Wykład
Teorie rozwoju językowego
Wykład
Rozwój języka dziecka we wczesnym dzieciństwie
K. Borawska, Umiejętności językowe dziecka....2004
Rozdział 4, s. 36-43
Podstawy kształcenia językowego
Wykład I
Przedmiot: Kształcenie języka dziecka – wykłady
Prowadzący: dr Małgorzata Puchowska
Specjalizacja, rok studiów:III rok Wczesna edukacja i nauczanie języka angielskiego
Cel przedmiotu:
Prezentacja metod i technik stymulowania aktywności językowej dzieci. Uświadomienie specyfiki języka dziecka, zależności pomiędzy mową a myśleniem oraz zadań szkoły w zakresie edukacji językowej, edukacji literackiej i rozbudzania u dziecka twórczej ekspresji słownej.
Podstawowe treści przedmiotu:
Język jako system znaków i jego aspekty kreatywne. Język jako narzędzie komunikacji. Funkcje przekazów językowych. Pojecie normy językowej, zwyczaju językowego oraz błędu językowego. Polszczyzna potoczna, język mówiony a pisany. Indywidualne cechy językowe. Zróżnicowanie językowe uczniów. Determinanty kształcenia językowego w edukacji wczesnoszkolnej. Kształcenie językowe a osiągnięcia szkolne. Stymulowanie postawy twórczej a kształcenie językowe. Metody i techniki stymulowania aktywności językowej dzieci. Język ciała. Język nauczyciela a doskonalenie mowy ucznia. Związki kształcenia językowego z literackim. Doskonalenie wypowiedzi ustnych, czytania i pisania jako proces ciągły. Przyczyny najczęstszych błędów językowych. Zapobieganie błędom i ich poprawa.
Podstawowa literatura:
Badania nad rozwojem języka dziecka, wybór prac pod red. G. W. Shugar, M. Smoczyńskiej, Warszawa 1980.
J. Bałachowicz, Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem, Warszawa 1988.
Bernstein B., Odtwarzanie kultury, Warszawa 1990.
M. Bober-Pełzowska, Rozwijanie mowy uczniów klas niższych, Warszawa 1983.
D. Czelakowska, Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Kraków 1996.
D. Gołębia, G. Teusz, Edukacja poprzez język, Warszawa 1999.
E. Filipiak, Aktywność językowa dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Bydgoszcz 1996.
M. Kielar, Twórcze opanowanie i używanie języka przez dziecko, [w:] Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, pod red. S. Popek, Warszawa 1988.
J. Melendowicz, O trudnej sztuce czytania i pisania, Warszawa 1978.
M. Nagajowa, Kształcenie języka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa 1985.
R. Pawłowska, Lingwistyczna teoria nauki czytania, Gdańsk 1992.
E. Rostańska, Rozmowa w szkole, Warszawa 1995.
B. Sawa, Jeśli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987.
H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973.
J. Wójtowiczowa, O wychowaniu językowym, Warszawa 1997.
Warunki zaliczenia: Egzamin ustny.
Opowiadanie jako forma wypowiedzi pisemnej w klasach początkowych
Rola opowiadania w kształceniu językowym.
Praca nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej jest bardzo odpowiedzialna przede wszystkim ze względu na to, że od stopnia opanowania języka przez uczniów zależą w zasadniczej mierze wyniki osiągane przez nich w innych przedmiotach w ciągu całej nauki szkolnej. Opanowanie języka dokonuje się w trzech zakresach: w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Jednak wypowiadanie myśli w mowie i w piśmie należy do najtrudniejszych, umiejętność bowiem poprawnego mówienia i – tym bardziej jeszcze – poprawnego pisania zdobywają uczniowie w czasie znacznie dłuższym niż umiejętność czytania.
Osiąganie poprawności w języku mówionym i pisanym wymaga
szczególnego wkładu pracy ze strony ucznia, jak i nauczyciela. Do pracy w tym zakresie konieczne jest zastosowanie odpowiednich metod i środków pomocnych w osiąganiu podstawowych celów języka ojczystego.
W klasach początkowych kształcenie sprawności językowych w zakresie mówienia i pisania stanowi problem centralny, a różne formy wypowiedzi, wśród których opowiadanie jest formą dominującą, traktuje się jako podstawowy środek wyrabiania tychże sprawności.
W szkole, na zajęciach edukacji polonistycznej, już w klasie pierwszej rozpoczyna się celowa, świadoma praca nad kształtowaniem umiejętności ustnego, a następnie pisemnego wypowiadania się uczniów. W ciągu trzech lat specjalnie opracowane ćwiczenia przyczyniają się do rozwijania poprawności i wyrazistości mowy, wzbogacą słownictwo czynne i bierne uczniów, wpłyną na poprawność gramatyczną i bogactwo używanych konstrukcji składniowych, pozwolą dzieciom budować coraz dłuższe wypowiedzi.
Uprzywilejowana pozycja opowiadania w systemie ćwiczeń językowych na pierwszym szczeblu kształcenia powinna wynikać nie tylko z jego dostępności i popularności, lecz i z tego, że stanowi szczególnie korzystny środek wyrabiania sprawności w zakresie mowy.
Dobry poziom wypowiedzi pisemnych zależy od całokształtu pracy w czasie zajęć. Różnorodność omawianej tematyk i bogactwo lektur szkolnych wywierać będzie wpływ na treść wypowiedzi i dobór słownictwa. Ćwiczenia słownikowo-frazeologoczne i syntaktyczne sprawią, że wypowiedzi pisemne będą komunikatywne, wolne od usterek gramatycznych i stylistycznych. Znajomość elementów wiedzy o języku, ćwiczenia ortograficzne oraz gramatyczne uwrażliwiają uczniów na konieczność przestrzegania poprawności zapisów wyrazów oraz właściwe stosowanie interpunkcji. Umiejętność pisania pismem czytelnym spowoduje, że uczniowie będą mogli koncentrować swą uwagę podczas redagowania i zapisywania wypowiedzi na jej stronie rzeczowej i poprawności językowej. Sprawność językowa jest czynnikiem, który w znacznej mierze wpływa na powodzenie ucznia w szkole.
Pisemne wypowiadanie się kształci język i styl dziecka, wprowadza ład i precyzję do jego myślenia. Dlatego też już w klasach młodszych nauczyciel powinien wyposażyć dziecko, na miarę jego możliwości i zdolności w umiejętność poprawnego pisania w taki sposób, by jego wypowiedź była sensowna i zrozumiała dla odbiorcy. Nieporadność językowa dziecka może wiązać się z jego nieporadnością intelektualną. Stąd też koniecznym jest, by ucząc dzieci na przykład układania i zapisywania opowiadań, pamiętając o tym, że narracja wymaga nie tylko przedstawienia wydarzeń w czasie, lecz w równej mierze ujmowania związków przyczynowo-skutkowych i oceniania przedstawianych wydarzeń.
Znaczną rolę w przyswajaniu umiejętności wypowiadania się w wieku wczesnoszkolnym pełni naśladownictwo. Język nauczyciela powinien więc stanowić wzór, który warto naśladować. Ważna jest tu nienaganna, logiczna struktura wypowiedzi, dobór wyrazów i zwrotów, poprawność i sugestywność, ekspresywność i intonacja, a także właściwe tempo. Niebagatelne znaczenie ma także sposób ustnego i pisemnego wypowiadania się rówieśników.
Kształcenie języka dzieci młodszych pozwoli im w rezultacie osiągnąć umiejętność wypowiadania się w rozwiniętej i uporządkowanej formie na tematy związane z doświadczeniem życiowym, przeżyciami i lekturą.
Cechy opowiadania.
Ze słownika terminów literackich dowiadujemy się, że opowiadanie to forma podawcza, która jest układem motywów dynamicznych, powiązanych następstwem czasowym i że rekonstruuje przebieg zdarzeń w przeszłości. Opowiadania pisane przez dzieci w młodszym wieku szkolnym posiadają wiele cech opowiadania literackiego.
Na treść opowiadania składa się szereg czynności i zdarzeń, lecz nie przypadkowych, ale takich, które następują po sobie w pewnej kolejności czasowej, i które jednocześnie pozostają do siebie w stosunku przyczynowo-skutkowym, czyli że jedno wydarzenie warunkuje powstanie drugiego. Zespół powiązanych w ten sposób wydarzeń nazywamy akcją.
Wyróżnia się opowiadania pisane przez dzieci na podstawie lektur, ilustracji, własnych przygód i przeżyć oraz fikcyjne, w których wydarzenia są całkowicie zmyślone, lecz wydają się prawdopodobne. W młodszym wieku szkolnym dzieci piszą opowiadania dotyczące własnych przeżyć i wydarzeń z najbliższego środowiska, których były świadkiem lub które dobrze są im znane. Opowiadania o własnych przygodach, przeżyciach i doznaniach opierają się na naturalnej potrzebie wypowiedzenia się i uzewnętrznienia swych myśli i uczuć. Dzieci są pełne szczerości i ten atut należy wykorzystać do rozbudzania w nich uczuć pozytywnych. Opowiadania nie będą jednak bogatej ekspresji uczuciowej, jeśli ich szkolni autorzy nie będą znać sposobów oddawania słowem przeżyć. W opowiadaniu pragniemy za pomocą słowa oddać wiernie myśli i stany uczuciowe bohaterów. Czynimy to za pośrednictwem odpowiednich przymiotników i czasowników, konstrukcji składniowych, za pomocą właściwego tej formie stylu. O stylu, który pobudza ciekawość odbiorcy, który uwydatnia zmienność uczuć i myśli, który służy wyrażaniu silnych wzruszeń, mówi się, że jest żywy, dynamiczny. O taki styl powinno zabiegać się w opowiadaniach dzieci. Zmusza on do świadomego posługiwania się słowem jako najważniejszym narzędziem wypowiadania się.
W procesie nauczania realizuje się różnorodne zadania wychowawcze. W opowiadaniach odzwierciedlane są działania, czyny, postawy i zachowania się bohaterów. Tematyka dziecięcych opowiadań dotyczy wesołych lub smutnych, często niebezpiecznych zabaw w zespole ryzykownych wypraw, udzielania wzajemnej pomocy, ofiarnego opiekowania się, pierwszych prób samodzielności, zagubienia się i innych zdarzeń. W każdym relacjonowanym przez dzieci zdarzeniu można dostrzec jego społeczno-moralne aspekty. Pisanie opowiadań jest więc wspaniałą okazją do oceniania postaci, do wyciągania pouczających wniosków, do podejmowania pozytywnych postanowień, do snucia mądrych refleksji, do wyrażania krytycznych ocen, tym samym do wyrabiania emocjonalnej wrażliwości dzieci na sprawy innych ludzi, kształtowania wartościowych cech charakteru oraz dostrzegania piękna we wszystkich jego przejawach.
W opowiadaniu występują trzy podstawowe elementy: postacie, zdarzenia przebiegające w czasie i miejsce akcji. Narrator dążąc do obrazowego, plastycznego zademonstrowania fabuły charakteryzuje osoby, zdarzenia, ich genezę, uwarunkowania i miejsce. W opowiadaniu, podkreśla H. Baczyńska, główny problem polega na przedstawianiu odpowiedniej charakterystyki postaci, zdarzeń i ich tła. Do tego celu nie wystarczy słownictwo obejmujące tylko nazwy czynności, osób, przedmiotów i niektórych stosunków czasowych. Niezbędne staje się słownictwo określające sposób odbywania się tych różnorodnych czynności (np. szybko, trafnie, z trudem itp.) określające bohaterów (np. ogromny wilczur, mądry Tomek) i ich działania (np. podniósł się szybko, rozejrzał się dokładnie dookoła), określające czas (np. w czasie ferii szkolnych, nad ranem) i miejsce zdarzeń (np. na środku kładki, na wysokim wzgórzu).
Opowiadanie jest doskonałym środkiem kształcenia zdolności uświadamiania własnych przeżyć i doświadczeń, środkiem kształcenia myślenia obrazowego, rozwijania wyobraźni i fantazji, środkiem wyrabiania sprawności w posługiwaniu się językiem literackim, środkiem kształcenia twórczości dziecięcej. To głównie w opowiadaniu, a nie w innych formach wypowiedzi, dziecko może silnie uwydatnić swoją indywidualność, jeśli tylko stworzy mu się ku temu odpowiednie warunki w tym zakresie.
Cały dydaktyczny wysiłek powinien zmierzać do tego, aby wydarzenia, które stanowią akcję, były opowiadane przez dzieci w sposób interesujący, niekiedy nawet humorystyczny, stylem obrazowym, żywym, dynamicznym, językiem barwnym i poprawnym.
Bibliografia
H. Baczyńska, Metodyka języka polskiego w klasach I – III szkoły podstawowej, WsiP, Warszawa 1985
T. Jóźwicki, Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach I – III, WsiP, Warszawa 1984
K. Lenartowska, W. Świątek, Inspirowanie wypowiedzi pisemnych w klasach I – III, WSiP, Warszawa 1989
M. Węglewska, Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowych