SEPLENIENIE I JEGO TERAPIA.

1.SEPLENIENIE – nieprawidłowa realizacja fonemów trzech szeregów: szumiącego, syczącego i ciszącego. Są to seplenienia typu substytucyjnego, gdyż dziecko zastępuje głoskę np. sz” głoską, którą już potrafi wymówić np. s”  Wyróżniamy również seplenienie zdeformowane, gdzie obok substytucji występuje także deformacja np.:
a.   międzyzębowe- def. Jak wyżej , dodatkowo dziecko wsuwa język między zęby.
b.   Boczne- strumień powietrza wypływa bokiem jamy ustnej. Może to być przepływ jedno lub obu stronny.  
c.   Wargowo- zębowe- zły układ warg (sepl. świszczące, usta zbyt wysunięte do przodu)
2.   Przyczyny seplenienia:
-   wady anatomiczne( tyłozgryz, przodozgryz, zgryz otwarty lub inne wady zgryzu, wysokie podniebienie, brak pionizacji, krótkie wędzidełko)
-   upośledzony słuch, naśladownictwo, niesprawność języka, warg,
-   stany chorobowe narządów oddechowych, oddychanie przez otwarte usta, zły sposób połykania np. niemowlęcy, złe napięcie języka, anomalie zębowe, ubytki zębowe.
3.   Schemat diagnozy:
-   obserwacja dziecka
-   badanie mowy testem ortofonicznym dowolnym(Demel, Spionek, Rocławski)
-   badanie motoryki n. artykulacyjnych, ich budowy anatomicznej
-   orientacyjne bad. słuchu
-   badanie słuchu fonemowego tylko dla zjawisk substytucyjnych
-   analiza i synteza słuchowa
-   oddychanie i połykanie
-   słownictwo dziecka, formy gramatyczne, bud. Zdań, tempo mowy, fonacja
-   wywiad z rodzicami
-   badania uzupełniające
4.   Schemat terapii:
-   Terapia wstępna: ćwiczenia ortofoniczne,ćw. n. artykulacyjnych, usprawnianie zaburzonych funkcji.
-   Terapia właściwa:
-   wprowadzenie prawidłowej głoski przez szereg ćwiczeń
-    utrwalanie głoski w izolacji(tttt, dddd)
-   utrwalenie w sylabach, wyrazach w nagłosie, śródgłosie i w wygłosie
-   utrwalenie w gr spółgłoskowych na początku i na końcu
-   ćw. różnicujące głoski
-   zestawienia dwu wyrazowe
-   zdania dłuższe, wierszyki i piosenki
-   gry dydakt., swobodna wypowiedź dziecka.
3. Metody terapeutyczne: aktywne(dziecko świadomie ćwiczy mowę, bierze udział w terapii)
b.   Demonstracja- pokazanie dziecku na czym polega mówienie danej głoski( poprawne ułożenie n. mowy przed lustrem).
c.   Demonstracja + instrukcja – logopeda pokazuje i omawia co dzieje się z artykulatorami, mówi co dziecko ma zrobić.
d.   Metoda mechaniczna- stosowanie przyborów typu szpatułka, rerek, monokinezy (ćwiczenia z palcem) oraz innych przyrządów logopedycznych.
e.   Metody substytucyjne- wykorzystywane są już utrwalone głoski i przekształcane w te których dziecko nie wymawia poprawnie, np. długie wypowiadanie dziąsłowego t”  prowadzi do powstania cz”, a wypowiadanie dziąsłowego cz” do powstania sz”.
f.   Metody ortofoniczne- wywoływanie głosek przez odpowiednie ćw. Oddechowe i inne wspomagające.
g.   Są również metody pasywne(zabawa, logorytmika, rytmika, rysowanie) dziecko nie zajmuje się samą mową, ale wpływają na nią emocje, pamięć, motywacja)
  4.Wywoływanie głosek przy seplenieniu substytucyjnym:
Sz – podnosimy język do podniebienia twardego(wałka dziąsłowego), usta wysuwamy do przodu – utowatość. Możemy posłużyć się szpatułką, ale należy uważać by język nie był ani za bardzo ani za mało podwinięty do góry. Może to wywołać seplenienie przyzębowe przy dekoncentracji. Pamiętać o dentalizacji.
S – język podnosimy w okolicę górnych zębów, ale nie zwieramy. Usta przesadnie układamy w uśmiech – itowatość. Dentalizacja.
Ś – szpatułką przesuwamy język dziecka do tyłu, gwałtownie ale krótkotrwale, przy jednoczesnym wymawianiu „s”. Pomocne są również zabawy z małym płaskim cukierkiem, który umieszczamy na środku języka. Zadanie dziecka polega na podnoszeniu cukierka do góry właśnie środkiem języka.  
5.Utrwalanie wywołanych głosek:
a.   Ciągłe, wielokrotne powtarzanie ćwiczeń:
Cz- szybkie wymawianie „t” i jednoczesne przesuwanie języka do tyłu po podniebieniu.
Dż- jak wyżej ale z głoską „d”.
Sz – przedłużanie wymawiania głoski „cz”.
Rz – jak wyżej ale z głoską „sz”.
b.   dalej wg. schematu terapii właściwej.
c.   Pamiętać o ćw. różnicujących głoski.

6. terapia seplenienia bocznego:
-   zaleca się stosowanie metod ortofonicznych skierowanych głównie na ukształtowanie poprawnego toru przepływu powietrza(precyzyjne dmuchnięcie na coś)
-   do poprawnego dmuchania dołączamy artykulację: dmuchnięcie i wypowiadanie s”(wąż syczy s, s, s) dziecko sprawdza czy jest dmuchnięcie przykładając dłoń w pobliżu ust.
-   Z głoski s” do sz” można przejść przez wymawianie ciągłe s” i podwijanie  języka do tyłu.
-   Utrwalanie wg. schematu.
7. terapia seplenienia międzyzębowego:
-   demonstracja przed lustrem na pierwszych zajęciach, dziecko musi zobaczyć jak mają wyglądać n. art. podczas wymowy głoski
-   ćwiczenia na czucie położenia języka, dziecko musi wiedzieć gdzie ma być język i, że ma byś schowany za zębami
-   ćwiczenia na pionizację języka
-   wg. schematu utrwalanie
8. terapia seplenienia wargowo- zębowego:
-   ćwiczenia w prawidłowym ułożeniu ust w itowatość .

ROTACYZM I JEGO TERAPIA

1. ROTACYZM- nieprawidłowa artykulacja fonemu r”. Wyróżniamy:
                  -  mogirotacyzm- opuszczanie głoski r”
-   pararotacyzm- głoska r” wymawiana jest jako l” lub j”(substytucja)
-   rotacyzm właściwy:
-   r. uwularny(języczkowy)- drga języczek
-   r. lateralny ( boczny)- drgają policzki lub kąciki ust
-   r. welarny(krtaniowy)-
-   r. faryngealny(gardłowy)- tylna część języka zbliża się do tylnej ściany gardła.
2. przyczyny rotacyzmu:
-   niedostateczna sprawność języka( krótkie wędzidełko podjęzykowe, język gruby, zbyt wielki)
-   zbyt duże lub małe napięcie mięśniowe.
3. Terapia rotacyzmu:
-   Badanie słuchu fonematycznego przy rotacyźmie substytucyjnym
-   Ćwiczenia usprawniające motorykę języka (xero).
-      Ćwiczenia przygotowawcze do wymawiania „r” :
-   Szybkie wymawianie dziąsłowych głosek „t” i „d” oraz kombinacji  z tych głosek, zmieniając ich kolejność czy dodając kolejno samogłoski np.: tttt, dddd, tdtdtdtd, tede- tede- tede, tedu- tedu- tedu
-   Wymawianie wyrazów z „r” ale zamieniając tą głoskę na „l” co pomaga w uzyskaniu przedniojęzykowo- dziąsłowego brzmienia.
( tlawa, dloga, cytlyna itp.)
-   Ćwiczenia w dmuchaniu: dmuchanie na przyklejony do czubka języka pasek papieru, zdmuchiwanie z czubka kawałków papieru,
oraz inne ćwiczenia oddechowe
-   Zabawy z językiem : parskanie, konik, samochód, wylizywanie soku, czekolady z podniebienia, mycie językiem zębów, wypychanie językiem policzków itp.
                       *      Ćwiczenia utrwalające wywołaną głoskę „r” :
-   wymawianie wyrazów lub zbitek spółgłoskowych, gdzie „r” występuje w otoczeniu „t” i „d” np.: tda, tdo, tde, tdu, teda, tedo, tede, tedu, tedy, trla, trlo, trle, trlu  oraz wyrazów typu : drops, drabina, trawa, wiatr:(język za wałkiem dziąsłowym)
-   Wymawianie wyrazów gdzie „r” występuje w grupach spółgłoskowych
-   Wymawianie wyrazów gdzie „r” występuje w grupach samogłoskowych.
-   Dalej wg. schematu utrwalania.


KAPACYZM I JEGO TERAPIA

1. KAPACYZM- nieprawidłowa realizacja fonemów k” oraz g”. Fonemy te         realizowane są  poprzez głoski t” oraz d”. Niektórzy autorzy nieprawidłową realizację fonemu g” określają jako gammacyzm.
2. przyczyny kapacyzmu:
-   zaburzenia słuchu fonematycznego
-   nieprawidłowa budowa i praca języka
3. terapia kapacyzmu:
-   ćw. oddechowe
-   usprawnianie języka: aktywizowanie tyłu języka(chrapanie, płukanie gardła, ziewanie, głaskanie tyłem języka podniebienia)
-   przy wywoływaniu stosujemy demonstrację: dziecko musi widzieć na czym polega artykulacja danej głoski, prosimy by szeroko otworzyło usta i powtarzało k”
-   mechanicznie możemy przytrzymać czubek języka szpatułką lub palcem na dole jamy ustnej
-   można położyć dziecko na podłodze i w tej pozycji ćwiczyć wymowę głoski. Pozycja ta powoduje, że język stacza się do tyłu jamy.
-   Utrwalanie wg. schematu. Należy jednak pamiętać, aby unikać wyrazów z t” jeśli utrwalamy k”, oraz wyrazów z d” jeśli utrwalamy g”. Może bowiem wystąpić hiperpoprawność(kotek-kokek )

                                      MOWA BEZDŹWIĘCZNA I JEJ TERAPIA.

1. MOWA BEZDŹWIĘCZNA-  bezdźwięczna realizacja fonemów dźwięcznych za wyjątkiem samogłosek i spółgłosek sonornych, gdyż one zawsze są realizowane dźwięcznie.  
2. przyczyny bezdźwięczności:
·   zburzenia słuchu fonematycznego(nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu art.) częściowa bezdźwięczność.
·   Obniżenie napięcia mięśniowego warg, policzków
3. terapia bezdźwięczności:
-   ćw. oddechowe
-   W”- wykorzystujemy głoskę i”, rozciągamy dziecku usta tak jak przy wymowie i” pozwalając na obserwację wibracji. Utrwalamy wg. schematu.
-   B”- dziecko długo wymawia m” i opowiada co się dzieje z jego gardłem. Następnie chwyta za nos i imituje pęknięcie balonu, co daje głoskę b”. Utrwalamy.
-   D”- tak jak wyżej tylko z głoską n”.
-   RZ”- wymowa sz” i gwałtowne odchylanie głowy do tyłu.
-   Można ćwiczyć również poprzez przedłużanie dźwięku np. agggggga, agggo, agggu, agggy i tak dalej. Następnie przechodzimy do pojedynczego dźwięku w sylabach: aga, ago, age, agy .

         NOSOWANIE I JEGO TERAPIA.

1. NOSOWANIE-  szczególne nosowe zabarwienie głosu, spowodowane zmianą w bud. Akustycznej dźwięku wynikającej z dołączenia się j. Nosowej do przestrzeni rezonacyjnej. Wyróżniamy :
·   Nosowanie zamknięte- głoski nosowe wymawiane są ustnie.
·   Nosowanie otwarte- głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym.

2.   przyczyny nosowania:
-zniekształcenia szczęki górnej lub dolnej)
-   rozszczepy podniebienia twardego i miękkiego
-   wrodzone krótkie wędzidełko podjęzykowe
-   podśluzówkowy rozszczep podniebienia
-   porażenia i niedowłady mięśni podniebiennych
-    przerost śluzówki nosa, trzeciego migdałka,
-   polipy w nosie, skrzywienia przegrody nosowej,
-   nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardło
3.   Rhinophonia- nosowe zabarwienie głosu na skutek kataru, polipów, skrzywienia przegrody (Kraśko, Torbicka)
4.   Rhinolalia- nosowe zniekształcenie wymowy niektórych głosek. Powietrze wypływa nosem, najtrudniejsze do realizacji są głoski szczelinowe. Przyczynami są rozszczepy podniebienia, warg, szczęk.
5.   terapia nosowania:
-   ćw. oddechowe (dmuchanie na coś przy zatkanym nosie)
-   ćw. motoryki (na podniebienie miękkie i pierścień zwierający)
-   ćw. kształtujące wymowę głosek wybuchowych(k,g,p,b,)
-   ćw. kształtujące wymowę głosek szczelinowych(s,z,c,dz,)
-   utrwalanie bardzo długie wg. schematu.

OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY I JEGO TERAPIA.

1.OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY- występuje gdy wiek dziecka nie jest zgodny z mową dziecka. Proces kształtowania się mowy przebiega niezgodnie z normą przewidzianą dla dziecka w określonym wieku. Opóźnienie to dotyczy rozumienia mowy i samego mówienia, obejmuje wszystkie struktury języka. Wyróżniamy :  
-samoistne rozumienie mowy SORM- dotyczy mówienia a nie rozumienia, brak mowy do 2 roku życia i samoistne jej wyrównanie ok. 4-6 roku życia, dalszy rozwój bez zmian i zakłóceń. Wynika on z braku dojrzałości aparatu artyk. i z opóźnionego dojrzewania struktur nerwowych. Dziecko takie :
-   ma dobry słuch, nie mówi lub mówi mało, wykonuje polecenia słowne
-   głoski izolowane realizuje poprawnie ale nie w połączeniu
-   rozwój intelektualny w normie, nie ma zaburz. Ruchowych mięśni art.
-   trudności w czytaniu i pisaniu, leworęczność.
               * niesamoistne opóźnienie rozumienia mowy  NORM   - wywoływany przez czynniki biologiczne(uszkodzenia cun, obwodowego narz. Ruchu, upośledzenie umysłowe, zaburzenia emocjonalne i psychiczne) a także przez czynniki społeczne. Wyprzedza pojawienie się głębszych zaburzeń mowy.
2. terapia NORM-u:
-   jest to terapia wtórna, zależna od zaburzeń już występujących u dziecka.
3. terapia SORM-u:
-   metody stymulacyjne- wzbogacamy słownik, ćwiczenia motoryki i oddechowe, fonacyjne oraz na percepcję słuchową.
-   metody ortofoniczne o bardzo prostej formie.


TERMINOLOGIA

1. METODYKA POSTĘPOWANIA LOGOPEDYCZNEGO- zespół czynności i zasad postępowania diagnostyczno- terapeutycznego z osobami wykazującymi nieprawidłowości w rozwoju mowy lub mającymi trudności w porozumiewaniu się.
2.DIADNOZA LOGOPEDYCZNA- rozpoznanie zaburzenia mowy lub cale postępowanie logopedyczne w którego skład wchodzą: rozpoznanie zjawiska, program terapii, prognoza. Diagnoza jest to sposób postępowania, którego celem jest potwierdzenie lub wykluczenie możliwości istnienia zaburzenia oraz przewidzenie tendencji rozwojowych. Celem jest także określenie objawów, patogenezy i patomechanizmów.  (wywiad, obserwacja, wstępne bad. Mowy, bad. Uzupełniające)
3.TERAPIA LOGOPEDYCZNA- całość czynników mających na celu usunięcie zaburzenia mowy i złagodzenie jego skutków. Celem jest usunięcie zaburzenia i prawidłowa mowa pacjenta. Wyróżniamy terapię wstępną i właściwą.
4.ZASADY TERAPII- systematyczność, stopniowanie trudności, utrwalanie, indywidualizacja, świadomy i aktywny udział dziecka w terapii.
5.DENTALIZACJA- specyficzne ułożenie szczęk w odległości 1-2 mm od siebie
6.PRAWIDŁOWY SPOSÓB POŁYKANIA- dwa ruchy przeciwne: opuszczanie żuchwy wraz z językiem i unoszenie żuchwy wraz z językiem, który czubkiem zwiera się z podniebieniem(2-3 r.ż). Najważniejszy ruch to pionizacja języka.
7.SPOSOBY POŁYKANIA-·   niemowlęcy (do2r.ż) język porusza się poziomo, wychodzi poza jamę ustną i kontaktuje się z wargami, które są bierne. Nieprawidłowe staje się powyżej 3 r. ż.
-   Dorosły( pojawia się ok. 2-3 r.ż) takie jak prawidłowy.
-   Zespolenie wargowo- językowe- połykanie nieprawidłowe, występuje mocne zwarcie warg i poziome ruchy języka są zatrzymywane przez zaciśnięte wargi.
 
8.   PRZYCZYNY I WADY SPOWODOWANE ZŁYM POŁYKANIEM-
-   sztuczny sposób karmienia(smoczki przyciskają język do dna jamy ustnej)
-   choroby ukł. Oddechowego(oddychanie ustami)
-   wywołują rotacyzm i seplenienie międzyzębowe.
9.   SPRAWDZANIE SPOSOBU POŁYKANIA- lewą ręką przytrzymujemy głowę dziecka z tyłu, dwoma palcami prawej ręki rozchylamy delikatnie wargi a trzeci palec kładziemy na przełyku, by mieć pewność, że dziecko połyka. Prosimy o przełknięcie śliny. Rezultat:
-   2 ruchy przeciwne- połykanie poprawne
-   język wychodzi między zęby, wargi nie wykonują ruchu- połykanie niemowlęce.
-   Język wysuwa się między zęby a wargi dążą do zwarcia co odczuwamy przez palce – zespolenie językowo- wargowe.

10.WŁAŚCIWY TOR ODDYCHANIA- pobór powietrza nosem(oczyszczone, nawilgocone, ogrzane) język czubkiem dotyka wałka dziąsłowego, wydech ustami. Przy oddychaniu ustami język spoczywa biernie na dnie j. Ustnej. Dziecko pobiera zimne, brudne powietrze co powoduje choroby gardła i ukł. Oddechowego a także przerost trzeciego migdałka. Należy obserwować tor oddychania dziecka, długość wydechu i wszystko co towarzyszy oddychaniu.
11.GDY DZIECKO DOBRZE ODDYCHA ALE ŹLE POŁYKA- ustawiamy język w innej pozycji poprzez wymawianie wyrazów rozpoczynających się na li” (linijka, lilia, limba)oraz samego li”.
12.SŁUCH FONEMOWY- zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do poszczególnych fonemów. Badania słuchu fonemowego wykonujemy przy: seplenieniu, mowie bezdźwięcznej,

                            LOGOPEDIA- EGZAMIN KOŃCOWY

1. LOGOPEDIA- logos-słowo, pedio- wychowanie. Jest to nauka o zakłóceniach procesu mówienia oraz o i jego terapii. Jest to nauka o kształtowaniu prawidłowego językowego porozumiewania się, zakłóceniach i zaburzeniach tego procesu oraz o metodach ich niwelowania, a w przypadku utraty nabytych umiejętności, ich utworzenia. Jest to subdyscyplina pedagogiki specjalnej. Omawiamy ją w kilku aspektach:  
     *  Aspekt treściowy- to nauka o zaburzeniach mowy i sposobach ich usuwania.
-   Aspekt funkcjonalny- to ogół czynności badawczych prowadzących do rozwijania nauki zgodnie z metodami zapewniającymi obiektywne i uporządkowane poznanie rzeczywistości.
-    Aspekt instytucjonalny- to dyscyplina wykładana na uczelniach wyższych jako odrębna dyscyplina.
-   Aspekt dydaktyczny- uczenie się i nauczanie mowy.
- Do zadań logopedii zaliczamy: kształtowanie mowy dziecka od narodzin, diagnoza i terapia zaburzeń mowy, kształtowanie mowy u osób z wadami słuchu, dbałość o kulturę słowną.
- Specjalizacje logopedyczne wg. Kaczmarka-
-   log.wychowawcza- higiena  mowy i głosu
-mowy
-   log. Jako surdopedagogika- nauczanie mowy głuchych
-   log. Artystyczna- z aktorami w teatrze.
2. HISTORIA LOGOPEDII W POLSCE- wiąże się z kilkoma nazwiskami:
o   Jan Siestrzyński- lekarz i pedagog, pracował w latach 1817-1820 w instytucie głuchoniemych w Warszawie, gdzie uczył mowy dźwiękowej.
o   Władysław Ołtuszewski- lekarz, jako pierwszy stworzył w Polsce        klasę dla      dzieci jąkających się. Prowadził także „zakład zboczenia mowy”.
o   Benedykt Dylowski- lekarz, nauczyciel, prowadził badania dzieci wileńskich. W 1959 r powołał w Lublinie komisję logopedyczną, a w 1961 r powstała już Centralna Komisja Logopedyczna w Warszawie.
o    W 1967 r uznano logopedię za przedmiot poboczny studiów pedagogicznych. Pierwsze studia w tym charakterze rozpoczęto w Uniwersytecie Lubelskim.
o   W 1991 r prof. Kaczmarek ogłosił logopedię samodzielną dyscypliną, stanowiącą część bloku humanistyczno- biologicznego. Uznano go za ojca logopedii.
3. KLASYFIKACJE LOGOPEDYCZNE:
                a. wg. L. Kaczmarka (klasyfikacja objawowa)
-   zaburzenia treści- dotyczą zjawisk uogólnienia i abstrahowania sensu tekstu. Wiążą się z ukierunkowaniem myślenia, procesów towarzyszących. Są charakterystyczne dla osób chorych psychicznie. Nie ma wówczas sensu w mówieniu.
-   Zaburzenia języka- brak języka i mowy. Zaliczamy tu różnego rodzaju niemoty, głuchoniemoty, alalię i afazję.
-   Zaburzenia substancji fonicznej- w płaszczyźnie suprasegmentalnej związana jest z akcentem, intonacją, rytmem i tempem mowy. W płaszczyźnie segmentalnej łączy się ze strukturą głoskową. Do zaburzeń w obrębie pierwszej z nich zalicza się: nosowanie, jąkanie, giełkot. Do drugiej natomiast dyslalię jednoraką, wieloraką, całkowitą, prostą( elizję, substytucję) złożoną (defomacja).
b. wg. I. Styczek (klasyfikacja przyczynowa)  
-   egzogenne- środowiskowe ( złe postawy rodzicielskie, styl, wychowania, reakcje na pierwsze wypowiedzi dziecka, wzorce językowe.)
-   endogenne- anatomiczne i psychoneurologiczne-
-   dysglosja- zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytworzenia. Przyczyną mogą być wady anatomiczne narządów mowy lub zaburzenia słuchu.
-   Afazja- całkowita lub częściowa utrata zdolności mowy na skutek zniszczenia korowych ośrodków mowy.
-   Dyslalia, alalia- niemożność lub opóźnienie w przysfajaniu języka. Przyczyna to uszkodzenie lub wolniejsze dojrzewanie ośrodków korowych.
-brak mowy, na swkutek uszkodzenia ośrodkowych dróg unerwiających narządy mowy.
-   Oligofazja- zaburzenia mowy związane z upośledzeniem umysłowym.
-   Jąkanie- zaburzenie płynności mowy.
-   Logoneuroza- nerwice mowy, związane z chorobami nerwowymi(jąkanie, mutyzm, afonia).
-   Schizofazja- zaburzenia mowy w wyniku chorób psychicznych.
               c.   wg. Międzynarodowego Towarzystwa Logopedów i Foniatrów:
-   nazwa zaburzeń składa się z rdzeni i przedrostków, one wskazują na typ zaburzenia(rdzeń) i opisują patologię (przedrostek):
-   przedrostki :
-   a- brak danej czynności (alalia)
-   dys- zniekształcenie danej czynności (dyslalia)
-   hypo- ograniczenia danej czynności, odnośnie słuchu (hypoacusis)  
     * rdzenie:
-   fazja- zespół czynności neurofizjologicznych odpowiedzialnych za mowę, odbywających się w oun
-   artia- zaburzenia wynikające z uszkodzeń lub dysfunkcjinerwów czaszkowych i ich jąder w oun
-   lalia- zaburzenia czynności narządów artykulacyjnych
-   fonia- zaburzenia w tworzeniu głosu
-   accusis- zaburzenia słuchu.
4. WADY WYMOWY- mówimy o nich wówczas gdy mowa odbiega od normy fonetycznej danego języka. Są to wszelki nieprawidłowości w realizacji głosek lecz nie związane z normalną niedojrzałością mowy dziecka. Głoski kształtują się w różnym czasie i trudno wymagać od 3 latka wypowiadania głoski r” jeśli kształtuje się ona około 5-6 roku życia. (wg. G. Demel )
5. APARAT MOWY- - układ oddechowy- płuca są zbiornikiem powietrza, które potrzebne jest między innymi do powstania mowy. Oddychanie powinno odbywać się torem nos-wdech, usta- wydech. Pozwala to na utrzymanie poprawnej pozycji artykulatorów a przede wszystkim poprawną pozycję spoczynkową języka, jego czubek jest lekko uniesiony do okolic wałka dziąsłowego.
-   układ fonacyjny- powietrze z płuc dociera przez tchawicę do krtani, a  stamtąd do nasady znajdującej się powyżej. Krtań umiejscowiona jest w środkowym odcinku szyi, ma długość 4-6cm. Jej dolna część łączy się z tchawicą, górna z j,gardłową. Wewnątrz krtani znajduje się głośnia, zbudowana ze strun głosowych strzałkowo rozpiętych między chrząstkami: nalewkowymi a chrząstką tarczową.
-    W skład nasady, czyli narządu artykulacyjnego, wchodzą: jama gardłowa, ustna i nosowa a także zespół rezonacyjny, utworzony przez zatoki przynosowe i odpowiedzialny za barwę głosu.
-   Jama gardłowa ma maczugowaty kształt, długość  zależna od wieku, płci, cech osobniczych, ok., 13-14cm,  składa się z części nosowej, ustnej i krtaniowej.

-   Jama nosowa składa się z nosa zewnętrznego, ma kształt piramidy oraz z grzbietu i 2 powierzchni bocznych nosa. Końcówki boków są uwypuklone i tworzą skrzydełka nosa. Wraz z j,ustną tworzą kanał, który ulega zmianom(zwęża się lub rozszerza) dzięki ruchom języka, warg, podniebienia miękkiego i żuchwy.
-   Jama ustna zakończona jest podniebieniem miękkim z języczkiem, który podczas oddychania jest opuszczone a podnosi się zamykając w ten sposób wejście do jamy nosowej, podczas połykania i wymawiania większości głosek. Rozdziela w ten sposób głoski na nosowe i ustne. W jamie ustnej znajdują się również:
1.   Język – wypełniający dno jamy. Pod jego spodem znajduje się wędzidełko. Mięśnie zewnętrzne i wewnętrzne języka umożliwiają jego obniżanie, podnoszenie, wysuwanie, cofanie, rozpłaszczanie, zwężanie, skręcanie, uwypuklanie grzbietu itp. Język składa się z nasady (radix), trzonu (dorsum), koniuszka (apex).
2.   Wargi – to fałdy przedłużające policzki. O ich ruchliwości decydują mięśnie twarzy, dzięki którym możemy je ściągać, rozchylać, napinać, wybrzuszać, ułożyć w ryjek itd.
3.   Szczęki – z łukami zębowymi stanowią ważny element artykulacji, poprawnego współdziałania narządów mowy. Dotyczy to szczególnie głosek dentalizowanych: s, z, c, dz., sz, rz, cz, dż, ś, ź, ć,dź, których wymowa wymaga zbliżenia do siebie zębów górnych i dolnych.
6.   APARAT SŁUCHOWY-  Składa się on z trzech części: z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Do ucha zewnętrznego zaliczamy małżowinę uszną, która zbiera wszelkie fale dźwiękowe z otoczenia i przewód słuchowy zakończony błoną bębenkową, którego zadaniem jest ochrona błony przed urazami mechanicznymi. Ucho środkowe to jama, gdzie znajdują się trzy kosteczki: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Ucho to przewodzi drgania i ochrania ucho wewnętrzne. Ślimak, to inna nazwa ucha wewnętrznego, składa się z przedsionka, kanałów półkolistych stanowiących narząd równowagi. Wewnątrz ślimaka umiejscowiony jest narząd Cortiego. Przewodzi on bodźce słuchowe do mózgu, gdzie są one analizowane. Następuje tu dalsza transformacja fal mechanicznych na impulsy nerwowe, doprowadzane następnie do prawej i lewej półkuli mózgowej.
7.   MÓZGOWE MECHANIZMY MOWY-  mechanizmy te dzielimy na nadawcze i odbiorcze. Do odbiorczych zaliczamy receptory, które odbierają bodźce wewnętrzne i zewnętrzne i przekazują je do korowej części mózgu. Każdy ośrodek korowy ma swój rodzaj pola:  
-   pole pierwotne- inaczej projekcyjne, doprowadza bodźce danego charakteru, powstają tam wrażenia (reakcje) jednego analizatora na jedną cechę.
-   Pola wtórne- gnostyczne, otaczają pola pierwotne i przetwarzają informacje przez nie odebrane. Następuje tu analiza i synteza zjawisk ruchowych, czuciowych, słuchowych. Powstają tutaj też spostrzeżenia czyli reakcje natychmiastowe i uświadomione na dany bodziec a także wyobrażenia czyli opóźnione reakcje na bodziec. Uszkodzenie pól gnostycznych nazywamy Agnozją. Uniemozliwia ona identyfikowanie bodźców odbieranych przez pola pierwotne. Pojawiają się trudności w rozpoznawaniu zjawisk. Jeśli dotyczy ona np. słuchu powstają takie zaburzenia jak: afazja, alalia, dyslalia.
-   Pola asocjacyjne- scalają bodźce i dlatego są istotne w powstawaniu złożonych procesów myślowych.  
       * Dla obioru mowy ważne są następujące ośrodki mózgu:
-   okolica słuchowa- tylno-górna część płata skroniowego. Dzięki jego pracy możliwa jest synteza i analiza doznań słuchowych. Jej obustronne zniszczenia powoduje głuchotę.
-   Okolica słuchowo- gnostyczna (Wernickiego)-  interpretuje dźwięki mowy, odpowiada za poprawny słuch fonematyczny.
-   Okolica słuchowo- mnestyczna- słuchowa pamięć werbalna
-   Okolica ciemieniowo- potyliczna- rozszyfrowuje znaczenie wyrazów i treść zdań w zależności od kontekstu.
-   Okolica przedruchowa- rozszyfrowuje znaczenie wypowiedzi.
   * Dla nadawania mowy ważne są następujące obszary mózgu:
-   okolica kinestetyczna- ruchowa, znajdują się tam ośrodek Brocka, organizuje on płynność pracy narządów mowy i za ich poprawne ułożenie.
-   Okolica kinestetyczno- czuciowa- czucie napięcia mięśni przy artykulacji głosek, przybierania odpowiedniej pozycji do ich realizacji.
-   Okolica słuchowa- aktualizuje ślady słuchowe wyrazów. Analiza i synteza słuchowa.
-   Okolica styku ciemieniowo- skroniowo- potylicznego- warunkuje możliwość posługiwania się wyrazami, selekcjonuje je ze względu na znaczenie, umiejętność pisania, czytania i liczenia, orientację w czasie i w przestrzeni.
-   Drogi piramidowe- za ich pośrednictwem odbywają się ruchy zamierzone.
-   Szlak piramidowy- przebiega od okolicy ruchowej, przez pień i rdzeń kręgowy do jąder ruchowych rdzenia kręgowego.
-   Drogi pozapiramidowe- regulują napięcie w mowie, koordynują ruchy oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne.  
8. ROZWÓJ MOWY I ARTYKULACJI - . Rozwój mowy trwa kilka lat i w jego przebiegu można wyodrębnić pewne okresy :
a.   Okres melodii – trwa od urodzenia do 1 roku życia dziecka
b.   Okres wyrazu – trwa od 1 do 2 roku życia
c.   Okres zdania – trwa od 2 do 3 roku życia
d.   Okres mowy dziecięcej – trwa od 3 do 7 roku życia.
Pierwszy odgłos, jaki wydaje z siebie dziecko zaraz po urodzeniu to krzyk. Przez pierwszy okres życia właśnie płaczem i krzykiem będzie reagowało na wrażenia sprawiające, że czuje się źle. Będzie to głód, pragnienie, ból, zimno i tym podobne. W drugi – trzecim miesiącu życia, dziecko wchodzi w fazę tzw. głużenia. Wytwarza wówczas dźwięki przypadkowe, charakteryzujące się gardłowością, tylnojęzykowością, pojedynczością występowania lub w połączeniu z samogłoską. Dźwięki te są samorzutne, występują zazwyczaj jako wyraz ogólnego zadowolenia, ożywienia. Zjawisko to nie ma związku ze słuchem, bowiem zarówno dziecko słyszące dobrze, jak i dziecko głuche, będzie głużyć.
Około szóstego miesiąca życia głużenie przechodzi w gaworzenie. I to zjawisko ma, w przeciwieństwie do poprzedniego, ścisły związek ze słuchem. Jak każde dziecko, bez względu na stan słyszalności głuży, tak tylko i wyłącznie dzieci o poprawnie ukształtowanym narządzie słuchu będą gaworzyły. Fakt ten powinien być dla rodziców pierwszą oznaką tego, że ze słuchem ich dziecka jest coś nie w porządku.
Ale na czym polega właściwie owe gaworzenie? Gaworzenie to nic innego jak przypadkowe wymawianie przez dziecko prawie wszystkich samogłosek i wielu, choć nie wszystkich spółgłosek m.in.: p, b, t, d, k, g, n, l, ł oraz dźwięki towarzyszące takie jak mlaski i dźwięki wydawane na wydechu. Sylaby wymawiane mechanicznie nie mają żadnego logicznego znaczenia.
Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Znaczenie wyrazu początkowo nie jest rozumiane, najważniejsza jest melodia. Na ostry i wysoki, gwałtowny ton dziecko reaguje płaczem lub krzykiem, natomiast na spokojną i aksamitną barwę głosu, uśmiecha się. Rozumienie znaczenia wyrazu pojawia się w czwartym kwartale. Dziecko potrafi zidentyfikować posłyszane nazwy z konkretnymi przedmiotami, rozumie swoje imię a także proste polecenia. Zakres tego rozumienia zwiększa się wraz z rozwojem.
Pierwsze słowa pojawiają się pod koniec 1 roku życia. Rozpoczyna się okres wyrazu w procesie kształtowania mowy.  Wyrazy, jakie można wówczas usłyszeć od dziecka to: mama, tata, baba, da, na, papu, hau-hau itp. Te powtarzane wyrazy nie są jeszcze przejawem świadomego ich używania a tylko imitacją zasłyszanych dźwięków. I tak każdy mężczyzna to „ tata”, każde zwierzę to „ hau-hau”, każda pani to albo „mama” albo „ baba”. Zjawisko takie nazywamy echolalią.
Mimo, iż w okresie gaworzenia dziecko stosunkowo dobrze wymawia prawie wszystkie głoski, to w późniejszym czasie są one wymawiane źle lub całkowicie omijane. W wieku 14- 15 miesięcy życia dziecko zaczyna wymawiać coraz to więcej nowych wyrazów. Wiąże się to ściśle z rozwojem spostrzeżeń, wrażeń, pamięci, z rozpoczętym chodzeniem, dzięki któremu dziecko zdobywa nowe i ciekawe doświadczenia.  U większości dzieci półtorarocznych można zaobserwować początki mowy spontanicznej. Wyrazy zastępują gesty, oznaczają konkretne przedmioty, a pod koniec 2 roku - wyrażają pierwsze doznania dzieci.
Mowę dziecięcą u schyłku tego okresu charakteryzują wyrazy wypowiadane w mianowniku, zniekształcone brzmieniowo, o przestawionych sylabach, często zastępowanych lub w ogóle nie wymawianych głoskach. Ale jest to dopiero drugi krok w kształtowaniu się mowy. Osiągnięcia są, więc bardzo duże i zasługują na pochwały otoczenia. Nie można jednak zapominać o tym, że dziecko uczy się mowy metodą naśladownictwa i jeżeli chcemy by mówiło ono pięknie i poprawnie, sami musimy się kontrolować i zwracać uwagę na swoje wypowiedzi. Szczególnie ważne jest to w trzecim okresie, a mianowicie w czasie kształtowania się pierwszych zdań.
Ma to miejsce pomiędzy 2 a 3 rokiem życia. Pierwsze zdania mają charakter wyłącznie wypowiedzi dwuwyrazowych i twierdzących, ale bardzo szybko pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Słownik dziecka wzbogacony jest o rzeczowniki oznaczające konkretne przedmioty z otoczenia tj. napoje, ubrania, jedzenie, części ciała, zwierzęta, czasowniki związane głównie z ruchem, czynnościami fizjologicznymi, pozycji ciała. Dziecko zaczyna zamieniać bezokoliczniki, na formy poprawne, co do czasu, w jakim dana czynność miała miejsce, używa również strony biernej, czynnej i zwrotnej, choć nie zawsze poprawnie. Artykulacja głosek jest lepsza od tej w poprzednim okresie, ale nadal głoski sprawiające trudności w wymowie, dziecko zastępuje sobie innymi, łatwiejszymi. Okres ten jest najważniejszy w całym rozwoju mowy. Właśnie teraz dziecko przyswaja sobie najwięcej słów, podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka. W późniejszym czasie następuje już doskonalenie mowy, zwiększanie zdobytego zasobu słownictwa oraz praktyczne stosowanie zasad gramatycznych w różnego rodzaju wypowiedziach.  Dlatego ostatni okres rozwoju mowy, nazywamy okresem swoistej mowy dziecięcej.
Mowa trzylatka jest już w pewnym stopniu ukształtowana, co nie oznacza wcale, że bezbłędna. Artykulacja jest coraz bardziej poprawna, chociaż nadal głoski trudne są zastępowane ( substytucja), w ogóle nie wymawiane lub mylone. Najczęściej wyliczane są w tym miejscu: e i o (realizowane jako a ), sz, rz, cz, dż (s,z,c,dz,ś,ź,ć,dź)  Czymś wyjątkowym, co pojawia się w mowie dziecka pomiędzy 3 a 7 rokiem życia są jego własne neologizmy. Przykładem może być np..: miałczuś (kotek), zamiatalnia (miotła), mieżak (linijka), kaka (kaczka), śmilak (ślimak), strzelaczek (pistolecik) .
-   wiek 1-2 lata- samogłoski bez nosowych, p,b,m,t,d,n,k,ś, czasem ć .
-   wiek 2-3 lata- p,b,f,w,ś,ź,ć,dź,ń,k,g,h,t,d,n,l,s,z,c,sz,ż,cz,dż, oraz zmiękczenia pi,bi,di,wi,mi,fi, ki,gi, a także ą,ę, j,ł,

9. STOPNIE UPOŚLEDZENIA SŁUCHU:
-   lekkie – 0-20db, z odległości 1,5 m szept niesłyszalny
-   umiarkowane- 20-40 db, mowa słabo artykułowana jest niesłyszalna
-    niezbyt ciężkie- 40-60 db, umiarkowanie głośna mowa jest niesłyszalna
-   ciężkie- 60-80- db, głośna mowa jest niesłyszalna
-   totalna głuchota- poniżej 80 db , bardzo głośny krzyk jest niesłyszalny.
10. TYPY NIEDOSŁUCHU wg VAN UDENA:
-   lekki- słyszalność mniejsza niż 30 db, z odległości 1 m mowa szeptana trudno słyszalna
-   umiarkowany- słyszalność mniejsza niż 60 db, trudności w słyszeniu mowy  
-   Znaczny- słyszalność 60-90 db, po treningu słuchu mowa jest zrozumiała głównie drogą słuchową
-   Głuchota – ubytek większy niż 90db, mowa jest niezrozumiała także przy pomocy aparatu i po treningu słuchu.    
11.   AFAZJA- oznacza częściową lub całkowitą utratę zdolności posługiwania się językiem jego znakami i zasadami gramatycznymi, spowodowana przez uszkodzenie odpowiednich struktur mózgowych. Jest to częściowa lub całościowa utrata znajomości języka, nadawania i rozumienia mowy, występują też trudności w ponownym jej uczeniu się. Przyczynami uszkodzeń mózgu mogą być: udary mózgu, urazy czaszki, zniszczenie tkanki nerwowej, zaburzenia krążenia lub obrzęki znajdujące się zbyt blisko głównego ogniska. W zależności od miejsca wystąpienia uszkodzenia mózgu wyróżniamy siedem rodzajów afazji: wg. Wernickiego :
-   korowa afazja ruchowa- zniszczony ośrodek Broca, rozumienie mowy jest zachowane, zaburzona jest zdolność powtarzania, mówienia i samodzielnego pisania.
-   Korowa afazja czuciowa- uszkodzone okolice Wernickiego. Zachowane czytanie i pisanie chociaż czasami mogą być zaburzone ze względu na brak kontroli słuchowej, zaburzone jest rozumienie i powtarzanie.
-   Afazja przewodzeniowa- przerwanie połączeń między ośr. Broca a ośr. Wernickiego. Zachowane jest rozumienie i mowa spontaniczna, zaburzone jest powtarzanie.  
-   Transkorowa afazja ruchowa- przerwanie dróg łączących ośr. Broca z innymi okolicami kory. Zachowane jest powtarzanie i rozumienie, zaburzona jest mowa spontaniczna.
-   Podkorowa afazja ruchowa- przerwanie połączeń między ośr. Broca a korowymi ośrodkami dla mięśni warg, języka, krtani. Różni się od poprzedniej tym, że chory może pisać.
-   Transkorowa afazja czuciowa- przerwanie połączeń między ośr. Wernickiego a korą. Zachowane jest powtarzanie bez zrozumienia, zaburzone jest rozumienie.
-   Podkorowa afazja czuciowa- przerwanie połączeń między ośr. Wernickiego a projekcyjną okolicą słuchową. Zachowane jest mowa spontaniczna, czytanie i samodzielne pisanie. Zaburzone jest rozumienie, powtarzanie i pisanie pod dyktando.  
Reedukcja powinna nastąpić dopiero po ustąpieniu przyczyn, które wywołały afazję. Początkowe zajęcia powinny trwać kilka minut i należy to ustalić z lekarzem chorego. Ważny jest stosunek logopedy do pacjenta, jego zrozumienie i cierpliwość. Postepowanie logopedyczne powinno dotyczyć charakteru zaburzenia i jego stopnia.
12.   ANARTIA- jest to brak rozwoju mowy  lub utrata już nabytej umiejętności wytwarzania dźwięków, spowodowana zaburzeniami kontroli i koordynacji czynności mięśni biorących udział w mowie i ich porażenia, wskutek uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych, unerwiających narządy mowne. Często towarzyszy jej upośledzenie umysłowe. Anartia może się utrzymać przez kilka lat lub przejść w dysartię.

13. DYSARTIA- jest to zaburzenie mowy wynikające z tych samych przyczyn co anartia. U dorosłych mogą być spowodowane również miażdżycą mózgu, nowotworami, stwardnieniem rozsianym. U dzieci występują często w towarzystwie mózgowego porażenia dziecięcego. Wyróżniamy  5 rodzajów dysartii:
-   dysartia korowa- uszkodzenie  okolicy kory związanej z mową
-   rzekomoopuszkowa- uszkodzenie dróg korowo- opuszkowych
-   opuszkowa- uszkodzenie jąder nerwów znajdujących się w opuszce
-   móżdżkowa- uszkodzenie mózgu
-   podkorowa- uszkodzenia jąder podstawy mózgu.
-   cechy charakterystyczne dysarktyków:
-   hiperkinezje- nadmierna ruchliwość mięśni lub całego układu.
-   Hipertonia- zwiększone napięcie mięśni.
-   Zaburzenia w oddychaniu- w czasie mowy i spoczynku, oddech krótki, przez nos, zależny od stanu emocjonalnego.
-   Głos – słaby, o zmiennym natężeniu i wysokości czasem ochrypły, nosowanie.
-   Artykulacja- rozmazana, zniekształcona, powtarzanie sylab, bełkot, seplenienie, jąkanie, .
-   Twarz- maskowata, bez ruchów mimicznych, mimowolne skurcze, otwarte usta, ściekająca z nich ślina.
-   Inteligencja- nieco obniżona, większość ma II 70, niektóre dzieci mają normalny poziom inteligencji.
      * reedukcja  wymaga wiele cierpliwości , jest długotrwała. Konieczne są ćwiczenia oddechowe, głosowe i motoryczne, wykonywane codziennie, ćw. Podniebienia miękkiego. Ćwiczenia logopedyczne często łączone są z ćwiczeniami gimnastycznymi, fizjoterapią oraz ćwiczeniami manualnymi jak rysowanie i pisanie.

GIEŁKOT I JEGO TERAPIA:
 1.Giełkot to organiczne zaburzenie centralnego mechanizmu mowy, charakteryzujące się szybkim tempem mówienia, powtórzeniami, opuszczaniem i krzyżowaniem sylab i wyrazów, szczególnie podczas pisania i czytania.
 (l. Kaczmarek) . Jest to zniekształcenie substancji fonicznej w płaszczyźnie suprasegmentalnej (tempo, rytm, akcent mówienia). Zaburzenie to dotyczy również procesów myślowych programujących mowę.
2.Przyczyny giełkotu:  
-   dziedziczność
-   brak dojrzałości cun
-   mikrodefekty w okolicy podkorowej
-   wrodzona niezdolność językowa
-   nieustalona lateralizacja
3. Terapia giełkotu:
-   zwolnienie tempa mowy (nagrania na taśmie mag. Mowy poprawnej i bełkotliwej, sylabizowanie, rytmiczne wystukiwanie i sylabizowanie, głośne czytanie przez pacjenta i terapeuty, )
-   psychoterapia (nagradzanie za poprawne mówienie, otucha)
-   terapia rodzinna
-   logoterapia

- farmakologia