Ćwiczenia 3.

Temat: Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

1. Wstęp:

   - wprowadzono w 2004 r.

   - były propozycje uczynienia tego ustroju ustrojem ustawowym,

   - cel: przydatność dla małżonków prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek + ochrona słabszego małżonka,

   - najpopularniejszy ustrój w systemach prawnych na świecie,

   - np. Niemcy (BGB – wspólność dorobku), Szwajcaria, Szwecja itd.

   - nie jest to wspólność w rozumieniu prawa rzeczowego,

   - stanowi połączenie ustroju rozdzielności z ustrojem wspólności majątkowej,

   - tylko w drodze umowy – skutki od chwili jej zawarcia lub w terminie późniejszym, określonym w umowie, ale nie wsteczne,

   - nie można za pomocą tej umowy wyłączyć lub ograniczyć wspólności swoistej wynikającej z przepisów szczególnych np. wspólność najmu – art. 680 (1) kc (Tomasz Sokołowski: Komentarz do kro)

   - ogólnie polega na: rozdzielność majątkowa w trakcie trwania małżeństwa, samodzielne zarządzanie swoim majątkiem, wyrównanie dorobku – po ustaniu ustroju.

2. Cechy rodzajowe:

   - nie ma majątku wspólnego, zamiast tego są części w majątku osobnym każdego z małżonków, które później mogą być wliczone do dorobku,

   - są dwie masy majątkowe – osobne masy małżonków,

   - funkcje – takie jak rozdzielność,

   - samodzielne zarządzanie swoim majątkiem.

3. Masy majątkowe i dorobek:

   - w czasie trwania tego ustroju każdy z małżonków zachowuje majątek osobisty, jaki istniał przed zawarciem umowy małżeńskiej oraz ten, który został nabyty później, czyli do majątku osobistego małżonka należą wszystkie przedmioty wymienione w art. 33 kro;

   - pytanie: jak kwalifikować przedmioty nabyte po zawarciu umowy poza majątkiem osobistym (czyli poza dziedziczeniem, zapisem, darowizną, ich surogatami, czyli pobrane wynagrodzenie za pracę lub dochody z innej działalności zarobkowej, przedmioty nabyte w zamian za te dochody oraz prawa wynikające z papierów wartościowych (zmiana wartości)),

   - każdy z małżonków ma swój majątek, w skład którego wchodzą udziały we współwłasności ułamkowej a także prawa wynikające ze wspólności łącznej w spółce cywilnej

   DOROBEK:

   - podlega rozliczeniu (wyrównaniu) po ustaniu ustroju rozdzielności, ale w czasie trwania ustroju nie wpływa na stosunki majątkowe małżonków,

   - to wzrost wartości majątku każdego z małżonków po zawarciu umowy majątkowej,

   - jeden majątek osobisty: to, co przed zawarciem umowy, wzrost wartości tego, co było przed umową, to, co zostało nabyte w czasie trwania ustroju (dziedziczenie, zapis, darowizna) oraz to, co nabyto w zamian za dochody w czasie trwania ustroju,

   - przepisy te mają charakter dyspozytywny – małżonkowie mogą uregulować sposób obliczania dorobku odrębnie,

   - pomija się przy obliczaniu dorobku niektóre przedmioty (o ile umowa między małżonkami nie stanowi inaczej):

   * nabyte przed zawarciem umowy majątkowej – pytanie: czy przedmioty stanowiące dotąd składniki majątku wspólnego, a które po zawarciu majątku stały się przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych a następnie – w wyniku podziału majątku przypadły 1 z M należy pominąć przy obliczaniu dorobku? Nie, gdyż nigdy nie należały one do majątku osobistego M, zostały nabyte dopiero wskutek zawarcia intercyzy. Suma sumarum – są wliczane do dorobku, kolejne pytanie: czy pomijamy tylko ich początkową wartość czy także jej wzrost? Literalna wykładnia – początkowa + wzrost, M.Nazar (funkcjonalna) – tylko początkowa, bo ww wykładnia skłaniałaby do nadużyć w postaci inwestowania tylko w te 'dawniej nabyte' przedmioty,

   * nabyte w wyniku dziedziczenia, zapisu lub darowizny (o ile spadkodawca lub darczyńca nie postanowił inaczej),

   * prawa niezbywalne,

   * uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,

   * wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarobkowej,

   * praw autorskich, własności przemysłowej, pokrewnych,

   a także wszystkich przedmiotów nabytych za powyższe – zasada surogacji.

Małżonek, który wykonuje działalność zarobkową w trakcie trwania ustroju może przeznaczyć dochody z niej pochodzące na powiększenie wartości swojego majątku osobistego np. remont mieszkania, zakup sportowego samochodu do kolekcji albo plakatu/autografu. Wspólne potrzeby rodziny zaś może zaspokajać w minimalnym jedynie stopniu. Przy takim podejściu, dorobek ma służyć wyrównaniu tego, co drugi małżonek na potrzeby rodziny poświęcił.

Dlaczego pomija się prawa niezbywalne? Choć są niezbywalne np. autorstwo książki, mogą być przedmiotem obrotu. Chodzi o to, że prawa te mają charakter osobisty. Małżonkowie mogą to uregulować odmiennie.

Wyrównanie dorobku następuje przez zapłatę lub przeniesienie prawa.

Metody obliczania dorobku:

• proste umowne obliczanie – uwzględnia się wszystkie składniki obu majątków – nowo nabyte oraz wzrost wartości istniejących dotąd przedmiotów, zaleta: unika się niekorzystnych następstw przesunięć majątkowych w postaci nakładów i wydatków na te składniki, których nie bierze się pod uwagę przy obliczaniu dorobku;

• złożone umowne obliczanie – wyłącza się z zakresu dorobku niektóre kategorie przedmiotów np. takie, które służą do użytku osobistego lub wynagrodzenia za pracę.

Prawo niemieckie – dorobek to wzrost wartości całego majątku małżonków, również nabytego przez dziedziczenie.

PASYWA – jaki mają wpływ na ustalenie dorobku?

Chodzi tu o: długi wynikające ze zobowiązań kredytowych, pożyczek zaciągniętych przez małżonka przed lub po zawarciu umowy. Brak uregulowania szczególnego.

W systemie niemieckim wartość dorobku to różnica między stanem początkowym a stanem końcowym. U nas nie jest to konieczne, wystarczy ustalenie różnicy wielkości dorobku męża i żony w dacie ustania ustroju. Zatem nie ma obowiązku odliczania kredytu spłacanego w czasie trwania ustroju, wówczas jego dorobek jest zwyczajnie niższy o wartość spłaconych zobowiązań. Ustawodawca nie przewidział odliczenia innych składników niż wymienione w art. 51 (3) § 2 kro. Natomiast gdyby w dacie rozliczenia dorobku małżonek był obciążony niespłaconymi długami, trzeba je odliczyć.

T.Sokołowski uważa, że zarachowaniu powinny podlegać wyłącznie obciążenia pozostające w związku z przedmiotami wliczanymi do dorobku, przede wszystkim zaś obciążenia ujawnione w księdze wieczystej NR należącej do M, obciążenia z tytułu spłaty spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, wartość niespłaconego kredytu zaciągniętego w bezpośrednim związku z nabyciem rzeczy ruchomych, zwłaszcza ujawnionych w rejestrze zastawów rejestrowych – np. na samochód, cenne meble.

Nie należy uwzględniać długów M niezwiązanych z określonymi przedmiotami np. obciążenia z tytułu kredytu na cele konsumpcyjne jak wyjazd na wakacje, pożyczki w kasie zapomogowo-pożyczkowej lub pożyczki na leczenie.

!!! Długi zaciągnięte przez jednego małżonka w celu nabycia lub remontu mieszkania lub domu należącego do drugiego małżonka – doliczamy do dorobku 2. jako nakłady.

Dolicza się także inne, dodatkowe składniki:

• darowizny dokonane przez 1 z małżonków, które przecież zmniejszyły jego dorobek – będą to darowizny w rozumieniu kc, ale także inne przysporzenia np. wypłata gotówki z rachunku bankowego zmarłego małżonka na podstawie dyspozycji mortis causa (art. 57 ust. 1 pkt 2 PrBank). Wykluczone są darowizny na rzecz wspólnych zstępnych małżonków orz drobne zwyczajowo dokonywane darowizny np. z okazji świąt rodzinnych, zdarzeń o charakterze towarzyskim lub rodzinnym. Usprawiedliwiona darowizna – w obrębie małej rodziny oraz na rzecz wspólnych dalszych zstępnych np. wnuków. Darowizna na rzecz dalszych krewnych np. rodzice, rodzeństwo – nieusprawiedliwiona (bo może to być celowe zmierzanie do uniemożliwienia uzyskania wyrównania;

• usługi świadczone osobiście przez 1 małżonka na rzecz majątku drugiego np. praca przy prowadzeniu przedsiębiorstwa lub pomoc przy wykonywaniu zawodu; potrzeba tu szczególnej ochrony małżonka pomagającego, jako że jego pomoc przyczynia się do powiększenia majątku drugiego małżonka, doliczenie wartości tych usług jest możliwe tylko pod warunkiem ich nieodpłatności, pojawia się tu kwestia adekwatności wynagrodzenia. Jeśli pomoc lub praca zwiększyły wartość przedmiotów majątkowych, nie uwzględnia się ich, ponieważ liczono by dwukrotnie to samo źródło. Jeśli natomiast małżonek (tłumacz) świadczy usługi na podstawie ulgowej umowy rodzinnej lub porozumienia, a drugi małżonek znacznie zwiększa możliwości swojego przedsiębiorstwa np. kancelarii, porozumienie to z chwilą ustania ustroju wskutek separacji lub rozwodu traci uzasadnienie, którym było zgodne i harmonijne pożycie małżonków (tzw. conditio causa finita) – małżonek (tłumacz) ma prawo domagania się doliczenia wartości tych usług do dorobku drugiego małżonka (nie stosujemy art. 24 kro)– tak Smyczyński; Trzeba tu pamiętać o obowiązku z art. 23 kro: wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny. Pomoc ta w zakresie działalności gospodarczej małżonka powinna być podyktowana szczególna sytuacją np. kryzys ekonomiczny. W innych przypadkach – ulega doliczeniu. Podstawa świadczenia usług: umowa o pracę, spółki, stałego zlecenia bądź per facta concludentia. Mogą dotyczyć nie tylko działalności zarobkowej ale i ruchomości lub nieruchomości np. założenie instalacji elektrycznej, naprawa samochodu. Niezależnie od tego, czy wartość majątku wzrosła należy dokonać doliczenia;

• nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego – koszty poniesione na eksploatację, utrzymanie substancji, ulepszenie przedmiotów majątkowych oraz o wydatki z tytułu nabycia przedmiotów, uzyskania kwalifikacji, wykształcenia. Np. żona ze swojego majątku ufundowała studia zaoczne męża – jej wydatki mogą być doliczone do dorobku męża.

• nakłady na własny majątek??? np. nieruchomości, zainteresowania a zaniedbywanie potrzeb rodziny – można tu domagać się zmniejszenia wyrównania dorobków ze względu na istnienie ważnych powodów.

Wszystkie te elementy mogą być doliczane odmiennie w zależności od treści umowy, bo przepisy te mają charakter dyspozytywny. Zarówno doliczenie jak i pominięcie pewnych składników przy obliczaniu dorobku może być ustalone umownie lub nawet całkowicie wyłączone.

Ograniczenia swobody umowy – podlega ogólnym zasadom tworzenia małżeńskich umów majątkowych, nie może więc naruszać zasady równouprawnienia M, musi być symetryczna w odniesieniu do tych samych praw i obowiązków obu M. Za niedopuszczalne przyjmuje się pominięcie wartości usług świadczonych osobiście przez 1 M na rzecz majątku 2 M oraz składników wymienionych w art. 51 (3) § 2 pkt 2 i 3 kro. Godziłoby to w zasadę równouprawnienia M.

Dorobek można ograniczyć tylko do niektórych składników, ale nie może to naruszać istoty i funkcji ustroju, czyli nie można w ogóle wyłączyć wszystkich składników majątku lub pozostawić takich składników, które ani nie występowały w majątkach małżonków w chwili zawarcia umowy ani nie było rzeczywistych widoków na ich pojawienie się w przyszłości (np. prawa autorskie i pokrewne, gdy M nie zajmowali się twórczością) ani takich składników, których wartość byłaby nieistotna w porównaniu z wartością wzrostu majątku M.

W razie braku stosownych postanowień w umowie do dorobku zalicza się:

• wartość przedmiotów majątkowych każdego z M nabytych po zawarciu umowy majątkowej – także wzrost wartości wskutek wzrostu cen lub nakładów,

• dochody z całego majątku osobistego małżonków – zarówno ten, który się do dorobku zalicza jak i ten, który się pomija,

• oszczędności kapitałowe powstałe po zawarciu umowy wraz z dochodami z kapitału,

• środki na rachunku każdego z M jako członków OFE lub pracowniczego FE,

• kapitał z papierów wartościowych i dochody z nich,

• odszkodowania z tytułu ubezpieczeń majątkowych,

• wierzytelności M wobec osób 3. (wyrok sądu lub innego organu orzekającego),

• prawa majątkowe nabyte w zamian za inne składniki majątkowe z wyjątkiem przedmiotów uzyskanych w wyniku dziedziczenia lub darowizny.

4. Sytuacja prawna M w czasie trwania ustroju:

   a. zupełna samodzielność zarządzania majątkiem osobistym,

   b. brak ograniczeń, brak szczególnej ochrony, brak obowiązku informowania się M o stanie ich majątku osobistego,

   c. twierdzi się, że małżonek silniejszy ekonomicznie może samodzielnie rozporządzać tymi składnikami swojego majątku osobnego, które nie zostaną zaliczone do dorobku lub zostaną z niego odliczone – taki pogląd spotkał się z krytyką. Wzięło się to stąd, ze ustrój ten miał być ustrojem ustawowym, dlatego chciano wprowadzić instrumenty ochronne dla drugiego M,

   * w Niemczech są ograniczenia odnośnie do rozporządzeń całym majątkiem lub AGD/RTV – potrzebna jest zgoda 2. M,

   ** postulaty: obowiązek informowania się powinien być nałożony na M, ograniczeniom powinno podlegać rozporządzenie zwykłymi przedmiotami urządzenia domowego,

   *** pytanie: jak 1 M może przeciwdziałać czynnościom 2 M zmierzającym do uszczuplenia majątku osobistego wliczanym do dorobku bądź takim, które bezpośrednio zagrażają bieżącym potrzebom rodziny np. sprzedaż domu, lokalu mieszkalnego, przedsiębiorstwa będącego źródłem utrzymania rodziny?

   - możliwe jest umowne ustanie tego ustroju – umowa rozwiązująca art. 47 § 2 kro,

   - orzeczenie sądu – ustrój przymusowy art. 52 kro

Ale nie zmienia to sytuacji 2 M na korzyść – niedostateczna ochrona.

5. Roszczenie o wyrównanie dorobku:

   a. dwie przesłanki aktualizujące roszczenie:

   - ustanie ww ustroju majątkowego: śmierć (spadkobiercy mogą realizować to roszczenie), rozwód, unieważnienie małżeństwa, umowa rozwiązująca, umowa ustrojowa (nowa!), ustrój przymusowy (ubezwłasnowolnienie, upadłość, separacja sądowa),

   - różnica wartości dorobku męża i dorobku żony,

   b. konieczne jest ustalenie stanu majątku M w chwili zawarcia umowy i stan z chwili ustanie ustroju – tylko to, co zaliczamy do dorobku, według stanu z chwili ustania oraz cen z chwili ustalania (przepis ius cogens – skuteczny erga omnes),

   c. wzrost ocenia się względem stanu z dnia zawarcia umowy – może to być problematyczne, bo nie ma obowiązku normatywnego ustalania stanu majątku w chwili sporządzania umowy, ale w praktyce notariusze sporządzają spis inwentarza,

   d. inflacja – wątpliwości odnośnie do wzrostu i jego obliczania – nie należy tego uwzględniać, należy obliczać na podstawie cen z daty rozliczania dorobku,

   e. porównuje się tylko stan przedmiotów wliczanych do dorobku,

   f. wątpliwości: nakłady z majątku 1 M na majątek 2 M – nie zawsze wzrost będzie istniał w chwili ustalania dorobku np. skutki remontu już dawno minęły lub się jeszcze nie uwidoczniły, bo choć zostały prace opłacone, jeszcze ich nie zakończono – do aktualnej wartości NR doliczyć wartość nakładów,

   g. słuszność, sprawiedliwość, równouprawnienie małżonków – postulaty realizowane przez to roszczenie,

   h. poza tym każdy z M jest uprawniony do żądania zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobku z ważnych powodów – art. 51 (4) § 2 kro – czasem wyrównanie byłoby moralnie nieuzasadnione np. naganne i sprzeczne z dobrem rodziny zachowanie się, zawinione niewykorzystywanie swojego potencjału zarobkowego, uleganie nałogom, szczególna rozrzutność, rażąca lekkomyślność, odbywanie kary długoletniego pozbawienia wolności, uzyskiwanie niskich zarobków z powodu zawinionego złego wykonywania obowiązków pracowniczych, wyrządzenie krzywdy 2 M, porzucenie rodziny, separacja faktyczna, przeznaczanie swoich bieżących dochodów wyłącznie na inne cele niż potrzeby rodziny lub na powiększenie majątku nienależącego do dorobku (przedmioty darowizny, spadku). Co do zasady spadkobiercy nie mogą domagać się zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobku, bo roszczenie to ma służyć ochronie słabszego ekonomicznie małżonka, ale mają takie uprawnienie, jeżeli zmarły M wytoczył przed śmiercią powództwo o unieważnienie małżeństwa, o rozwód lub orzeczenie separacji, ale i tu muszą wystąpić ważne powody. Każdy ze spadkobierców decyduje indywidualnie, czy skorzysta z roszczenia – roszczenia te pozostają w proporcji do ułamkowego udziału spadku

   Wina rozkładu pożycia – nie jest tu wysłowiona, ale może być brana pod uwagę, jako 'ważny powód'. Jeśli majętniejszy małżonek spowodował rozkład pożycia w drugi z tego powodu popadł w depresję i stracił pracę a do tego wymagał leczenia psychiatrycznego, należy to uwzględnić przy obliczaniu dorobku. Wina ta stanowi dodatkowe, negatywne kryterium uwzględnienia roszczenia o zmniejszenie obowiązku wyrównania dorobku.

   i. przepis art. 51 (4) nie jest podstawą do oddalenia ww żądania – nierówna sytuacja małżonków np. aktywna zawodowo żona troszcząca się o potrzeby rodziny i je zaspokajająca – można tu jedynie żądać zmniejszenia obowiązku,

   j. na żądanie M którego majątek jest mniejszy,

   k. jest to uprawnienie, czyli nie trzeba skorzystać – norma kompetencyjna, prawo podmiotowe kształtujące w sferze prawnej obu M,

   l. powództwo może wytoczyć każdy z małżonków, małżonek-dłużnik może mieć interes sprawny w szybkim ustaleniu zobowiązania na mocy art. 189 KPC,

   m. M mogą zawrzeć porozumienie i się pozasądownie rozliczyć – umowa lub konkludentnie – zapłata lub przeniesienie prawa (także to i to – mix) [własność rzeczy ruchomych, nieruchomych, wydanie papierów wartościowych, przeniesienie udziałów, akcji, obligacji (z zachowaniem formy), przelew wierzytelności, ustanowienie prawa rzeczowego na NR na rzecz 2 M – chodzi o prawa mające wartość, także chyba renta na rzecz M. W przypadku czynności dorozumianych ciężar dowodu spoczywa na M spełniającym świadczenie

   n. brak porozumienia – sąd, roszczenie ma ch. facultas alternativa (zobowiązania przemiennego) ex lege (art. 51 (4) kro), wybór należy do słabszego ekonomicznie małżonka, ale orzeczenie sądu może określić to inaczej – sąd uwzględnia słuszny interes M i rodziny,

   o. rozmiar wyrównania – przesunięcie połowy większego dorobku do majątku 2 M – efekt naczyń połączonych (brak regulacji, jest taka w prawie niemieckim),

   p. śmierć 1 z M: spadkobiercy a M, chodzi tu o spadkobierców wymienionych w postanowieniu sądowym stwierdzającym nabycie spadku. Roszczenie pojawia się z chwilą otwarcia spadku, dopiero po uzyskaniu postanowienia o nabyciu spadku sąd rozpozna powództwo;

   r. najprościej, jak M nie dziedziczy a dziedziczą inni – brak sytuacji współuprawnienia i współzobowiązania, a co gdy M jest spadkobiercą???:

   - zmarły M był dłużnikiem (miał większy dorobek) – wskutek spełnienia roszczenia przez spadkobierców zmniejszy się masa spadkowa, bo jest to dług spadku, za który spadkodawca odpowiada całym swoim majątkiem – 2. M dostanie wyrównanie dorobku + udział w zmniejszonej masie spadkowej, roszczenie należy zgłaszać przed działem spadku,

   - zmarły M był wierzycielem (miał mniejszy dorobek) – z majątku osobistego 2. M następuje przysporzenie na rzecz spadkobierców (nie wchodzi to do spadku) + udział w masie spadkowej,

   s. orzeczenie sądowe – proces, ale nie 566 kpc ani dział majątku, sąd musi okreslic wartość i sposób spełnienia świadczenia. Jakie postępowanie: proces, przeciwko małżonkowi lub nieprocesowe – podział majątku wspólnego. Smyczyński: proces antagonizuje małżonków, ale nieprocesowe nie wchodzi w rachubę, bo tam żądanie wyrównania skierowane jest do cudzego majątku a sprawa ta należy do spraw małżeńskich. Czyli jednak proces, zwłaszcza że przy przymusowym ustaniu tego ustroju na rzecz ustroju rozdzielności, również wyrównuje się dorobki,

   t. przedawnienie roszczenia – wg ogólnych zasad kc, 10 lat od chwili ustania rozdzielności majątkowej – postulat by skrócić ten okres do 3 lat (Smyczyński). Nazar i Ignatowicz – bieg przedawnienia liczymy od dnia, w którym uprawniony M skorzystał z przysługującego mu prawa podmiotowego, kształtującego do wystąpienia z żądaniem wyrównania dorobków.

6