bi el i czerń;
języków pol i nezyj ski ch droga od I I do V etapu prze obok ni ch czołowe miejsce przypada czerwi eni . Dopi ero
byta została w ciągu ki l ku tysięcy lat. Podobnie było w dalszej kolejności można umieścić trzy pozostałe głów
i w Europi e wi adomo, że kul t ur y antycznej Grecj i ne kol ory chromatyczne. O t aki m uporządkowaniu świad
i Rzymu znajdowały się na etapie I V (choć wraz z ogól czą, myślę, nasze pierwsze skoj arzeni a barwne czer
nym rozwoj em kul t ur owym rozwinęły się t am ni eby wień zawsze będzie w ni ch dominować. Co j ednak waż
wal e drugorzędne nazwy kolorów). niejsze, taką też kolejność pokazują wyni ki badań te
renowych. Dl a przykładu przedstawię krótko jedne z
Powróćmy wreszcie j ednak do pytani a postawionego
ni ch. Przeprowadził je R. Bol t on z pd. Peru wśród l ud
na samym poczÄ…tku: dlaczego polskie brÄ…zowe kr owy
, s
ności Quechua i Aymar a . Wywi ady dotyczyły nazw
nazywane są czerwonymi ? W świetle tego co zostało
związanych z różnymi dzi edzi nami życia. Spójrzmy np.
już powiedziane nasz kłopot znalazłby rozwiązanie, jeśli
jakiego t ypu określeń barwnych używano w sferze upra
dotyczyłby języka z wczesnego etapu rozwoj u PKK
wy potato. Prosta l ista nazw potato dała w sumi e 914
brąz (jeśli nie jest bardzo ciemny) należy wówczas do
(350 różnych) określeń, w t ym 351 wiązało się z kol o
szerszej kategori i , tzw. makroczerwi eni (czerwień-żółć
rami . Przeważnie były to PKK, najczęściej: czerwień,
z punkt em f okal nym w czerwieni). Mur zyn z Konga
bi el , czerń, szarość, żółcień, brąz, błękit. Szczegółowe py
określiłby z pewnością t ym samym t ermi nem (podsta
tani a dostarczyły następujących wyników: w odniesieni u
wowym) i czystą czerwień i ubarwi eni e interesującego
do skórki rośliny stosowano najczęściej następujące naz
nas t u zwierzęcia. Co zrobić j ednak, gdy w języku pol
wy kolorów czerń, bi el , czerwień, żółcień, brąz, sza
ski m istniejÄ… osobne podstawowe nazwy dl a brÄ…zu i dla
rość, błękit, fiolet, róż, zieleń, granat; w odni esi eni u
czerwieni ? Nasunąć się może odpowiedz, że popul arna
do miękiszu bi el , żółcień, czerwień, błękit, fiolet, sza
barwna" kl asyf i kacj a rodzajów krów pochodzi z daw
rość, zieleń, i t d.
nych czasów, l ub że słownictwo l udu polskiego jest
słabo rozwinięte. Oczywiście, oba rozwiązania trzeba W odniesieni u do hodowl i świń używano mniejszej
odrzucić kl asyf i kacj a ta pochodzi z czasów ni ezbyt ilości nazw kolorów na 21 tys. słów przypadło t yl ko
odlegÅ‚ych, a poza t y m wydaj e mi siÄ™, że w równym, 192, z czego 97,4°/o to PKK. CzÄ™stość użycia poszczegól
a może i większym stopni u jest stosowana przez miesz nych nazw jest podobna, domi nuj e trójka bi el , czerń i
kańców mi ast niż wsi . czerwień. Jest to wyni k zaskakujący, zważywszy, że
Znalezienie właściwej odpowi edzi wymaga wyjaś przecież obi ekty do których odnoszą się te określenia
ni eni a ki l ku jeszcze, nie omówionych dotąd spraw. Prze różnią się kol orystyczni e. Ni c więc dzi wnego, że w do
de wszystki m należy powiedzieć, że osiągnięcie przez meni e nie tak silni e uwarunkowanej rzeczywistością f i
dany kol or statusu PKK nie oznacza, że zrównał się zyczną statystyczna siła tego uporządkowania jeszcze
on z i nnymi PKK co do ważności psychologicznej. Mó się zwiększa. W tekstach ryt ual nych wśród 65 tys. za
wiłem już, że można wyróżnić trzy rodzaje podstawo rej estrowanych słów 93 odnosiło się do kolorów wszy
wych kategori i kolorów: stki e były PKK. Bardzo podobne wyni ki uzyskano ana
1. Występujące na wczesnych etapach kategorie łą lizując pieśni, opowi adani a i słownictwo handl owe. Do
czone"; dać można, że w t ych dziedzinach wyrazniej też ujawniły
249
się pewne szczegóły analiza statystyczna wykazała elementach " lecz pewne spostrzeżenia l i ngwi styczne
bardzo silną zgodność częstości używania poszczególnych odnoszą się i do niego. Reprezentację powierzchniową
nazw kolorów z ewol ucyj nym schematem Berl i na i 0C' ; tworzyć mogą różne, dowol ni e wybrane zj awi ska fizycz
oraz kolejnością wyodrębniania się kolorów. W sposób na lecz pod pewnymi j ednak warunkami . Ponieważ
niezagrożony dominują oba kol ory achromatyczne oraz na poziomie semantycznym oba gat unki tworzą układ,
czerwień (liczba kl as obiektów do których odnoszono poziom powi erzchni owy nie może składać się z dwóch
czerwień była 2,5 razy większa niż w przypadku pozo upelni e niezależnych jednostek. W naszym konkret nym
stałych kolorów). Pozostałe trzy kol ory są uszeregowane przypadku semantyka transf ormowana jest w dwi e re
(lecz w sposób już mni ej wyrazny t yl ko statystycz prezentacje. Jedną jest system nazw odnoszący się do
ny) następująco: żółty, zielony, niebieski . pochodzenia obu odmi an: pierwsza jest nazywana ho
lenderską, druga polską. Wart o zwrócić uwagę, że bar
Można postawić pytani e o przyczynę zaistnienia t a
dzo często l udzi e z miasta, zwiedzeni popularnością
ki ej hi erarchi i wśród sześciu podstawowych barw. Lecz
holeiiderek nazywają je pol ski mi ; świadczy to o t ym,
w t y m krótkim tekście ni e będę próbował na ni e od
że nikogo już naprawdę nie obchodzi rzeczywiste pocho
powiadać " ani szukając rozwiązania we właściwoś
dzenie gat unku, i że określenia holenderska", polska"
ci ach fi zycznych wi dma świetlnego (uporządkowanie
funkcjonujÄ… po prostu j ako dwuel ementowy kod. DrugÄ…
bar w jest w zasadzie zgodne z długością fal), ani w
reprezentacją powierzchniową są kol ory. I one, j ak już
szybkości przewodzeni a i mpul su barwnego z oka do
stwierdziliśmy, w zasadzie ni e określają rzeczywistego
1 0
mózgu ( i mpul s czerwi eni przewodzony jest naj szybci ej ) ,
ubarwi eni a sierści zwierząt, ale tworzą system kl asyf i
ani np. w t ym, że dwi e bardziej wyróżnione bar wy
kacyj ny. Teoretycznie dobór nazw kolorów mógłby być
chromatyczne (czerwona i żółta) są barwami ciepłymi",
dowol ny. Istnieją j ednak oczywiście ograniczenia. Ogra
czyl i związanymi z fazą pobudzenia komórek antugoni -
niczenia te istniejÄ… nawet wtedy, gdy za pomocÄ… zna
stycznych, a dwi e mni ej wyróżnione, barwy zimne"
ków barwnych opisuje się zj awi ska z kol orami nie ma
2 3
(zielona i niebieska) z fazÄ… hamowani a poprzestanÄ™
jące ni c wspólnego np. charakter człowieka, swobodę
na skonstatowani u f akt u. Przestrzec chcÄ™ t yl ko przed
seksualną, l ub możliwość przechodzenia przez jezdnię.
zbyt pochopnym szukani em wyjaśnienia w związkach
Można wprawdzi e sobie wyobrazić, że czerń będzie
kol oru czerwonego z krwiÄ…; jej znaczenie fizjologiczne
oznaczała dobry charakter, czerwień pruderyjność a zie
i wynikajÄ…ce z niego znaczenie kul t urowe jest, wydaj e
leń zakaz przechodzenia, lecz to nie przypadek, że jest
mi się, niezależne od fizjologicznego i kul turowego zna
2 2
7 akurat odwrot ni e . Jest j ednak zupełnie nie do pomy
czenia czerwi eni ; nie znaczy to oczywiście, że w kon
ślenia, by zastosowane nazwy mogły być równie dowol
kret nych sytuacj ach kul t ur owych połączenie t ych dwóch
ne, gdy i ch przedmi otem sÄ… zj awi ska w nat ural ny spo
elementów nie wzbogacało znaczenia każdego z ni ch.
sób powiązane z barwami . Wskazać więc można trzy
Stwierdzenie, że istnieje wśród barw hi erarchi a waż
czynni ki wpływające na dobór kolorów wykorzyst ywa
ności psychologicznej nie rozwiązuje j ednak wszystki ch
nych j ako znaki :
problemów. Gdyby chodziło wyłącznie o opis pewnej
rzeczywistości fizycznej i nf ormatorzy stosowaliby okre 1. Powi nny to być PKK, naj l epi ej czołowa i ch trójka;
ślenia precyzyj ne i dokładne. To, że hi erarchi a taka 2. Wykorzystywane kol ory powi nny móc za pomocą wła
mogła się objawić wskazuje, że stosowanie takiego a nie snych wewnętrznych opozycji (np. kol ory jasne
innego nazewni ctwa miało jeszcze i nny cel. Jest on ciemne, ciepłe zimne) odzwierciedlać strukturę
szczególnie wyrazny w przypadku naszych krów. Gd semantyki ;
nazewni ctwa dotyczÄ…cego rzeczywistego ubarwi eni a tych
3. Wykorzystane kol ory powi nny nawiązywać do rzeczy
zwierząt należy mi anowi ci e odróżnić system kl asyf i ka
wi st ych barw opi sywanej rzeczywistości.
cyj ny, wykorzystujący nazwy kolorów.
Wszystki e trzy punkt y zostały w naszym przypadku
Każdy system znakowy składa się z dwóch pozio
spełnione. Pamiętamy, że brąz zajmuj e ten f ragment
mów: semantycznego (głębokiego) i reprezentującego go
przestrzeni barwnej , który leży między czernią a bar
materi al ni e fonologicznego" (powierzchniowego). W na
wami ciepłymi. Mógł więc zostać podciągnięty pod czer
szym przypadku pozi omem głębokim będzie podział na
wień. Zwróćmy też uwagę, że w przypadku krów czar
dwa gatunki 'krów. Ta rzeczywistość semantyczna musi
no-białych określenie i ch ubarwi eni a jest często redu
być odzwi erci edl ona fizycznie. W j aki j ednak sposób?
kowane do nazwy czarna". Uproszczenie taki e osłabia
Jedno z podstawowych założeń sl rukt ur al i zmu mówi o
wartość nazwy j ako prostego opisu, poprawi a j ednak
t ym, że znak dobi erany jest arbi tral ni e. Lecz j ak należy
jej wyrazistość j ako bieguna opozycji. W t aki m ujęciu
to twi erdzeni e rozumieć? Językoznawstwo generatywno- nazwa krowa czerwona" ma znaczenie jedyni e j ako
-transf ormacyj ne mówi, że st rukt ura pozi omu głębokie
przeciwstawieni e do nazwy czarna", i odwrotni e.
go jest transf ormowana w dowolnÄ… strukturÄ™ powi erzch
Kłopot z nazwami krów nie jest oczywiście naj
niową. Ta dowolność jest właśnie ową arbitralnością
większym zmart wi eni em i nie przysparza chyba zmar
2 1
znaku . Ta sama semantyka może być transf ormowana
szczek na czole ani l i ngwi stom ani hodowcom. Jest to
w różne reprezentacje powi erzchni owe, np. w zdanie
j ednak bardzo pouczający przykład dla antropologów.
strony czynnej i zdanie strony bi ernej .
Pokazuje, że wi el e kwesti i z dziedziny antropol ogi i
Przypadek dwóch gatunków krów jest skraj ni e pro
barw, z którymi badacz spotyka sjq na codzień, jest
sty jest zwykłym j ednokl asowym kodem o dwóch
bardziej skompl i kowanych, niż się wydaj e.
P R Z Y P I S Y
1
Są to j edyni e krótkie wzmi anki , ?@. I . Kurcz, Ję ki em europej ski m nie zwrócili uwagi , że istnieje zaska
zyk i mowa, [w:] Psychologia, 1979, s. 438 9 kująca zbieżność między wi el oma ni e-europej ski mi ję
2
zykami
Zob. np. tamże
5
3
B. Berl i n, P. Kay, Basic Color Terms: their Uni
Zob. np. H. Landar, Laguagc and Culture, Oxf ord
versality and, Evolution, Berkel ey 1969
1966, s. 49, 227
4 0
Dziwić wszakże może, że badacze dostrzegający Dotychczas na temat książki Berl i na i Kay' a uka-
różnicę między danym językiem egzotycznym a języ zv.ły się w Polsce j edyni e wzmi anki i to w pracach
1 2
tłumaczonych z języków obcych. Nie uwzględniały one P. Kay, !. K. McDani el , The linguistic signifi
j ednak dalszych badań, znacznie modyfikujących począt cance of the meanings of basic color terms, ..Language"
kowe stwi erdzeni a. Całą tq problematykę dokładnie
54, 1978, s. 610^ 6
omawi am w ni eopubl i kowancj pracy. Zarys antropolo
1 3
B. Berl i n, E. A. Berl i n, Aguaruna colors catego
gicznej problematyki barw, Warszawa 1981
ries, American Ethnol ogi st" 2, nr. 1, 1975, s. 61 87;
7
Istniej e obszerna l i t erat ura poświęcona obu t ym zob. też: R. Kunschel , T. Monberg, 'We don't talk much
teori om; w celu pobieżnego zapoznania się z ni mi po
about colour here': a study of colour semantics on
l ecam G. M. Wybur n, R. W. Pi ckf ord, Zmysły i odbiór
Bellona Isand, , , Man" (ns) 9, 1974, s. 213 42
wrażeń przez czloioieka, Warszawa 1970
1 4
. B. Branstetter, A reconstruction of proto-po-
8
Według R. L. De Valois, G. H. Jacobs, Pri mate
lynesian color terminology, ..Anthropol ogi cal Li ngui sti cs"
color vision, ..Science" 162, 1968, s. 533 40
19, 1977, s. 1 25
9
Utworzeni e f ormy rzeczowni kowej dl a nazwy ko
1 5
E. Rosch, The nature of mental codes for color
l oru czerwonego, zielonego a nawet żółtego nie sprawi a
categories, Journal of Experi ment al Psychology Hu
kłopotu. Trudnością nie do pokonani a jest j ednak kol or
man Percepti on and Perf ormance" 1, 1975, s. 312
ni ebi eski . Używana f orma błękit" nie jest najlepsza,
l s
odczuwana jest raczej jako rodzaj barwy niebieskiej niż Zob. P. Kay, !. K. McDani el , op. cit.
jej synoni m. Ni e znajdujÄ…c j ednak lepszego rozwiÄ…zania
1 7
Por. M. Dur bi n, Basic terms off color?, Se-
stosuję ją, zastrzegając, że chodzi mi za każdym razem
mi oti ca" 6, 1972, s. 257 78; E. R. Hei der, Universals...;
o synoni m kol or u niebieskiego
A. Von Wattenwyl , H. Zol l i nger, Color-term salience
1 0
Zob. na ten temat: E. H. Lenneborg, Color Na
and neuropsychology of color vision, American Ant hr o
ming, Color Recognition, Color Discrimination: A Re-
pol ogi st" 81, 1979, s. 279 88
-Appraisal, ..Perceptual and Motor Ski l s" 12, 1961, s.
1 8
R. Bol ton, Black, white and red all over: the
375 82; o pojęciu kodowalności wspomi na I . Kurcz,
ri ddl e of color term salience, ..Ethnology" 17, 1978, s.
op. cit.
287 311
1 1
Ostatni a i nf ormacj a na podstawi e M. H. Bor n-
1 9
Zob. G. M. Wybur n, R. W. Pi ckf ord, op. ci t ,
stein, W. Kessen, S. Weiskopf, The Categories of Hue in
s. 125
Infancy, Science" 191, 1976, s. 201 202; podstawowe
2 0
badani a psychologiczne na temat tworzeni a siÄ™ katego Zob. R. L. De Valois, G. H. Jacobs, op. cit.
r i i barwnych przeprowadziła E. Rosch (Heider): E.: R.
2 1
Zob. N. Rouwet, Wprowadzenie do gramatyki ge-
Heider, Focal Color Areas and development oj color
neratywnej, Wrocl aw 1982, s. 316; N. Chomsky, Zagad
names, ,,Developmental Psychol ogy" 4, 1971, s. 447 55;
nienia teorii składni, Wrocl aw 1982, s. 179, 184
Universals in Color Naming and Memory, Journal of
2 2
Wyjaśnienie tej nieco, przyznaję, kontrowersyj nej
Experi ment al Psychology" 93, 1972, s. 10 20; E. H.
tezy należy niestety pozostawić do i nnej okazji . Pewne
Rosch, On the internal structure of perceptual and se
mantic categories, [w:] Cognitive development and the aspekty poruszonej t u probl emat yki semi otycznej oma
acquisition of language, New York, 1973, Academi c Press, wi am dokładniej w tekście Kol ory u> procesie symboli-
s. 111 44 zacji (w druku)
Aleksander BÅ‚achowski
WSPOMNIENIE O KAZIMIERZU PIETKIEWICZU
czas zagrożenia wartości kul t ural nych wyt worzonych
Do nekrol ogu zamieszczonego w numerze 3 z 1983 r.
przez pol ski l ud. Dumę i wrażliwość narodową odzie
chciałbym dodać trochę i nf ormacj i . Z Kazi mi erzem Piet
dziczył po pokol eni ach Polaków rozsianych na rubieżach
ki ewi czem pracowałem w Mi ni sterstwi e Kul t ur y i Sztu
dawnej Rzeczypospolitej, wt opi onych w masy obce et
ki , myślę że Go znałem i rozumiałem. Wi el e mu za
nicznie, poddanych oddzi af ywani u i nnych kul t ur, ni e
wdzięczam. Znal i go zresztą wszyscy, którym bl i ski e
j ednokrotni e krzywdzonych za demonstrowani e polskości,
były sprawy sztuki l udowej . Znal i Go urzędnicy i dzia
a j ednak wi ernych jej do ostatniego tchu.
łacze kul t ur y wszystki ch szczebli, był obecny w środo
wi sku etnografów i muzeolojjów, zabierał głos na wszy Ojciec Kazi mi erza Władysław Pi etki ewi cz był robot
stki ch ważniejszych konf erencj ach poświęconych twór ni ki em kol ej owym zmuszonym do odbywani a wraz z ro
czości l udowej . Obok pracy admi ni stracyj nej i nauko dziną wędrówek w poszuki wani u pracy na szlakach
wej zajmował się chętnie upowszechni ani em wiedzy o żelaznej kol ei rosyjskiego i mperi um. Mat ka Zofi a po
sztuce l udowej w różnych kręgach społecznych pisząc chodziła z chłopskiej rodzi ny. Kazi mi erz przyszedł na
artykuły i wygłaszając prelekcje. świat w mrozny dzień 9 grudni a 1910 r. na stacj i ko
Cała droga. Jego życia od wsi łotewskiej, przez stu lejowej Al eksandrowna koło Petersburga. W t ym mieś
dia na Uni wersyteci e Warszawski m (1934 1938), pracę cie spędził pi erwszj ch jedenaście l at życia i zaczął
w I nstytuci e Bałtyckim (1938 1939), a po woj ni e w uczęszczać do polskiej szkoły. Rewolucję oglądał i prze
Mi ni sterstwi e Kul t ur y i Sztuki (1945 1967) i Państwo żywał j ako dziecko, często z trwogą oczekujące powrot u
wym Muzeum Etnograf i cznym w Warszawi e (1967 1974) do domu któregoś z rodziców. Wiel e scen oglądanych
stanowiła ambi tne wspi nani e się po szczeblach kari ery na ul i cach Petersburga w t amt ych l atach, głód, zi mno,
zawodowej, zawsze w zgodzie z. wyznawanymi ideałami brak odzieży, zagrożenie życia i mi eni a, na zawsze
służby pol ski emu społeczeństwu. pozostały w Jego pamięci. W 1921 r. Pi etki ewi czowi e
Kt o znal Kazi mi erza Pi etki ewi cza bliżej, nie tyl ko wykorzyst al i szansę repatri acj i i wrócili na Aotwę do
z of i cj al nych spotkań, ten rozumi e skąd pojawiał się wsi Rzeżyca. Syna posłali do pol ski ej szkoły i mi mo
w Jego wypowi edzi ach ton patosu, zwłaszcza gdy okre wi el ki ch kłopotów materi al nych zdał maturę w 1931 r.
ślał wagę jakiejś sprawy w aspekcie kul t ur y narodo Potem odbył obowiązkową służbę wojskową i rozpoczął
wej . Aut or Kultury materi al nej Aotwy miał, j ak rzadko samodzielne życie.
ki o, prawo być i -umn.-m s wnj c j i;u!sko< bardziej Cóż my dzisiaj wi emy o Pol oni i łotewskiej? Kazi
!-i,
też niż wi el u i suiych był wyczul ony =0 niesione przez mi erz Pi etki ewi cz marzył o Polsce, szukał do ni ej dro-
251
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
(2009) Jodkowski, Dlaczego kreacjonizm jest pseudonaukąDlaczego facetom jest tak dobrze na świecieDlaczego ogórek jest lepszy od facetaDlaczego filozofia jest trudnaDlaczego prawda jest piękna O symetrii w matematyce i fizyce160 powodów dlaczego piwo jest lepsze od kobietyDLACZEGO TO JEST ZLE I CO NALEZY ZROBIC ZEBY BYLO DOBRZE(1993 01a) Pajewski, Dlaczego potrzebne jest Polskie Towarzystwo Kreacjonistyczne50 powodów dlaczego motocykl jest lepszy od kobietyDlaczego religia jest szkodliwadlaczego fajnie jest być facetemdlaczego twój pies jest niegrzecznywięcej podobnych podstron