Upadek komunizmu w Polsce w roku 1989 zapoczątkował szereg zmian w kraju. Symboliczną datą upadku starego systemu jest 4 czerwca, dzień w którym przeprowadzono pierwszą turę wyborów kontraktowych do sejmu. Zapoczątkowały one demontaż reżimu komunistycznego i głębokie zmiany społeczno – polityczne. Wraz z nimi modyfikacji uległy polskie media. Musimy pamiętać, że „procesy rozwojowe w sektorze mediów związane są z rozwojem politycznym i społeczno – ekonomicznym i należy je rozpatrywać w ogólnym kontekście społecznym”[1]. Hadamik podkreśla, że oddzielanie stwarza ryzyko pominięcia w analizie tła i wzajemnie powiązanych zjawisk. Dlatego nakreślę teraz krótko regulacje prawne, a następnie społeczny klimat wokół polskich mediów po roku 1989.
Chciałabym tym tekstem udowodnić, że telewizja polska w ciągu ostatnich dwudziestu trzech lat diametralnie się zmieniła.
Media elektroniczne były regulowane przez kilka aktów prawnych. Przede wszystkim były to ustawa zasadnicza z roku 1952 i Mała Konstytucja (1992), które regulowały zasadę wolności i powszechnie postulowanego pluralizmu[2]. Podstawowym aktem regulującym status mediów była uchwalona przez Sejm RP w 1992 roku (29 grudnia) Ustawa o radiofonii i telewizji. Jej celem było określenie zadań telewizji i radia. Podzieliła nadawców na publicznych i prywatnych (komercyjnych) oraz wytyczyła misję mediów. Miało nią być dostarczanie informacji o otaczającym świecie oraz dostarczanie dóbr kultury sztuki[3]. Na mocy artykułu 5 tej ustawy została powołana Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, organ, który miał stać na straży wolności słowa w radiu i telewizji. Miał także chronić samodzielność nadawców, interesy odbiorców i pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji. Zasady prerogatywy KRRiT zmieniła Konstytucja RP z 1997 roku. Uczyniła z niej organ konstytucyjny oraz ustaliła kto powołuje jej członków. Podkreślić należy, że Ustawa o radiofonii i telewizji sankcjonuje utworzenie w Polsce nadawców publicznych (Polskie Radio i Telewizja Publiczna). Określa ona ich zadania, cele i obowiązki na nich ciążące. Mówi także o mediach komercyjnych, których zwolniła z wielu zasad nałożonych na media publiczne. Obowiązkowo nadawcy prywatni podlegają obowiązkowi uzyskania koncesji na nadawanie programów.
Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakowie od początku roku 1989 regularnie przeprowadzał badania sprawdzające nastroje towarzyszące przemianom polskich mediów. Przed czerwcowymi wyborami respondenci pytani o to, czy odbiorcy mają wpływ na treści w mediach stwierdzali, że nie (22%)[4]. Tylko 13% uznało, że mają wpływ. Podkreślali jednak, że możliwość wpływania dotyczy tylko tematów mało istotnych dla kraju i społeczeństwa. To samo pytanie zadano kilka miesięcy później, pod koniec roku 1989. wyniki pozytywne były wyższe, ponieważ 37% badanych przyznało, że mają dużo większy niż kiedyś wpływ na publikowane treści (dotyczyło to zarówno prasy, radia jak i telewizji). Jedna piąta społeczeństwa nie widziała jednak zmian na lepsze. Pod koniec pierwszej fazy przeobrażeń mediów (kwiecień 1991), kiedy dokonano już prywatyzacji RSW „Prasa” OBP zbadał opinie o niezależności dziennikarzy i pluralizm treści medialnych. Niestety prawie 36% ankietowanych uważa, że decyzje o treściach w telewizji podejmowane są poza redakcją. Jedna czwarta podkreśliła, że nadal trudno jest mówić o niezależności mediów. Zaufanie odbiorców do mediów w latach 90. systematycznie rosło. W roku 1993 już prawe 60% badanych ufało telewizji, a 61% radiu. Wyższe zaufanie mieli tylko do rzecznika praw obywatelskich – 65% i wojska 64%[5]. Dla porównanie prezydent Lech Wałęsa miał tylko 34% zaufania społecznego. Niestety do końca lat 90. XX wieku relacje media – politycy nie zmieniły się zbytnio. Wynikało to przede wszystkim z braku odpowiednich regulacji funkcjonowania mediów. Brak nadzoru w kwestii powoływania zarządów i rad nadzorczych skutkował brakiem zaufania społecznego i oskarżeniami o brak obiektywizmu.
KJ-J
[1] K. Hadamik Transformacje w mediach Europy Środkowo – Wschodniej (1989-2004) [w:] Zeszyty Prasoznawcze nr 1-2/ 2004, s.32.
[2] J. Świderski Radio i telewizja w Polsce po 1989 [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s. 178.
[3] DzURP, 1993, nr 7, poz. 34.
[4] J. Grzybczak Społeczny klimat wokół polskich mediów w latach 1989-1999 [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2000, s. 7-18.
[5] Jw.
Nakreśliłam ogólną sytuację prawną i społeczną dotyczącą mediów końca lat 80. i początku 90. Czas więc zanalizować, jak zmieniała się i wyglądała telewizja tamtych czasów.
Media w kraju zmieniały się według 5 faz (za R. Filasem[1]):
Faza I: entuzjazm nowych wydawców oraz wymuszone przekształcenia starych mediów (trwająca od maja 1989 do 1991 roku)
Faza II: pozorna stabilizacja i początek zmian w prasie i radiu (połowa 1991 – koniec 1992)
Faza III: otwarta walka o rynek mediów – głównie audiowizualnych (1993 – sierpień 1994)
Faza IV: zagospodarowanie rynku po I procesie koncesyjnym i inwazji niemieckich tygodników (wrzesień 1994 – koniec 1995)
Faza V: nowy podział rynku i początek specjalizacji (1997 – 2000).
Wspomniana już przeze mnie ustawa z 1992 umożliwiła ukształtowanie się dualnego modelu mediów elektronicznych. Wtedy TVP SA dysponowała dwoma kanałami ogólnokrajowymi – TVP 1 i 2, siecią regionalną – TVP 3, satelitarnym kanałem – TVP Polonia[2]. Od początku roku 1994 zyskała ona status nadawcy publicznego. Monopol dwóch kanałów telewizji publicznej szybko zaczęli zwalczać konkurenci. Można ich podzielić na wewnętrznych i zewnętrznych. Pierwsi to miejskie kanały TVP, które powstawać zaczęły na początku lat 90, które stanowiły zalążek przyszłej Trójki. Bazowały one na 8 istniejących ośrodkach. Nie były jednak samodzielne, a należały jako oddziały terenowe do TVP. Przez kilka pierwszych lat otvp (oddziały TVP) nie były praktycznie w stanie zapełnić ramówki programów miejskich produkcją własną (tej wystarczało na kilka godzin), a wypełniaczem był retransmitowany program satelitarny TVP Polonia (nadawany od maja 1993). Zewnętrznym konkurentem były kanały satelitarne z zagranicy (przede wszystkim niemieckojęzyczne i MTV) oraz rodzące się polskie – TV Polsat (nadająca z Holandii) i TVP Polonia. Pojawiać zaczęły się także stacje pirackie nadające na rezerwowych częstotliwościach wojskowych. W roku 1992 było ich aż 19, w tym 12 składało się na sieć Polonia1(tworzoną przez włoskiego potentata z kręgu Silvio Berlusconiego – Nicola Grausa)[3].
Program 1 to propozycja najstarsza i najlepsza telewizji publicznej. Skierowana była do szerokiego grona odbiorców, miała też uniwersalny charakter. W jej ofercie znajdowały się wszystkie gatunki dziennikarskie[4]. Podobny charakter miał Program 2. nieco później stałym punktem stały się transmisje obrad sejmu i audycje lokalne. Polonia jest programem satelitarnym skierowanym głównie do Polonii, ale w latach 90. bardzo popularnym także w kraju. Odbierać można go było przez telewizje kablowe, naziemne stacje nadawcze i anteny satelitarne. Jej program skrojony jest pod kątem Polonii – zawiera głównie programy kreujące obraz Polski za granicą. Opiera się przede wszystkim na powtórkach programów z Programu 1 i 2 TVP[5].
Jesienią 1993 KRRiT wydała pierwsze koncesje dla nadawców prywatnych: dla telewizji Polsat (koncesja ogólnokrajowa), telewizji Wisła (koncesja ponadregionalna), Telewizji Dolnośląskiej TeDe, TV Niepokalanów, TV Bryza, TV Lubań (koncesje lokalne)[6]. Polsat był ówcześnie największą konkurencją TVP. Jak już wspomniałam nadaje od roku 1993 (wcześniej z zagranicy). Już trzy lata później odnotował przewagę nad telewizją publiczną. Od marca 1997 poszerzył swoją ofertę o kanał Polsat 2 o charakterze informacyjnym (dziś typowy kanał powtórkowy)[7].
TV Wisła w niedługim czasie przejęta została przez władze TVN (Mariusza Waltera). Stacja zaproponowała widzom rozrywkę połączoną z publicystyką (np. talk-show, rozmowy z gośćmi), reportażami. Formalnie stacja istnieje od 3 października 1997 roku. Władze TVN dążyły do przejęcia częstotliwości Naszej TV, ta jednak współpracowała z Polsatem (reklamowo), oraz z RTL7 i „Odrą” (programowo)[8].
W połowie lat 90. sieci kablowe zaczęły się konsolidować w dwie grupy korzystające z kapitału amerykańskiego. Były to PTK i Bresnan International Partners. Pamiętać należy, że KRRiT doprowadziła, do zlikwidowania stacji pirackich. W roku 1996 w ofercie satelitarnych nadawców znalazły się zagraniczne programy polskojęzyczne – RTL7 (ruszył w grudniu 1996, należy do luksemburskiego koncernu CLT. Swój program kieruje do całej rodziny opierając się głównie na filmach fabularnych i serialach komediowych), Eurosport, Planete etc. W roku 1998 ruszyły dwie satelitarne platformy cyfrowe – Wizja TV i Cyfra+. Były dla siebie konkurencją, choć w założeniu miały współpracować. Ostatnia stworzyła Polską Korporację Telewizyjną Canal+. Nadawała 21 godzin na dobę, głównie były to filmy. Podkreślić należy, że były to prawie wyłącznie produkcje niepolskie, koprodukowane przez Canal+ w różnych gatunkach. Program stacji jest kodowany. W 2000 roku swą działalność rozpoczęła trzecia platforma cyfrowa – Polsat (dziś Cyfrowy Polsat).
Przełamanie monopolu TVP przez Polsat, dążenia ekspansjonistyczne TVN-u (blokowane przez Polsat), przekształcenie Naszej TV w 2000 roku w TV4 i jej jeszcze mocniejsze powiązanie z Polsatem były okresem przejściowym. Według Ryszarda Filasa „prowadziły dopiero do budowy dojrzałego rynku telewizyjnego, co nastąpiło w następnej dekadzie”[9]. Pewne jest, że powiększenie liczby nadawców, zarówno publicznych jak i prywatnych, zwiększyło konkurencyjność rynku. Nadal bardzo słaby był lokalny rynek telewizyjny.
KJ-J
[1] R. Filas Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989-2009) w ujęciu periodycznym [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2010, s.27-54.
[2] B. Dobek – Ostrowska Przejście do demokracji a transformacja systemów medialnych w Europie Środkowej i Wschodniej po upadku komunizmu [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s.21.
[3] R. Filas Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989-2009) w ujęciu periodycznym [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2010, s.34.
[4] J. Świderski Radio i telewizja w Polsce po 1989 [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s. 194.
[5] Jw. s. 195.
[6] W. Sonczyk, Media w Polsce, WSiP, Warszawa 1999, s. 113-114.
[7] J. Świderski Radio i telewizja w Polsce po 1989 [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s. 195.
[8] R. Filas Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989-2009) w ujęciu periodycznym [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2010, s.35.
[9] Jw.
W XXI wieku wyróżnić można kolejne trzy fazy rozwoju mediów:
Faza VI: rośnie dominacja mediów elektronicznych (2001-2003)
Faza VII: przebudowa oferty mediów tradycyjnych (2004-2007)
Faza VIII: konfrontacja mediów tradycyjnych z nowymi technologiami (2008- do dziś)[1].
Faza VI to czas, kiedy polska gospodarka bardzo spowolniła. Zmienić miało to dopiero przystąpienie do UE. Duże piętno na mediach spowodował atak na WTC. Na początku roku 2001 weszła w życie ustawa Prawo Telekomunikacyjne, regulująca stosunki i kompetencje dwóch organów – konstytucyjnego KRRiT i rządowego URT (dzisiejszy UKE, sprawujący nadzór nad komunikacją elektroniczną). Ustawa umożliwiła kablówkom świadczenie różnorodnych usług w pakietach: TV+ Internet+ telefon, a firmom telekomunikacyjnym udostępnianie usług telewizyjnych. Sama telewizja w tym czasie bardzo się rozwinęła. Polacy zaczęli namiętnie ją oglądać – wg danych TNS/OBP było to 225 minut dziennie. W 2002 roku doszło do fuzji Wizji TV i Cyfry + (w Cyfrę+). Wszystkie platformy notowały systematyczny wzrost liczby klientów: z 840 tys. abonentów w 2001 do 950 tys. w 2003[2]. Trwała walka pomiędzy TVN (nadal ponadregionalnym) i Polsatem. Obie promowały się poprzez liczne reality- show („Bar”, „Big Brother”), talent show („Droga do gwiazd”, „Idol”), game show („Agent”). W tym czasie TVN uruchomiła programy tematyczne – TVN 24, TVN Meteo. TV Niepokalanów (lokalna TV religijna) zastępuje TV Puls. Jej program opera się na informacjach o wydarzeniach religijnych w Polsce i na świecie. Dążyła też do miana ogólnokrajowego nadawcy programów familijnych. W 2002 telewizja splajtowała, jednak została później reaktywowana przez Polsat. Rok później ruszyła katolicka TV Trwam. Umacniała się pozycja telewizji polskiej. Kanał 1 ma 25% oglądalności, a Program 2 wyprzedził Polsat. W marcu 2002 zreformowane oddziały terenowe TVP przekształcone zostały w TVP Regionalną.
W latach 2002-2007 krajowi towarzyszyła dobra koniunktura gospodarcza. Wynikało to przede wszystkim z przyjęcia Polski do UE. W związku z tym nastąpiło wiele zmian prawnych. Prawo unijne, które zaczęło u nas obowiązywać zlikwidowało limity obcego kapitału (pochodzącego z UE). Poza tym zmodyfikowano Prawo Telekomunikacyjne i wprowadzono ustawę medialną (uchwaloną przez PiS). Zmiany w KRRiT doprowadziły do całkowitego jej i mediów upolitycznienia. W 2005 sporo zamieszania wprowadziła Ustawa o Kinematografii nakładająca obowiązek wspierania polskiej kinematografii na operatorów telewizji kablowych.
W tym czasie Polacy oglądali telewizję średnio 241 minut (TNS/OBP). Powstają coraz to nowe telewizje kablowe, postępowała też ich konsolidacja. Platformy cyfrowe odnotowały potrojenie liczby abonamentów – do 3,4 miliona (w 2007). Nowością była platforma „n” (należąca do ITI) oferująca nowe usługi VoD, HDTV i PVR. Wśród telewizji sytuacja nie zmieniła się, najpopularniejsze były TVP, Polsat i TVN. Popularność zyskały formaty sensacyjno – kryminalne, polskie seriale i talent show. Wiosną i jesienią przewagę miał zazwyczaj TVN, wzrosła także popularność TVN 24. Stacje inwestowały w kanały tematyczne – kobiece, sportowe, muzyczne, dziecięce, rozrywkowe.
Ostatnia, trwająca do dziś faza VIII to czas wielkiego kryzysu gospodarczego na całym świecie. W Polsce skutkował on wzrostem bezrobocia, inflacji. Wśród telewizji cyfrowych nadal notuje się znaczne wzrosty – abonentów jest już ponad 5 mln. Telewizje cyfrowe objęły ekspansją także telewizje kablowe. Nadawcy inwestują w kanały tematyczne i HD. Wśród stacji telewizyjnych dominację przejmują TVN i Polsat, spada Program 1 TVP. Nowością okazują się lokalne stacje satelitarne – TVN Warszawa i TVS. Rozpoczęto także przygotowania do wdrożenia multipleksów naziemnej telewizji cyfrowej. Całkowicie nadajniki analogowe mają zostać wyłączone w lipcu 2013 roku.
W ciągu tych ponad dwudziestu lat przemian polska telewizja bardzo się rozwinęła. Można nawet powiedzieć, że zmieniła się nie do poznania. Początkowo zmiany powodowane były czynnikami zewnętrznymi. Jak podkreśla Ryszard Filas przełomową rolę odegrały czynniki polityczne – „zmiana ustroju politycznego (od peerelowskiej „demokracji socjalistycznej” do pluralizmu politycznego i budowy coraz dojrzalszej demokracji […]) oraz ekonomicznego (od gospodarki „uspołecznionej” do budowy podstaw gospodarki rynkowej […])”[3]. Później straciły one na znaczeniu na rzecz czynników typowo medialnych.
Media elektroniczne, szczególnie telewizja w ciągu tych lat bardzo zyskała na popularności. Dziś ta tendencja odwraca się, a użytkowników zyskuje Internet i formy telewizyjne w sieci. Jest to jednak temat na odrębny artykuł. Dziś radio jest typowym medium tła, słuchamy go głównie w pracy, drodze do niej czy podczas wykonywania domowych czynności. Dominującym medium jest mimo wszystko telewizja – korzystamy z niej już ponad 4 godziny dziennie. O tym jak diametralnie się ona zmieniła świadczy bogactwo kanałów i programów, jakie proponuje odbiorcom. Każdy może w jej bogatej ofercie znaleźć coś dla siebie. Oferuje nam ponad 80 kanałów w rodzimym języku, oprócz tego mamy dostęp do stacji zagranicznych. Z każdym rokiem zwiększa się jakość usług i odbioru – mamy już ponad kilka milionów nowoczesnych telewizorów (plazm i LCD), na których możemy odbierać kilkadziesiąt kanałów w HD. Dzięki kablówkom i platformom cyfrowym możemy wybierać w bogatej ofercie kanałów tematycznych, religijnych, publicznych (TVP oferuje kanał historyczny, informacyjny, z serialami) i komercyjnych (ogólnotematycznych i wyspecjalizowanych). Z pewnością każdy znajdzie coś, co go zainteresuje. Przez te lata bardzo wyraźnie poprawiła się także jakość programów, radykalnie zmniejszyły się wpływy polityczne na stacje, a dziennikarze stali się rzetelni i wiarygodni.
Bibliografia
Dobek – Ostrowska Bogusława, Przejście do demokracji a transformacja systemów medialnych w Europie Środkowej i Wschodniej po upadku komunizmu [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s.13 – 34.
Filas Ryszard, Dziesięć lat przemian polskich mediów (1989-1999). Propozycja periodyzacji [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 1-2/1999, s.31-58.
Filas Ryszard, Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989-2009) w ujęciu periodycznym [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2010, s.27-54.
Filas Ryszard, Rośnie dominacja mediów elektronicznych. Nowa faza przemian polskiego rynku, [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/ 2003, s. 7-32.
Filas Ryszard, 15 lat telewizji kablowej w Polsce, [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/ 2002, s. 15-42.
Grzybczak Jarosław, Społeczny klimat wokół polskich mediów w latach 1989-1999 [w:] Zeszyty Prasoznawcze, nr 3-4/2000, s. 7-18.
Hadamik Katharine, Transformacje w mediach Europy Środkowo – Wschodniej (1989-2004) [w:] Zeszyty Prasoznawcze nr 1-2/ 2004, s.32-47.
Sonczyk Wiesław, Media w Polsce, WSiP, Warszawa 1999, s. 113-114.
Świderski Jan Radio i telewizja w Polsce po 1989 [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej po 1989, red. B. Dobek – Ostrowska, s. 177-199.
KJ-J