© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2010, s. 162-165

*Anna Parus1, Anna Grys2

Babka lancetowata ( Plantago lanceolata L.) – właściwości lecznicze

Plantago lanceolata L. – medicinal properties

1Politechnika Poznańska, Instytut Technologii i Inżynierii Chemicznej

Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. inż. Adam Voelkel

2Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu

Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski

Summary

Plantago lanceolata L. is a well known plant, used and studied for many years. Used frequently in ancient times in tisanes and other herbal remedies. P. lanceolata was also used as an antidote for snake bites and love fascinations. Curently, studies have confirmed the medicinal effects of this plant. Clinical studies prove that P. lancelata is a plant with a broad medicine use. These studies show that Plantago has chemical substances which have antibacterial, anticough properties, to encourage the distribution of interferon and helps in the treatment of stomach ulcer. P. lancelata is also used in cosmetics, especially as intimae gel. The fresh, pulped leaves helps in healing injuries and insect bites.

Key words: plantago lanceolata, chemical content, medical application.

Wprowadzenie

Babka lancetowata ( Plantago lanceolata L.) od wieków znana jest i stosowana w medycynie ludowej. Zielarki znały jej walory i chętnie stosowały jako środek przeciwbakteryjny, przeciwzapalny, w leczeniu chrypki, suchego, przewlekłego kaszlu, jak również w leczeniu nieżytów przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych. Uważano ją za silną roślinę, ponieważ nie ginęła „nawet na uczęszczanych drogach mimo deptania przez końskie kopyta i rozjeżdżanie żelaznymi obręczami wozów”. Jej walory lecznicze doceniano już w starożytności, gdzie stosowano sok z babki na ukąszenia skorpionów i węży. W średniowieczu okłady z liści babki pomagały na złamania i opuchlizny oraz jako antidotum na miłosne oczarowanie (1).

Występowanie

Babka lancetowata rośnie dziko w strefie klimatu umiarkowanego całej półkuli północnej. W Polsce można ją spotkać na nizinach oraz w dolnych partiach gór (1). Masowo zasiedla łąki, pastwiska oraz trawniki. Występuje również jako chwast roślin uprawnych, zwłaszcza lucerny i koniczyny, ale także lnu, ozimego i jarego zboża (2). Rośnie na glebach lekkich i przewiewnych, czarnoziemach lub gliniasto-piaszczystych. Obecnie obserwuje się rzadsze występowanie jej w naturalnych zasobach, głównie ze względu na zwiększone stosowanie herbicydów.

W wielu krajach jest ona uprawiana, przede wszystkim ze względu na duże zainteresowanie cennymi właściwościami leczniczymi, ale również z powodu kurczenia się zasobów naturalnych (3). Wiele ośrodków naukowo-badawczych opracowuje metody rozmnażania tej rośliny, np. w Zakładzie Botaniki Farmaceutycznej i Biotechnologii Roślin Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu opracowano mikrorozmnażanie in vitro poprzez organogenezę bezpośrednią i pośrednią, z zastosowaniem hodowli różnych eksplantatów, czyli fragmentów liści i korzeni. Korzysta się także z gotowych merystemów, prowadząc hodowle wierzchołków siewek. We Francji uzyskano hodowlę korzeni transformowanych z gatunku Plantago L. Teoretycznie zaletą hodowli in vitro jest to, że można otrzymać nieograniczoną liczbę roślin potomnych, natomiast w naturze z jednego nasiona rozwija się jedna roślina. Zaletą hodowli tkankowych oraz komórkowych jest także wybiórcza produkcja pożądanych związków o działaniu leczniczym w warunkach laboratoryjnych (4, 5).

Opis rośliny

P. lanceolata jest byliną tworzącą przyziemną różyczkę długich, wąskich, zaostrzonych na końcu liści. Liść stopniowo zwęża się w dość szeroki, długi ogonek, pokryty długimi prostymi włoskami. Ma on równoległe unerwienie w postaci długiego cienkiego nerwu środkowego i przylegających do niego cienkich nerwów bocznych. Liść wraz z ogonkiem osiąga 50-100 mm długości i 5-6 mm szerokości (5). Drobne, niepozorne kwiaty skupione są w gęstym kłosowatym kwiatostanie, na szczycie długich bezlistnych pędów kwiatowych (1). Kwiatki osadzone są w suchobłoniastych przysadkach. Korona zrosłopłatkowa, ma krótką rurkę i cztery płatki o barwie białej lub brunatnoróżowej. Kwitnie od maja do września, wytwarzając owoc w postaci drobnej, dwunasiennej torebki otwierającej się wieczkiem. Po otwarciu wypadają błyszczące nasiona o czerwonobrunatnym zabarwieniu i czółenkowatym kształcie. Pod powierzchnią ziemi znajduje się krótkie kłącze (6).

Surowiec leczniczy

Surowcem leczniczym babki lancetowatej są liście – Folium Plantaginis ( Folium Plantaginis lanceolatae) lub cała roślina ( Herba Plantaginis). Rzadziej stosuje się korzeń lub nasiona. Liście zbiera się w okresie kwitnienia. Wymagają właściwego suszenia, inaczej czernieją z powodu tworzenia polimeryzatów aukubiny (7, 8).

Skład chemiczny

Liście babki lancetowatej zawierają flawonoidy (bajkaleina oraz skutelareina), garbniki, kwasy organiczne (askorbinowy, fumarowy, benzoesowy, cynamonowy, wanilinowy), substancje śluzowe, pektyny, jak również sole mineralne (związki krzemu, żelaza, potasu oraz cynku).

W liściach babki wykryto liczne glikozydy irydoidowe: aukubinę (aukubozyd), katalpol, globularynę oraz asperulozyd. Zawartość poszczególnych składników chemicznych zależy od pory zbioru rośliny. Jak wykazano, najwięcej aukubiny znajduje się w liściach zebranych w lipcu i stanowi ona 3,1% suchej masy. Najmniej tej substancji znajduje się w liściach kwietniowych i majowych (1,3% suchej masy). Zawartość katalpolu waha się od 0,3 do 1,1% (9). Według Bowersa i Stempa (10) zawartość tych substancji jest wyższa w liściach średnio rozwiniętych niż w pełni wykształconych.

Glikozydy propionowe to również duża grupa związków chemicznych, która znajduje się w liściach babki, między innymi: werbaskozyd (zwany akteozydem; 3,5 mg/g suchej masy), plantamajozyd (1 mg/g suchej masy) oraz izowerbaskozyd i lawandulofoliozyd (11, 12). Plantago lanceolata zawiera również różne glikozydy fenyloetanoidowe (zwane fenyloetanoidami), czyli połączenia glikozydowe alkoholu fenyloetylowego, acylowane w części cukrowej pochodnymi kwasu cynamonowego, np.: akteozyd i plantamajozyd (4, 12).

Liście babki lancetowatej zawierają także flawonoidy, m.in. 7-glukozyd apigeniny, luteolinę i skutelareinę (13, 14). Poza tym występują w nich substancje śluzowe, takie jak ramno-galakturonian (polisacharyd) (6,5%). Kardošová (15) wyodrębniła śluz, w skład którego wchodziły L-arabinoza (26%), D-galaktoza (35,8%), D-glukoza (21,9%), D-mannoza (4,6%), L-ramnoza (4,6%) i kwas uronowy (6,9%) z liści taksonu P. lanceolata var. Libor. Bräutigam i Franz (16) wyodrębnili śluz o podobnym składzie: L-arabinoza (20%), D-galaktoza (28%), D-glukoza (6%), D-mannoza (2%), L-ramnoza (4%), kwas D-galakturonowy (31%), kwas D-glukuronowy oraz małe ilości L-fukozy i D-ksylozy. Liście rośliny zawierają około 6,5% garbników. Około 0,03% świeżej masy stanowią substancje lotne, których nieco więcej jest w owocach (0,05%) (17, 18). W nasionach, zielu, liściach i kwiatach P. lanceolata stwierdzono poza tym obecność fitosteroli: sitosterolu, stigmasterolu i kampesterolu (19, 20).

Wykazano również, że sposób uprawy wpływa na skład jakościowy i ilościowy substancji chemicznych w babce. W roślinie mogą pojawić się inne związki, a także może on wpłynąć na wydajność biosyntezy metabolitów o aktywności leczniczej. Według Skrzypczaka i wsp. (2) w żadnym z badanych przez nich materiale nie występował izoakteozyd. Natomiast zanotowano obecność trzech znanych i jeden nowy związek charakterystycznych dla tego gatunku: leukosceptozyd A (α-ramnopiranozylo-(1→3)-4- O -feruloilo-α-glukopiranozyd 2-(3,4-dihydroksyfenylo)etylu). Wykazano również, że po przeniesieniu roślin do uprawy polowej skład liści znów uległ zmianie. Liście zawierały akteozyd, plantamajozyd i lawandulifolizyd, ponadto pojawił się nowy związek chemiczny dla tego gatunku – martynozyd (α-ramnopiranozylo-(1→3)-4- O -feruloilo-β-glukopiranozyd 2-(3-hydroksy-4-metoksyfenylo)etylu), nie wykryto natomiast leukosceptozydu A.

Zastosowanie

Babka lancetowata wykazuje właściwości antybiotyczne, zwiększa krzepliwość krwi, działa ściągająco, oczyszcza krew, płuca i żołądek, zmniejsza przekrwienie błon śluzowych oraz nadmierną przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych, działa również rozkurczowo na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych oraz wykrztuśnie i moczopędnie. Działa przeciwzapalnie w jamie ustnej, gardle i przewodzie pokarmowym. Działa gojąco na rany, oparzenia, wspomaga regenerację naskórka, jak również stosowana jest na wysypki i wrzody (21). Stosuje się ją w leczeniu rozedmy płuc i astmy, a także w zewnętrznym leczeniu skóry, ze względu na działanie przeciwzapalne i ściągające (22, 23). Z liści babki przyrządza się napary, pomocne w nieżytach jamy ustnej, przewodu pokarmowego i oddechowego, w owrzodzeniach żołądka, zatruciach bakteryjnych, także biegunkach – głównie u dzieci. Świeże roztarte liście babki pomagają przy pęknięciach, nacięciach, użądleniach przez osy, przy pogryzieniach lub ukąszeniach jadowitych zwierząt i węży. Jest to stary, sprawdzony ludowy sposób (24).

Lecznicze zastosowanie babki lancetowatej wynika przede wszystkim z jej składu chemicznego. Aukubina wykazuje właściwości osłaniające wątrobę, działanie antyhepatoksyczne, np. w zatruciach czterochlorkiem węgla i amanitycyną muchomora sromotnikowego.

P. lanceolata wykazuje działanie przeciwzapalne, spazmolityczne, antywirusowe oraz przeciwstresowe. Natomiast katalpol działa diuretycznie i spazmolitycznie (25, 26). Badania Bowersa i wsp. (10) wykazały, że aukubina i katalpol odgrywają ważną rolę w chemicznej obronie roślin przed owadami. Właściwości spazmolityczne, przeciwwirusowe, antyhepatoksyczne, przeciwzapalne oraz immunosupresyjne wykazuje werbaskozyd (27-29). P. lanceolata zawiera polisacharydy śluzowe, które zwiększają fagocytozę granulocytów, zwiększają produkcję interferonu, jak również działają immunostymulująco oraz osłaniająco (30, 31). Natomiast garbniki znajdujące się w liściach babki przynoszą ulgę po ukąszeniu owadów (18).

Z babki lancetowatej przygotowuje się napary, odwary, syropy oraz ekstrakty. Badania Fleera i Verspohla (14) z zastosowaniem etanolowego ekstraktu z babki wykazały przeciwskurczowe działanie na jelito świnki morskiej. Działanie to autorzy przypisują obecności w ekstrakcie luteoliny, akteozydu, plantamajozydu oraz pochodnej katalpolu. Natomiast Mayer i wsp. (32) przedstawiają wyniki badań, które wskazują na działanie przeciwrobacze ekstraktu z P. lanceolata. Sok ze świeżych liści babki stabilizowany etanolem jest stosowany w schorzeniach górnych dróg oddechowych oraz w astmie. Sok z babki lancetowatej dodawany jest do cukierków przeciwkaszlowych oraz stosowany jako jeden ze składników syropów ziołowych, również syropów przeznaczonych dla kobiet w ciąży oraz małych dzieci (31, 33-35).

Babka lancetowata jest popularna w Niemczech, Chinach, Indiach oraz Rosji. Badania przeprowadzone w tych krajach potwierdzają działanie powstrzymujące kaszel i świszczący oddech, łagodzące bóle w klatce piersiowej, również te spowodowane zapaleniem oskrzeli (25). Babka lancetowata jest także używana w kosmetyce, między innymi w preparatach do higieny intymnej (36).

Młode liście babki są jadalne. W wielu krajach Europy przyrządza się je w postaci sałatek lub gotuje jak kapustę. Oprócz walorów smakowych takich sałatek, stanowią one solidną dawkę witamin, która może pomóc uniknąć wiosennych przeziębień. Suszone liście babki są również składnikiem niektórych gatunków tytoniu fajkowego, a także herbaty. Dojrzałe nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, dzięki czemu mogą być stosowane jako doskonały dodatek do pokarmu dla ptaków hodowlanych (37).

Podsumowanie

Babka lancetowata jest znanym, pospolitym chwastem. Zasiedla łąki, polany, pastwiska i przydroża. Ostatnio obserwuje się kurczenie naturalnych zasobów babki lancetowatej. W związku z tym faktem oraz ze względu na cenne właściwości lecznicze babki, w wielu krajach jest ona uprawiana. Opracowano jej mikrorozmnażanie in vitro. Do szerokiej palety właściwości leczniczych zaliczane jest działanie przeciwdrobnoustrojowe, wykrztuśne, przeciwkaszlowe, pobudza wydzielanie interferonu oraz wspomaga leczenie owrzodzeń żołądka i dwunastnicy.

Polecane książki z księgarni medycznej BORGIS:

Interdyscyplinarność procesu wczesnej interwencji wobec dziecka i jego rodziny

Dieta płaskiego brzucha!

Prastara terapia jajem oraz konchowanie uszu

Piśmiennictwo

1. Lewkowicz-Mosiej T. Leksykon roślin leczniczych, Świat Książki, Warszawa 2003; 27. 2. Skrzypczak L, Budzianowski J, Budzianowska A. Babka lancetowata w kulturze in vitro. Panacea 2008; 3:15-17 http:/www.panacea.pl/articles. 3. Mordalski R, Kordana S. Wpływ metody uprawy na plonowanie roślin zielarskich i jakość surowca. Wiad Ziel 2002; 44(6): 19-21. 4. Budzianowska A, Skrzypczak L, Budzianowski J. Phenylethanoid glucosides from in vitro propagated plants and callus cultures of Plantago lanceolata L. Planta Medica 2004; 70:834-40. 5. Skrzypczak L, Budzianowski J, Budzianowska A. Babka lancetowata w kulturze in vitro.Panacea 2009; 2(27):12-13. 6. Mordalski R. Babka lancetowata w uprawach produkcyjnych. Wiad Ziel 2001; 43(6):21-2. 7. Kohlmünzer ST. Farmakognozja. Wyd. V. PZWL, Warszawa 1998. 8. Kwaśniewska J, Skulimowski J, Tłumiłowicz H. Poradnik zbieracza ziół, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1956; 178. 9. Long C, Moulis C, Stanislas E i wsp. L'aucuboside et le catalpol dans les feuilles de Plantago lanceolata L., Plantago major L. et Plantago media L. J Pharm Belg 1995; 50:484-8. 10. Bowers MD, Stamp NE. Chemical variation within and between individuals of Plantago lanceolata ( Plantaginaceae). J Chem Ecol 1992; 18:985-95. 11. Andary C, Motte-Florac ME, Gargadennec A i wsp. Les esters caféiques du genre Plantago. Identification et valeur chimiotaxinomique. Plant Med Phytother 1988; 22:17-22. 12. Ronsted N, Göbel E, Franzyk H i wsp. Chemotaxonomy of Plantago. Iridoid glucosides and caffeoyl phenylethanoid glycosides. Phytochem 2000; 55:337-48. 13. Nowak ZT. Wzmacnianie odporności organizmu. Wiad Ziel 2002; 44(11):7. 14. Feeler H, Verspohl EJ. Antispasmodic activity of an extract from Plantago lanceolata and same isolated compounds. Phytomed 2007; 14:404-16. 15. Kardošová A. Polysaccharides from the leaves of Plantago lanceolata L., var. Libor D-glucan. Chem Papers 1992; 46:127-30. 16. Bräutigam M, Franz G. Structural features of P. lanceolata mucilage. Planta Med 1985; 45:291-356. 17. Fons F, Rapior S, Gueiffier A i wsp. Volatile components of Plantago lanceolata ( Plantaginaceae). Acta Bot Gallica 1998; 145:265-9. 18. Fons F, Tousch D, Rapior S i wsp. Phenolic profiles of untransformed and hairy root cultures of Plantago lanceolata. Plant Physiol Biochem 1999; 37:291-6. 19. Andrzejewska-Golec E. Składniki chemiczne roślin z rodziny Plantaginaceae – rośliny lecznicze. Farm Pol 1994; 50:899-905. 20. Rumińska A, Ożarowski A. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1990; 21. Górnicka J. Apteka natury. Leksykon zdrowia. Martel, Kalisz 2005; 184-6. 22. Mowszowicz J. Krajowe chwasty polne i ogrodowe. PWRiL, Warszawa 1975; 432, 34. 23. Lutomski J. Surowce zielarskie w zewnętrznym leczeniu skóry. Wiad Ziel 2002; 44(7):4-6. 24. Keville K. Zielona apteka. Rośliny, które leczą i zapobiegają. Świat Książki, Warszawa 2002; 180-1, 286-7 i 343-8. 25. Khawar KM, Sarihan EO, Sevimay CS i wsp. Adventitious shoot regeneration and micropropagation of Plantago lanceolata L. Period Biol 2005; 107:113-6. 26. Andrzejewska-Golec E. Babka lancetowata – tradycja i współczesne zastosowanie w leczeniu. Panacea 2008; 3 (24) http:/www.panacea.pl/articles. 27. Broda B, Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wydanie VI. PZWL, Warszawa 2000. 28. Chudnicka A, Matysik G. Research of enzymatic activities of fresh juice and water infusion from dry herbs. J Ethnopharm 2005; 99:281-6. 29. Cometa F, Tomassi M, Nicoletti M. Phenylpropanoid glycosides. Distribution and pharmacological activity. Fitoterapia 1993; 44:195-217. 30. Paper DH, Marcheson M. Spitzwegerich ( Plantago lanceolata L.). Inhaltssoffe-Analitic-Pharmakologie-Standardisierung Zeitsch Phytoth 1999; 20:231-8. 31. Lamer-Zarawska E, Kowal-Gierczak B, Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007. 32. Mayer SL, Zasada IA, Roberts DP i wsp. Plantago lanceolata and Plantago rugelii extracts are toxic to Meloidogyne incognita but not to certain microbes. J Nematology 2006; 38(3): 333-88. 33. Kalinowska J. Lecznicze babki. Wiad Ziel 2002; 44(5):6-7. 34. Makowska M, Alkiewicz J. Leki roślinne w leczeniu schorzeń dróg oddechowych. Wiad Ziel 2001; 43(3). 35. Podlewski JK, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki współczesnej terapii. Wyd. XVII. Split Trading Sp. z o.o. Warszawa 2005. 36. Jędrzejko K, Klama H, Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Wyd. Śląska AM, Katowice 1997. 37. Grau J, Jung R, Münker B. Leksykon przyrodniczy. Zioła i owoce leśne. Świat Książki, Warszawa 1996; 126.