ANTYK

ZARYS HISTORYCZNY
Dzieje Grecji sięgają 1000 lat p.n.e., gdy plemiona Dorów zasiedliły Peloponez i Kretę i stworzyły nową cywilizację.
Czas ten można podzielić na następujące okresy:
1. od IX/VIII do IV w p.n.e. :
* okres archaiczny
– kształtowanie się oryginalnej kultury greckiej,
- VIII (wielka kolonizacja) wytworzenie się „polis” i greckiego stylu życia „nomos”, którego podstawowym elementem było życie w polis
- VIII/VII: przejście od ustroju rodowego do niewolniczego, uformowanie się 2 najpotężniejszych państw starożytnej Grecji: Aten i Sparty
* okres klasyczny
- V/połowa IV: Grecja po zwyciężeniu Persów aż do podboju przez Filipa II Macedońskiego była wolna politycznie
- rozwinęła kulturę stanowiącą podstawę cywilizacji europejskiej
- rozwinęła się paideja –grecki typ wychowania i kształcenia dzieci i młodzieży przez systematyczne wprowadzanie ich w kulturę
2. od IV do II w p.n.e.: okres hellenistyczny
- kultura grecka opanowuje wybrzeże Morza Śródziemnego, rozszerza się, wchłania elementy kultur miejscowych i nabiera oryginalnych cech
- za pośrednictwem Rzymian kultura grecka utrwala się w kulturze i edukacji europejskiej

IDEAŁY I PRAKTYKA WYCHOWAWCZA W EPOCE HOMERYCKIEJ
epoka homerycka ma swój kres w VIII w p.n.e.
obowiązuje model rodziny patriarchalnej z wysoką pozycją kobiety
jako wzór wychowawczy obowiązuje ideał rycerza- herosa – (ACHILLES)
był to potomek arystokratów, indywidualista, ambitny, o cechach przywódcy, z wysokim poczuciem godności i honoru, szanujący tradycję i obyczaj, wrażliwy na piękno, ciekawy świata, żądny sławy, mężny i odważny, roztropny, urodziwy, sprawny fizycznie, kochający życie i jego uroki, rodzinę i ojczystą ziemię, delikatny dla kobiet, uprzejmy i dworny, lojalny wobec przyjaciół, domowników i podwładnych, sprytny i przewrotny wobec nieprzyjaciół
w rodzinie (elitarnej) wyraźny podział ról damskich i męskich
dzieci (osobno chłopcy i dziewczynki) wychowywano dwojako: technicznie (prawidła życia określonego typu) i etycznie.
Arete – dzielność i cnota odziedziczone po przodkach rozwijana była dzięki przewodnictwu mądrego opiekuna, wychowawcy i wzoru, ale zarazem przyjaciela rodziny
uważano, ze cnota to coś wrodzonego, dziedziczonego z krwią i nie można się jej wyuczyć .

Paradeigma homerike – heroiczny wzór, naśladowanie herosa.

Homerike paideia – dwa wymiary wychowania: techniczne i etyczne

Kalokagatia – „piękne i dobre” – proporcje i umiar w kształceniu człowieka

DWA MODELE WYCHOWANIA W POLIS GRECKICH: SPARTA I ATENY
czasy Homera to schyłkowy okres ustroju rodowego. Tworzące się wraz z ustrojem niewolniczym polis na Peloponezie różniły się między sobą formami rządów, trybem życia i zamożnością. Nastąpiło więc w nich różnicowanie się celów i ideałów wychowawczych oraz przepisów prawa i instytucji za pomocą których państwo wkraczało w sferę edukacji. Grecy mieli jednak wspólny język, system wierzeń i miejsca kultu, igrzyska i poglądy na instytucję małżeństwa. Rodzina miała charakter patriarchalny ale obniżył się status społeczny i rodzinny kobiety
cel małżeństwa to płodzenie i wychowywanie potomstwa dla państwa, rodu i rodziców. Małe dziecko pielęgnowano i wychowywano w domu rodzinnym poprzez kołysanie, śpiewanie do snu, opowiadanie bajek i wierszyków. Dzieci miały zabawki, grały w piłkę, lepiły z gliny, ćwiczyły się w rzutach, skokach, biegach. Po skończeniu 7 lat dziewczynki dorastały dalej w domu pod opieką matki a chłopcy przechodzili pod opiekę ojca. Wychowanie było obowiązkiem rodziców ale było poddane nadzorowi państwa.
Istniały dwa typy ideału wychowawczego dla młodzieży męskiej:
- militarny i surowy ideał karnego Spartanina, dla którego dobrem nadrzędnym był interes państwa
- ideał Ateńczyka, wcielający wzorzec człowieka harmonijnie rozwiniętego fizycznie, moralnie i umysłowo, pięknego i dobrego.
SPARTA
Dzieci wychowywano na żołnierzy, wszystkie dzieci wolnych obywateli uważano za własność państwa. Od 7 roku życia dzieci wychowywano zbiorowo na ludzi nieskomplikowanych psychicznie, silnych i sprawnych fizycznie, odpornych na ból i niewygody, sprytnych, wyrażających się zwięźle i klarownie. Wszyscy mieli być bezwzględnie podporządkowani wspólnemu dobru – państwu.
Spartiaci (wolni obywatele) utrzymywali w karności helotów (ludność zależną) i periojków (niewolników), bo ich praca była podstawą bytu ekonomicznego państwa.
Mocno trzymano się tradycyjnych ideałów i form wychowania, zamykano się przed wpływami zewnętrznymi. W związku z tym system spartański stał się, w swej zwyrodniałej potem formie, wychowaniem poprzez brutalną tresurę
ATENY
ustrój Aten formował się w VI-V w p.n.e. w procesie przemian od monarchii do demokracji. Społeczność wolnych obywateli tworzyli ludzie o różnym statusie (rolnicy, arystokracja, rzemieślnicy, kupcy, żołnierze) którzy od momentu wprowadzenia ustroju demokratycznego byli formalnie równouprawnieni w życiu politycznym i wobec prawa. Ideał wychowawczy określały więc potrzeby człowieka wolnego, a nie wąskiej grupy społecznej lub zawodowej. Zostawiało to wiele miejsca dla prywatności i wychowawczego wpływu rodziny i wychowanie to było pogodniejsze i umożliwiające wszechstronny rozwój indywidualności. Ateńska kalokagatia , czyli równowaga w rozwoju fizycznym, umysłowym i moralnym stała się synonimem harmonijnego i wszechstronnego wychowania. Od VI w chłopcy uczyli się u prywatnych nauczycieli (gramatysty i lutnisty) czytania, pisania, rachowania i muzyki. Na lekcje byli odprowadzani przez niewolników zwanych pedagogami.
Nauka czytania i pisania trwała około 3 lat, potem czytano i wyjaśniano teksty literackie. Dużą rolę odgrywały kary cielesne. Nisko ceniono pracę nauczyciela, było to zajęcie czysto techniczne i nie oczekiwano jej skutków wychowawczych, bo wciąż uważano że cnota jest cechą wrodzoną i nie można się jej wyuczyć. Sprawność fizyczną i wiedzę obywatelską chłopcy zdobywali w palestrze i gimnazjonach (rodzaj boisk) pod okiem dorosłych obywateli, w toku rozmów i zajęć sportowych.
Edukację męską kończyła dwuletnia służba wojskowa odbywana w instytucji państwowej zwanej efebią.

SOFIŚCI JAKO TWÓRCY NAUKI O WYCHOWANIU

Reformy Peryklesa doprowadziły do całkowitego rozwoju demokracji. Ateny stały się centrum handlowym świata. Pojawiła się nowa klasa ludzi – plutokracja – bogaci handlarze.
Nowy ustrój polityczny wymagał nowego rodzaju aktywności społecznej od swoich obywateli, pojawia się nowy ideał życia społeczno – politycznego, nowy ideał wychowania: arete polityczna – by przygotować działacza politycznego.  Powstały płatne urzędy, a żeby w nich zasiadać trzeba było mieć wykształcenie. Na tę potrzebę odpowiedzieli sofiści. Czynnie działali oni w latach 450-420 p.n.e.. Potem, w czasie wojen Peloponeskich wygnano sofistów z Aten pod zarzutem deprawacji młodzieży i wrócili oni po upadku Aten.

Wraz z sofistami pojawił się nowy ideał wychowawczy –człowiek z harmonijnie ukształtowanym charakterem, wszechstronny intelektualnie, sprytny politycznie – encyklikos paideia – wiedza encyklopedyczna.
W  V w p.n.e. w Atenach istniały już dwa poziomy nauczania: elementarny i średni. Pod wpływem potrzeb politycznych zaczął się wyodrębniać poziom wyższy, zapoczątkowany w IV w p.n.e. przez sofistów.
Pojawiła się potrzeba kształcenia kandydatów do wybieralnych urzędów państwowych, winnych wykazywać się ogólną wiedzą, umiejętnością dyskutowania i przekonywania o swoich kwalifikacjach i posiadaniu cnót obywatelskich
Pojawili się sofiści – grupa wędrownych mędrców – nauczycieli, którzy za wysoką opłatą, w trybie indywidualnym, nauczali zdolną, ambitną i zamożną młodzież umiejętności w życiu politycznym niezbędnej, czyli pięknego i przekonującego wysławiania się. Było to rozwinięcie i rozszerzanie wiedzy nabywanej u gramatysty i lutnisty.

Techne -  sztuka wychowawcza sofistów. Polegała na indywidualnym, bezpośrednim kontakcie ucznia z nauczycielem-sofistą. Szczególnie uczyli sztuki przekonywania, umiejętności dobierania argumentów, zbicia racji przeciwnika (erystyka). Sofiści nie zakładali szkół lecz głosili i rozmawiali z młodzieżą w miejscach publicznych.
Największe znaczenie sofiści przywiązywali do potęgi słowa – logosu.

Sofiści uczyli 3 podstawowych dziedzin wiedzy: retoryki (piękne, przekonujące wypowiadanie się), dialektyki (sztuka przekonywania), gramatyki (budowa i prawidła języka).
Oprócz tego, kładli nacisk na nauczanie arytmetyki, astronomii, geometrii, muzyki – wszystko w zakresie uniwersalnym, encyklopedycznym, użytecznym i praktycznym.
Cały kurs nauczania trwał 3-4 lata

Polimatia – rozległa, szeroka, ogólna wiedza o charakterze encyklopedycznym, uniwersalnym potrzebna do osiągania celów politycznych.

Isokrates, założył w Atenach pierwszą formalną szkołę retoryki.

Sofiści uważali, że cnoty można się nauczyć. Że wiedzę można posiąść a umiejętności wyćwiczyć. Uważali, że dobrym i szlachetnym można się stać, a nie – jak twierdzili arystokraci Ateńscy – jest to wrodzone. Filozofia sofistów koncentrowała się wokół człowieka (Protagoras- człowiek jest miarą wszechrzeczy) . Za swoje nauczanie pobierali opłaty. Przez to porównywano ich do rzemieślników i nie szanowano ich.
Swą działalnością wywołali zgorszenie Ateńczyków, udowadniając, że mądrość i cnota nie są dziedziczne, lecz wynikają z wychowania.
Sofiści opuścili Ateny po wojnach Peloponeskich. Przyczynili się do zmiany myślenia o wychowaniu. Powrócili do Aten dopiero po ich odrodzeniu.

POGLĄDY PEDAGOGICZNE I DYDAKTYCZNE SOKRATESA

Sokrates (469-399), Ateńczyk, Jego poglądy znane są tylko z przekazu jego uczniów. Był racjonalistą – stworzył podstawy myślenia naukowego przez uczenie ścisłego formułowania sądów i definiowania pojęć. Interesowało go, w przeciwieństwie do sofistów, nie tyle przekonywanie o wyższości swych racji, ile odkrywanie prawdy. Wiedzę o tym co dobre i cnotliwe utożsamiał z cnotą, więc uczenie się jak dochodzić do prawdy umoralnia ludzi. Był wzorem bezinteresownego nauczyciela, był nieprzekupny i niezależny – skończyło się to dla niego zarzutem bezbożności i demoralizowania młodzieży i wyrokiem śmierci.Sokrates był przekonany o potrzebie kształcenia obywateli dla ich szczęścia i dla dobra państwa, które powinno być zarządzane przez elitę intelektualną. Wiedzę powinno się uzyskiwać na drodze samokształcenia, uważał, ze człowiek to istota myśląca, zdolna do pozyskiwania wiedzy – wystarczy wiedzieć, co jest słuszne by postępować cnotliwie. Rola nauczyciela to wspomaganie uczniów w samodoskonaleniu i dochodzeniu do prawdy. Nauczyciel powinien być wzorem mądrości i szlachetności. Sokrates to mistrz dialogu, który metodycznie, pytaniami naprowadzającymi na prawdę lub ośmieszającymi fałsz uczył prawidłowego myślenia.

KONCEPCJA PAŃSTWA I SYSTEM WYCHOWAWCZY PLATONA
 

Platon (427-346) to uczeń Sokratesa. Platon podobnie jak sofiści jest zawodowym nauczycielem. W 387 zakłada szkołę zwana Akademią w Gaju Akademosa w Atenach. Punktem wyjścia rozważań Platona była wiara w istnienie świata idei, którego niewyraźnym odbiciem jest świat materialny. Zdaniem Platona człowiek oprócz ciała posiada nieśmiertelną duszę, która przed uwięzieniem w ciele przebywała w świecie idei. Jedną z tych idei interesującą Platona była idea państwa.
W dziele „Państwo i Prawa” przedstawił koncepcję państwa idealnego – możliwego tylko dzięki odpowiedniemu wychowaniu obywateli . Społeczeństwo ludzi wolnych podzielił na 3 stany: żywicieli, obrońców i filozofów – ci ostatni powinni być klasą rządzącą. Każdy ze stanów powinien otrzymać wychowanie polegające na odkryciu prawdziwych możliwości wychowanków i wykorzystania ich dla dobra państwa poprzez rozwinięcie odpowiednio cnót umiarkowania, męstwa i mądrości. Wychowaniu podlegają tylko dzieci ze stanu obrońców i filozofów, ucząc się do 20 roku życia – jest to wychowanie wspólne i jednakowe.
Potem zdolniejsi uczą się jeszcze 15 lat (10 lat teorii matematyki, arytmetyki, astronomii – bez nauk przyrodniczych, potem 5 lat filozofii), mniej zdolni idą do wojska.
Kolejne 15 lat przyszłych rządców to ćwiczenia życia praktycznego poprzez pracę w wojsku i na urzędach.
Dopiero około 50 roku życia człowiek tak wychowany może stanąć u sterów państwa.
Także ciało ludzkie było podzielone na 3 strefy (poniżej przepony- funkcja biologiczna, powyżej przepony- funkcja emocjonalna, głowa- funkcja intelektualna)
Podobnie dusza ludzka składa się z 3 części, odpowiadających za określone funkcje organizmu.
Oddziaływanie pedagogiczne miało polegać na łączeniu wpływu na niższe części duszy (rządzące funkcjami biologicznymi) z wpływem na wyższe (rządzące rozwojem psychicznym i umysłowym) w celu ujawnienia się idei zapisanych w duszy i rozwinięciu cnót odpowiednich do stanu społecznego. Platon uważał, że człowiek rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami . Samo wrodzone uzdolnienie nie wystarczy – przez wychowanie można słabości i wady złagodzić lub zwiększyć .
Wychowanie nie jest po to, by zaspokoić indywidualne potrzeby człowieka, nie istnieje więc wychowanie indywidualne. Paideja – prawdziwa kultura, dostępna jest tylko dzięki wychowaniu w zbiorowości .
Zasady wychowania winien określać prawodawca a rząd czuwa nad ich wykonaniem, wychowanie powinno więc być zorganizowane i egzekwowane. Należy zniszczyć wszystko, co dzieli obywateli: własność prywatną, rodzinę – dzieci należy odbierać rodzicom i oddawać pod opiekę rządu.
O wychowanie dziecka należy zadbać już przed jego urodzeniem poprzez odpowiednią opiekę nad matką. Po urodzeniu matka powinna karmić piersią a niańki odpowiednio dbać o dziecko. Do 6 roku życia chłopcy i dziewczynki wychowują się razem, potem osobno, lecz dziewczynki tak samo podlegają wychowaniu jak chłopcy, ponieważ mają takie same uzdolnienia jak mężczyźni, lecz w mniejszym stopniu. Do 10 roku życia nie powinno się dziecka niczego uczyć, lecz wyrabiać równowagę ciała i ducha przez ćwiczenia fizyczne (hartowanie, siła), moralne (oddziaływanie na duszę poprzez poezję, muzykę i zabawy) i estetyczne. Od 10 roku życia zaczyna się nauka: pierwsze 3 lata to nauka czytania i pisania, potem kształcenie literackie (poprzez pamięciowe przyswajanie literatury). Trzeba jednak zwracać uwagę na niemoralne treści w literaturze i odwracać je od dzieci. Należy przedstawiać tylko obrazy dobra i prawdy aż dziecko samo będzie mogło to ocenić. Należy też zapewnić podstawy matematyki i kosmografii, a także unikać fizycznego przymusu w nauce a dyscyplinować za pomocą poczucia wstydu i honoru. Baczną uwagę należy zwrócić na młodzież zdolną, gdyż zaniedbana wychowawczo może być niebezpieczna dla społeczeństwa.
Między 18 a 20 rokiem życia następuje czas poświęcony na ćwiczenie ciała.

Należycie byłoby teraz oznaczyć chronologiczną kolejność etapów, cursus studiów, które wyznaczył Platon. Pierwszym jest kindergarten (od 3-6), szkoła średnia (obejmuje 10-17/18). Dwa – trzy lata późniejsze przeznaczone są na „obowiązkową służbę gimnastyczną”.

TEORIA NAUCZANIA I WYCHOWANIA ARYSTOTELESA

Arystoteles (384-322) – uczeń Platona, wszechstronny uczony, filozof, twórca szkoły filozoficznej w Atenach – Liceum (334) Stworzył podstawy naukowej pedagogiki europejskiej. Na temat wychowania wypowiadał się w „Polityce” i „Etyce Nikomachejskiej”. Był mentorem i wychowawcą Aleksandra Wielkiego. W „Metafizyce” twierdzi, że dobry wykładowca dostosowuje sposób prowadzenia wykładu do zapotrzebowania słuchaczy. Zadaniem człowieka było uczestnictwo w życiu społecznym, gdyż  tylko byt społeczny jest trwały i wartościowy. Jednostka nie ma prawa zważać jedynie na swe osobiste potrzeby, lecz powinna dostosowywać do potrzeb i praw społeczeństwa. Obywatele stanowią trzon państwa, które jest żywym, rozwijającym się o własnych siłach tworem. Aby ten rozwój był prawidłowy, należy zadbać o odpowiednie wychowanie obywateli. Podstawą jest więc staranne wychowanie obywateli, by dobrze dbali o państwo. Wychowanie powinno być takie samo dla wszystkich i nie powinno zostawać w rękach prywatnych, lecz być regulowane publicznie i przymusowe.
Rodzina i tworzona przez nią serdeczna atmosfera uszlachetnia jednostkę, nie należy więc zrywać więzów między rodziną a dzieckiem, lecz do 7 roku życia, do czasu szkoły publicznej dziecko powinno wychowywać się na łonie rodziny.
Arystoteles dba jednak także o dobro jednostki i zwraca uwagę na jej osobisty rozwój, charakter, indywidualność
Uważał, inaczej niż Sokrates, ze charakter i wola jest czymś odrębnym od inteligencji i nie wystarczy wiedzieć, co jest dobre, by być dobrym.
Charakter człowieka tworzą natura, przyzwyczajenie i rozum. Przyzwyczajenie, czyli ćwiczenia, to wprawianie się do pewnych czynności.
Dusza składa się z 2 części: rozumnej i nierozumnej – ta druga odpowiedzialna jest za pożądliwość, popędy i gniew
Najpierw musi wytworzyć się nieświadomy popęd ku temu, co szlachetne, a dopiero potem dochodzi do głosu rozum, należy więc kształtować popędy skierowane ku cnocie, a owe popędy ujawniają się wcześniej niż rozum.
Popędami trzeba zająć się już we wczesnym dzieciństwie, równolegle z kształceniem ciała. Ponieważ na dziecko w tym wieku nie działają argumenty, należy używać nacisku by skierować popędy w odpowiednią stronę, tworząc w ten sposób przyzwyczajenie do kierowania się ku odpowiedniemu celowi. W ten sposób tworzy się u człowieka postawę wewnętrzną i przyzwyczajenie staje się drugą naturą. By stworzyć w pełni dojrzały charakter przyzwyczajenia potrzebują pomocy rozumu .
Kształtowanie umysłu – proces uczenia się:
1.postrzeganie przy pomocy zmysłów (mowa, słuch) wrażeń z otoczenia
2.zapamiętywanie –, co powoduje bogacenie się w doświadczenia
3.wchłanianie, przyswajanie wiadomości, by nimi władać
Proces dydaktyczny
1.przedstawienie –  pokazywanie materiału

2.wpajanie w pamięć – musi być zachowany porządek w podawaniu dziecku tego, co powinno zapamiętać,
3.wprawianie ucznia w posługiwaniu się wiedzą
Wskazówki wychowawcze:
1.troska o dziecko powinna zacząć się jeszcze przed jego przyjściem na świat, przyszli rodzice powinni unikać wszystkiego, co może na dziecko źle wpłynąć. Potem należy w sposób staranny otoczyć je troską poprzez odżywianie, pobudzanie wyobraźni, zabawę – tak powinno być do 5 roku życia, Od 5 do 7 roku życia dziecko może zacząć przysłuchiwać się naukom starszych.
2.Od 7 roku życia rozpoczyna się 14 letni okres nauki pod kierownictwem państwa, w publicznej szkole. Obejmuje on: nauki elementarne i muzyczne, rysunek, ćwiczenia fizyczne (ale nie równocześnie wysiłek fizyczny i umysłowy).

Słabą stroną poglądów Arystotelesa jest jego przekonanie, że podmiotem wychowania może być tylko wolny obywatel, zaś niewolnikowi się ono nie należy. Ponadto Arystoteles uważał, ze obywatel nie może zajmować się żadnymi naukami, które mogą przynieść praktyczne korzyści. Praca w celach zarobkowych upadla umysł, a kto się jej podejmuje, staje się rzemieślnikiem niezdolnym do osiągnięcia cnoty.

IDEAŁY WYCHOWAWCZE I SZKOLNICTWO W OKRESIE HELLENISTYCZNYM

 

336r.p.n.e – A. Macedoński wstępuje na tron – początek kultury hellenistycznej

30r. p.n.e – Powstanie Cesarstwa Rzymskiego (Oktawian August) – koniec kultury hellenistycznej

Pomimo iż Grecy, po podbiciu ich przez Macedonię, utracili niepodległość, to ich kultura rozprzestrzeniła się na ziemiach w basenie Morza Śródziemnego i stała się bardzo modna.

KULTURA HELLENISTYCZNA – połączenie elementów greckiej kultury attyckiej (helleńskiej) z elementami kultury orientalnej. Podstawą jest kultura grecka. Wyznacznikiem wykształcenia była znajomość greki. Ten okres cechuje ogromny dynamizm gospodarczy. Rozwijają się gałęzie przemysłu i wypierana jest gospodarka naturalna. Macedończycy i Grecy są elitą. Grecy wszędzie zaszczepiają swoją kulturę.

Hellenka charakteryzowała się przemianą od kultury państwa-miasta (polis) do kultury państwa światowego. Do cywilizacji pa idei, do monarchii uniwersalistycznej – ojkumene (obywatel świata, kosmopolites).

Dominują cechy: kosmopolityzm, uniwersalizm, indywidualizm (personalizm)

Paideia – nowy ideał wychowania – heroizacja poprzez kulturę. Bohaterem jest nie tylko ten, kto walczy, ale też ten, kto przyjał kulturę hellenistyczną i wszelkie doświadczenie życiowe.

Pomniejszone zostało znaczenie kalokagatii na rzecz wykształcenia umysłowego (ogólnego, językowo-literackiego, filozoficznego). TRZY CZĘŚCI FILOZOFII: dialektyka – teoria poznania, fizyka – teoria bytu, etyka – teoria dobra.

Główną rolę zaczyna odgrywać w szkole gramatysta. Upowszechnił się nowy ideał kulturowy człowieka: arystokratyczny ideał wolnego i szlachetnego człowieka, indywidualisty wrażliwego na potrzeby ogólne; kosmopolita, esteta, wykształcony ogólnie, ale dość jednostronnie i powierzchownie, raczej językowo i literacko niż matematycznie i przyrodniczo.

 

W drugiej połowie IV i pierwszej połowie III w. p.n.e    ukształtował się zhierarchizowany system szkolny:

- nauczanie elementarne – gramatykalne – podstawy greki, czytania, pisania, rachunków, muzyka i łatwiejsza gimnastyka) – chłopcy i dziewczęta po 5-6 roku życia do 12 roku życia, mniej zamożni. Często nauczanie zbiorowe, większość szkół jest prywatnych, ale są też szkoły MUNICYPIALNE – miejskie

- nauczanie średnie – gimnazja -  dbają o rozwój fizyczny, co raz intensywniej kształcą umysł (równowaga między wych. Fiz. I umysłowym) tylko dla chłopców 12-18 r.ż. z elity społecznej. Podstawą była kultura literacka, wykształcenie językowo-literackie.  Uczono przede wszystkim retoryki, ale też geometrii, geografii, astronomii, wychowania patriotycznego. Uczyli gramatycy.

- nauczanie wyższe – efebia – z 2-letniej obowiązkowej, państwowej instytucji wychowania obywatelsko-wojskowego przekształciła się w wyższą szkołę ogólnokształcącą dla zacniejszej młodzieży męskiej, gdzie uczyli filozofowie i retorzy. Jest nieobowiązkowa, finansowana z opłat wnoszonych przez efebów = studentów i darowizn. Trwa 1-3 lat.

 

Kanon nauczania szkolnego:

SIEDEM SZTUK WYZWOLONYCH – 3 sztuki: gramatyka, retoryka, dialektyka ; 4 nauki: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

Jest to pierwszy zarys wykształcenia encyklopedycznego, któremu epoka hellenistyczna nadała nazwę ENCYKLIKOS PAIDEIA – (krąg nauk) – nauczanie powszechne, ogólne

W wychowaniu funkcjonowała też karność szkolna – kary fizyczne – „kto nie brał kijów, nie odebrał wychowania”

AUTORSKA SZKOŁA ISOKRATESA – WYCHOWANIE ELITY POLITYKÓW I HUMANISTÓW

Isokrates (436-338) – Ateńczyk pochodzący z zamożnej rodziny, przebywający z sofistami i Sokratesem
Po utracie majątku założył szkołę, którą prowadził 50 lat. Była to pierwsza regularna szkoła do kształcenia średniego
Wcześniej Platon preferował model wykształcenia filozoficznego – trudnego i elitarnego, Isokrates zarzucał temu kierunkowi brak zrozumienia dla praktycznych stron życia i zbytnie dociekanie spekulacyjne. Zarzutem do sofistów był niedostatek kształcenia moralnego.
Do szkoły Isokratesa przychodziła młodzież w wieku 14-15 lat, nauka zaczynała się jesienią a kurs trwał 3-4 lata
Szkoła zyskała rozgłos i zgłaszali się do niej synowie rodów książęcych i arystokratycznych – szkołą była droga.
Isokrates stawiał osobę nauczyciela na wysokiej pozycji, nakazywał go cenić bardziej nawet niż rodziców, gdyż ci dają tylko życie, a nauczyciel sprawia, że może być ono dobre i szczęśliwe. Żąda więc od nauczyciela wysokiego poziomu moralnego. Szkoła była zarazem zakładem wychowawczym.

 

IDEAŁY WYCHOWANIA STARORZYMSKIEGO

Zarys:

Okres w dziejach Rzymu dzielimy na 3 podokresy: RODOWO-KRÓLEWSKI (monarchistyczny) 753-509 r.p.n.e. na czele jest król z pochodzenia Etrusków.

REPUBLIKAŃSKI – 509-30 r.p.n.e 

CESARSKI – 30(27) r.p.n.e – 476 r.n.e

 

Przed doświadczeniami Kultury Greckiej, kultura starorzymska to kultura chłopska. To kult ziemi. Wojny i podboje są o ziemie i w celu utrzymania ziemi. Dla Rzymian KULTURA = UPRAWA ZIEMI. To odpowiedzialność za losy ojczyzny i nienaruszalność własności. 

Dominowało wychowanie w kulturze Etruskiej, rodzinne – tradycja i ideały przodków(MOS MAIORUM) były fundamentem wychowania.  MOS MAIORUM- zasady moralne Rzymian, obyczaj przodków będący kodeksem postępowania opierając się na doświadczeniach, obyczajach i tradycjach przodków.

Szczególną rolę w kulturze rzymskiej odgrywał PATER FAMILIAS – ojciec rodziny, mąż rzymski.

Poważaniem cieszyła się również MATER FAMILIAS – żona, matka, która sama opiekowała się potomstwem.

Arystokracja dzieliła się na: patrycjuszy (wiejscy, posiadacze ziemi) i plebejuszy (miejscy).

Ideałem kulturowym był OBYWATEL RZYMSKI – gospodarz wiejski i dobry człowiek. To ŻOŁNIERZ ORACZ charakteryzujący się odwagą, męstwem, bohaterstwem, posłuszeństwem (poczuciem obowiązku), uspołecznieniem, godnością osobistą, honorem. Jest to „vir bonus” – człowiek prawy, „colendi peritus” – doświadczony mówca.

Mąż rzymski był politykiem, żołnierzem, ojcem rodziny, kierował się zdrowym rozsądkiem i dbałością o tych, z którymi współpracuje i którymi się opiekuje.

 

ROLA RODZINY W WYCHOWANIU STARORZYMSKIM

 

Instytucja rodziny: ojciec miał całkowitą władzę. Decydował o życiu i śmierci rodziny. Wybierał męzów i żony dla swoich dzieci. Mógł nie przyjąć narodzonego dziecka, mógł sprzedać i odkupić synów. Dorosłe dzieci nie miały prawa do majątku i samodzielności. Rodzina rzymska to: ojciec, matka, zonate córki i synowie oraz ich rodziny. Także współpracownicy (klientyzm) byli pod opieką pater familias. Rodzinę tworzy także majątek, ziemie na której żyją. Nad tym czuwają bogowie i przodkowie. Zasadami były: PATER FAMILIAS, PIETAS ROMANA (poszanowanie czci, pobożność, za którą odpowiada MATER FAMILIAS, wychowanie religijne), MOS MAIORUM.

MAŁZENSTWO to instytucja święta, nienaruszalna, nierozerwalna – podnosiło to status żony-matki.

 

Cnoty w wychowaniu starorzymskim to: ofiarność, męstwo, pobożność, poczucie obowiązku, oddanie państwu. Ideał wychowawczy ewoluował: ROLNIK ZOLNIERZ (okr. Rodowo-królewski) àMÓWCA PATRYCJUSZ (okr. Republikański) àURZĘDNIK NOTARIA (okr. Cesarski)

 

Od 7 r.ż. dziewczęta pozostają przy matce, chłopcy przechodzą pod opiekę ojca. Ojciec staje się wychowawcą i nauczycielem synów. Odpowiadał za kształcenie (doctrinę) i wychowanie (educatio). Ojciec realizację kształcenia może zlecić szkole. Ale wychowuje sam.

WYKSZTAŁCENIE STARORZYMSKIE – praktyczne czynności i obowiązki dojrzałego mężczyzny-obywatela. Źródłem wychowania było MOS MAIORUM. Uczono się jak kierować gospodarstwem rolnym, brano udział w uroczystościach i przyjęciach. Czasem oddawano synów pod opiekę żołnierza, czeladnika lub polityka. Jciec uczył czytania, pisania, rachowania na podstawie PRAWA 12 TABLIC (innej rzymskiej literatury nie było)

PRAWO 12 TABLIC to fundament Rzymu. Było podstawowym prawem do czasów Justyniania. Spisany na 12 tablicach wystawiony na Forum Romanum. Było bardzo surowe.

W ramach wychowania domowego kształtowano: moralnośc, prawdomówność, sprawiedliwość i wspaniałomyślność, szacunek do bogów, starszych i autorytetów, męstwo, miłość do ojczyzny, skromność, pracowitość, cnotę czystości (u dziewcząt), patriotyzmu i sprawności fizycznej oraz wojskowej. Wychowanie bazowało na tradycji rzymskiej. W wieku 16-17 r.ż. ojcowie wypuszczali swoich synów w świat polityki. W wieku 18 lat – obowiązkowa służba wojskowa 2-letnia.

Przykładem idealnego ojca, Pater Familias, był KATON STARSZY, polityk, mówca, wódz, administrator. Wychowywał swoich synów, napisał dla nich encyklopedie, żeby mieli się z czego uczyć.

 

PRZYSWAJANIE GRECKIEGO SYSTEMU WYCHOWANIA PRZEZ RZYMIAN

 

Przed okresem Hellenistycznym:

SZKOŁY ELEMENTARNE – LUDUS – szkółki trywialne, elementarne. Prywatne zakłady nauczycieli LITERATÓW (uczy czytać, pisać, liczyć). KALKULATORÓW (arytmetyka). Mieściły się na rynkach, placach, nie w budynkach, na skrzyżowaniu trzech ulic. Obejmowały tylko DOCTRINĘ – podstawy czytania, pisania, stenografię, rachunki, historię i dzieje Rzymu, uczono religijnych i patriotycznych pieśni oraz prawa 12 tablic. Były surowe kary fizyczne. Uczęszczali chłopcy i dziewczęta.

Do szkoły średniej dziewcząt nie wprowadzano.

Początek okresu Hellenistycznego:

Zauroczenie się arystokracji kulturą Grecką doprowadziło w 2giej połowie III wieku do nauczania języka i kultury greckiej i do powstawania pierwszych szkół prywatnych. Masowo pojawiły się w Rzymie ELEMENTARNE SZKOŁY GRECKIE i ELEMENTARNE SZKOŁY DWUJĘZYCZNE, z tym, że w pierwszej kolejności uczono się greki.  Były to szkoły dla zamożnych.

Powstały też pierwsze szkoły średnie w Rzymie na wzór nauczania greckiego.  W II w.p.n.e. pojawiły się SZKOŁY GRAMMATICUSA. Od 12. r.ż. sami chłopcy po szkole elementarnej uczyli się tam greki i czytali literaturę grecką. Były to szkoły drogie, elitarne, prowadzone przez GRAMATYSTÓW (podstawy gramatyczne, umiejętne wysławianie się, analiza Homera i Hezjoda) Uczono egzegezy – szczegółowego rozbiory tekstu. Na podstawie lektur uczono też matematyki, geografii, historii, astronomii i mitologii.

 

ORGANIZACJA SZKOLNICTWA W STAROŻYTNYM RZYMIE

 

Program 7 sztuk wyzwolonych: cały program wydawał się rzymianom zbyt obszerny. Przyjęli bez zastrzeżeń:

Gramatykę (odrzucili dialektykę); Arytmetykę (tylko to, co użyteczne); Geometrię (obwody i powierzchnie figur płaskich); Astronomię (w celu obliczania kalendarza).

Usunięto wychowanie fizyczne i artystyczno-muzyczne, tańce, popisy sportowe i filozofię.

Najważniejsza była:

Retoryka i prawo – dobry mówca był ideałem człowieka. A prawoznawstwo porwadziło do społecznego awansu.

Pierwsza średnia szkoła łacińska, otwarta była przez PLOTIUSA GALLA w 93 r. pne. W I w. pne szkoła średnia łacińska wyparła szkołę grecką. Fascynacja greką przemija.

GRAMMATICI LATINI nauczyciel gramatyki łacińskiej.

PEDAGODZY – ludzie nieproduktywni, nie nadający się do pracy, starzy greccy niewolnicy opiekujący się uczniami. Chronili ich i opiekowali się na ulicy, uczyli podstaw greki, nosili przybory szkolne.

Kształcenie kobiet: córki biednych uczęszczały do szkółek trywialnych, zabroniony wstęp do szkół średnich. U bogatych organizowano domowe nauczanie średnie.

 

SZKOLNICTWO W OKRESIE CESARSTWA

 

Szkoły elementarne – (od 7 do 11,12 r.ż.) kształciła dzieci biedne. Rozszerzył się program. Literatura łacińska zaczęła się rozwijać i studiowano oprócz „Odysei” także utwory łacińskie. Wprowadzono też elementy geografii i astronomii.

Szkoły średnie – (11,12 – 15,16 r.ż.) tylko dla uprzywilejowanych. Lektura Homera, potem Hezjoda, potem Wergiliusz, Horacy, Liwiusz. Przygotowywały do nauki retoryki.

Szkoły retoryczne – (15,16 – 18,20 r.ż) – przygotowywała mówcę do życia społecznego i państwowego. Miał on znać grekę i łacinę i doskonale się wysławiać.

Po szkole retorycznej – opieka biegłych adwokatów, lub 4-5 letnia szkoła prawnicza.

 

Był to okres romanizowania społeczeństwa.

MARCUS FABIUS QUINTILIANUS – napisał dzieło „o wychowaniu mówcy”. W 12 księgach przedstawił system szkolny cesarstwa Rzymskiego.

 

 

 

ŚREDNIOWIECZE

Jest to okres pomiędzy:

Upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r)  a wilekimi przemianami kulturowymi w Europie Zachodniej (1453, 1492, 1517)

Podokresy:

VI-VIII : powstawanie ustroju feudalnego – rozpad antycznych form edukacji

IX – XI:  stabilizacja struktury stanowej, dostosowanie form wychowania do struktury stanowej, uformowanie systemu oświaty kościelnej prawie w całej Europie.

XI – XIII: rozkwit Średniowiecza, stabilizacja oświaty, powstawanie uniwersytetów, rozwój scholastyki – filozofii.

XIV – XV : schyłek średniowiecza – rozwój szkolnictwa, uniwersytetów i wzrost świeckich potrzeb edukacyjnych.

 

PIERWSZE SZKOŁY CHRZEŚCIJAŃSKIE

Sredniowiecze to epoka religijna. W wychowaniu kładziono nacisk na ascezę, odrzucano kult ciała, dążono do ideału boskiego. Kultura średniowiecza zrodziła się z połączenia kultury rzymskiej i barbarzyńskiej. Tak zrodziła się kultura europejska romańska i germańska.

Pierwsze szkoły chrześcijańskie pojawiają się w IV wieku na Wschodzie. Są to szkoły zakonne, w których uczono czytania. Klasztory jako ośrodki gromadzenia i kopiowania literatury starożytnej wprawiały zakonników w piśmie i czytaniu.

Powstała też RZYMSKA SZKOŁA ŚPIEWU – Papieża Gregorza I (590r). Uczono w niej śpiewu kościelnego (Psalmów), religii oraz podstaw czytania i pisania po łacinie.

STEREOTYP UCZONEGO – osoba wykształcona to osoba duchowna.

Podstawą nauczania były sztuki wyzwolone, filozofia, etyka, nauka o Piśmie Świętym, i ars dicandi (redagowanie pism urzędowych). Podstawą wychowania była w Średniowieczu rodzina a dopiero potem szkoła.

 

SZKOLNICTWO KOŚCIELNE

 

Karol Wielki, założył szkołę pałacową dla dworzan i rodziny królewskiej, również kobiet, a podobne ośrodki powstawały także przy innych dworach. Karol Wielki zmierzał do rozwoju oświaty dla duchowieństwa i świeckich, zalecił udostępnianie szkół klasztornych świeckiej młodzieży męskiej i utrzymywanie szkół przy każdej parafii, jego ambicją było wprowadzenie swoistego obowiązku szkolnego . Podręczniki miały być wzorowane na antycznych. Kościół wydawał przepisy regulujące sprawy szkolne już w IX-X wieku. Ponieważ zasadniczo w średniowieczu szkoły były prowadzone przez duchownych dla duchownych, nie były instytucjami służącymi wychowywaniu dzieci ,
rozwój szkolnictwa w XI-XII wieku spowodował, że na diecezje nałożono obowiązek zapewnienia podstaw materialnych dla szkół i nauczycieli. Poprzez scholastyka (urzędnika) udzielano licencji uprawniających do nauczania.
Potrzeby duchowieństwa decydowały o programie i metodach nauczania, choć nie wykluczano uczniów świeckich, więc ideałem wychowawczym był duchowny nie poddający się pokusom i potrzebom doczesności, skromny i pokorny, uległy, cierpliwy, umartwiający się. Atmosfera szkolna była surowa, panowała dyscyplina, stosowano kary cielesne, nauczanie było pamięciowe. We wszystkich szkołach nauczano religii, śpiewu kościelnego, łaciny, wdrażano do praktyk religijnych. Program bardziej zaawansowany był dostosowany do potrzeb ówczesnego kościoła i obejmował, różny od starożytnego, zakres 7 sztuk wyzwolonych, realizowany w 2 cyklach: trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka i quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka Używano łacińskich podręczników gramatyki i retoryki, przerabiano zbiory sentencji, psalmy, część starożytnych tekstów, teksty z Pisma św.
Było kilka typów szkół: zakonne (wewnętrzne i zewnętrzne), parafialne (miejskie i wiejskie), katedralne (przy diecezjach), kolegiackie (przy większych kościołach miejskich) .

 

WYCHOWANIE STANOWE

 

System społeczno gospodarczy oparty był na podziałe na 3 stany : chłopstwo, rycerstwo i mieszczan i czwarty stan duchowny.

Od 7 roku życia przysposabiano do przyszłych zadań w ramach stanu: chłopcy w mieście szli pod opiekę majstrów cechowych (uczyli się zawodu), chłopcy ze stanu rycerskiego na dworach feudalnych wprawiali się w rzemiosło rycerskie. 

STOPNIE WYCHOWANIA:  uczeń TERMINATOR, czeladnik TOWARZYSZ, majster MISTRZ.

STPONIE WYCHOWANIA RYCERSKIEGO: paż (7-14), giermek (14-20), rycerz (od 21 do chwalebnej śmierci).  Rycerz był wychowywany w zakresie 7 sztuk praktycznych: jazdy konnej, pływania, rzutu oszczepem, szermierki, myślistwa, gry w warcaby i śpiewie. Powinien się cechować obyciem dworskim, towarzyskim i wojennym. Cnoty: honor, odwaga, piękność, szlachetność.

Były tez 3 POZIOMY (STOPNIE) SZKOLNE: gauliści, donatyści, aleksandryści

POWSTANIE UNIWERSYTETÓW

na XII-XIV wiek przypada uformowanie się najbardziej oryginalnych instytucji średniowiecza - uniwersytetów
powstawały one w różny sposób: - wyłaniały się w ośrodkach szkolnych, (Paryż) - tworzyły się w wyniku grupowania się młodzieży wokół wybitnych znawców prawa i medycyny (Bolonia) - zakładane były w wyniku fundacji władców świeckich i duchownych (Praga, Kraków) - rozwijały się z wewnętrznych szkół zakonnych. Uniwersytety były cenione jako instytucje prestiżowe przez władców, miasta i władze papieskie, decyzja o założeniu uniwersytetu wymagała i akceptacji papieża i władzy świeckiej a organizacja i działalność były regulowane nadawanymi prawami i przywilejami. Pierwsze uniwersytety europejskie zorganizowane były według 2 wzorów: - organizacja studentów, gromadzących się wokól wybitnych znawców prawa lub medycyny, studenci wybierali spośród siebie rektora, zatrudniali profesorów, decydowali o programie studiów. Były to uniwersytety "zawodowe" prawników lub medyków. - organizacja profesorów - ten typ powstawał w silnych ośrodkach szkolnych (Paryż) skupiających liczne grono mistrzów i nauczycieli. Tu rozwijały się fakultety sztuk oraz filozofii i teologii.
Struktura pełnego uniwersytetu była dwupoziomowa i czterofakultetowa: - poziom pierwszy: ogólne kształcenie przygotowawcze w zakresie 7 sztuk wyzwolonych i filozofii *Trivium - bakałarz *Quadrivium - magister sztuk wyzwolonych (ARS LIBERA) - poziom drugi: studia profesjonalne w zakresie prawa kościelnego i świeckiego, medycyny i teologii, trwające od 6 do 14 lat.
Najbardziej popularny był wydział sztuk, najbardziej znaczący – teologiczny. Językiem uniwersytetów była łacina a podstawą filozoficzną tomizm. Do połowy wieku prężny rozwój uczelni doprowadził do rozprzestrzenienia się ich w całej Europie, uczelnie te sprawiły, że podniósł się poziom umysłowy duchowieństwa, prawników i lekarzy, a także poziom nauczania w szkołach parafialnych i katedralnych, gdyż nauczycielami zwykle byli absolwenci uniwersytetów.

 

RENESANS

 

TEORIA I PRAKTYKA WYCHOWAWCZA W DOBIE RENESANSU

XV wiek to czas, gdy stosunki polityczne i społeczne Europy uległy głębokim przekształceniom. Nastąpił rozkład ustroju feudalnego. Tworzy się miejsce dla jednolitej organizacji państwowej i silnej władzy panującego. Z powodu wprowadzenia nowych metod walki dawne rycerstwo traci rację bytu. Rozwój miast i wzrost ich znaczenia był związany z nagłym wzrostem handlu i rękodzielnictwa. Upadek powagi kościoła i silnie emancypacyjne dążenia świeckiego społeczeństwa. Rosnąca niechęć do wszelkiego rodzaju autorytetów i tradycji. Umysły ludzkie wyzwalają się z więzów teologicznego myślenia. Powraca myśl o życiu doczesnym, o dobrach ziemskich - jak w klasycznej starożytności. Zwrot zainteresowań w stronę klasycznej literatury i sztuki (greccy filozofowie, rzymscy poeci i mówcy) Ludzie zmieniają pogląd na świat, nie interesują ich już ideały pozaziemskie, kierują się w stronę rzeczywistości, doczesności, spraw ludzkich, ziemskich bogactw i otaczającej przyrody. Na pierwszym planie pojawia się myśl o czlowieku, istocie w całej swej pełni, z jej słabościami i wadami.
Ten nowy kierunek myślenia to HUMANIZM -  zamiast ślepej wiary w zakresie religii, filozofii, nauki i polityki, oraz posłuszeństwa dla tradycji przodków, pojawia się myśl krytyczna, zgodna z własnym rozumem i poglądami.

 

SZKOŁA VITTORINO DA FELTRE

 

Vittorino był porównywany do Sokratesa ze względu na surową moralność. Studiował w Padwie. Później sam nauczał. Założył szkołę w Mantui. Szkoła charakteryzowała się nazwą: „Casa Giocosa” – dom rozrywki. Liczba uczniów dochodziła do 70, płacili oni za swoje utrzymanie. Najbiedniejsi dostawali stypendia. Szkoła kształciła uczniów od 7-21 roku życia (wyjątki od 20-26). Szkoła mieściła się w parku. Był to teren odpowiedni do rozwoju ucznia. Vittorino usunął ze szkoły wszystkie kosztowności, aby przyzwyczaić uczniów do skromności. Otaczał uczniów ojcowską życzliwości i przyjacielską opieką. Dzielił z nimi każdą chwilę. Za złą naukę, uczeń zostawał po lekcjach. Organizował ćwiczenia na powietrzu. Metody nauczania w Mantui: przy nauczaniu małych dzieci posługiwał się grami, używał j.ojczystego, po nauce gramatyki (trivium) następowała dialektyka i retoryka. W czasie zajęć panowała swoboda, (ale wolność jednostki nie może być sprzeczna z dobrem ogółu). Był to program dopasowany do cech każdego ucznia. Po Quadrivium młodzież przechodziła kurs filozofii (dzieła Platona i Arystotelesa). Wychowanie łączyło zdobywanie wiedzy z wychowaniem moralnym. Vittorino nazwali „ojcem wszystkiego co ludzkie”.

WPŁYW HUMANIZMU NA PRAKTYKĘ PEDAGOGICZNĄ
Gruntowna zmiana w zakresie wychowania:
Wprowadzono wychowanie fizyczne, ćwiczenia gimnastyczne, zabawę, pływanie i przebywanie na wolnym powietrzu, hartowanie - w przeciwieństwie do średniowiecznego lekceważenia higieny i umartwiania ciała
jeśli chodzi o edukację moralną, następuje powrót do starożytnych zasad oddziaływania na ambicję młodzieży przez pochwały i nagrody oraz wzajemne współzawodnictwo - dominuje pogląd, że więcej osiągnie się łągodnością niż surowym karceniem. Zmiany programu kształcenia naukowego polegały na odwrocie od teologii, zmianie na koncentracji z rzeczy na formę, która, tak w średniowieczu pogardzana, nabrała w renesansie wielkiej wartości
rozsmakowano się w mówieniu, w słowie, w pięknym języku, wykształcenie językowe stało się priorytetem.
Uczono łaciny klasycznej, wprowadzono nowe podręczniki akademickie, oparte na łacinie klasycznej. Powróciło  zainteresowanie retoryką.
Do dynamicznego rozkwitu odrodzenia i humanizmu doszło w XV wieku - najmocniej we Włoszech, gdzie był to ruch naturalny, ogólnonarodowy .
Włosi uważali się za spadkobierców i następców Rzymian. Do rozprzestrzenienia się idei odrodzenia przyczyniły się także inne czynniki, a były to: ciągłe wizyty duchownych z północy w Rzymie, wędrówki młodzieży na włoskie uniwersytety, biskupi i kanonicy zaszczepiali na dworach i w świecie naukowym renesansowe idee i prądy, królowie i magnaci zatrudniają humanistów na wychowawców swych synów, na dworach humaniści zaczynają układać listy, mowy, odbywają poselstwa dyplomatyczne, uświetniają dworskie uroczystości.
humanizm dociera, z dużymi oporami, na uniwersytety - te zaś, broniąc się dłuższy czas przed wpływami humanizmu, naraziły się na opinię ośrodków pielęgnowania barbarzyństwa i ciemnoty
władcy i dostojnicy z kręgów humanistycznych zaczynają zakładać więc nowe szkoły wyższe, z katedrami poezji, retoryki, gramatyki, klasycznej łaciny i literatury greckiej - College de France. Lata 1510-1520 to okres ostatecznego tryumfu humanizmu w kulturze europejskiej i czas reformy uniwersytetów oraz ich powrotu do mody: Sorbona, Wiedeń, Kolonia, Kraków opierające się reformom, zaczęły podupadać, ponieważ młodzież zainteresowana nowymi prądami szukała wykształcenia gdzie indziej. Kierunek humanistyczny dużo chętniej przybierały mniejsze szkoły, zależne od rad miejskich i władz kościelnych. W związku z tym w XVI wieku następuje rozrost tych szkół: gimnazjów, kolegiów - z nich wkrótce rozwinie się prawidłowe szkolnictwo średnie.
Ogromnym sprzymierzeńcem szerzenia się humanizmu i oświaty stał się wynalazek druku, druki stały się dostępne każdej szkole, każdemu uczniowi, umożliwiały prowadzenie studiów poza uniwersytetami

 

TRAKTAT PEDAGOGICZNY JANA LUDWIKA VIVIESA

Jan Ludvik Vives – Przeciwnik wychowania scholastycznego i zwolennik wychowania państwowego. Najwybitniejsze pisma pedagogiczne: „Przeciwko pseudo dialektykom”, „O wychowaniu szlachetnych młodzieńców i dziewcząt”, „Wychowanie kobiety Chrześcijanki”, traktat „O naukach”, dzieło „O duszy i życiu”. Szkołę przewidywał w każdej gminie, pracę nauczyciela traktował jako publiczną i przeznaczał dlań sowita pensję państwową, po raz pierwszy wskazywał rolę współdziałania rodziny i szkoły w wychowaniu. Zalecał oparcie nauczania na obserwacji i spostrzeganiu, oraz na rozwijaniu samodzielności uczniów. W opracowanym programie szkolnym, górowała łacina klasyczna, nie scholastyczna. Lektura była oparta na utworach starożytnych. W metodach wychowawczych zaleca łagodność i budzenie zainteresowań aniżeli kary. Ćwiczenia fizyczne radzi prowadzić na świeżym powietrzu. Za najlepszy środek utrzymania karności uważa przywiązanie ucznia do nauczyciela.

Jeśli chodzi o etyczną stronę wychowania, wywodzi ją z korzeni chrześcijańskich: cenna jest nie sama wiedza, lecz ta wiedza, która nas uszlachetnia moralnie, być mądrzejszym znaczy być lepszym.
To nauczyciel jest odpowiedzialny za kształtowanie charakteru i woli ucznia - ta zasada powinna wpływać na sposób nauki, dobór przedmiotów i lektur.
Vivies widział konieczność oparcia wychowania na psychologii - jego zdaniem nie każde dziecko nadaje się do kształcenia i aby wybadać jego możliwości należy przyjmować do szkoły na próbę i dopiero po jakimś czasie zdecydować, czy i jak ma być kształcone.
Nauka powinna uwzględniać indywidualność ucznia, być dopasowana do jego uzdolnień, skłonności, możliwości.
Główne zadanie nauczyciela to kształcenie, a wychowanie to przede wszystkim obowiązek rodziców w domu, Vivies podkreśla wagę współpracy rodziny ze szkołą.
Metodą nauczania propagowana przez V jest program nauki indukcyjnej: nie należy z góry narzucać uczniom prawideł, lecz przez odpowiednią metodykę uczyć młodzież, by sama do nich dochodziła.
Wykształcenie winno być językowe i rzeczowe: podstawą językowego jest łacina, której należy uczyć od 7 do 15 roku życia, konieczny jest także język grecki , nalezy też uczyć języków nowożytnych.
nauki rzeczowe: przyrodnicze - czerpane z natury, historyczne - polityka i życie wewnętrzne narodów, matematyka, nauki rolnicze, architektura. Postulował łagodność, potępiał obelgi, zalecał pouczanie, upominanie i nagany. Uczniowie powinni być przywiązani do nauczyciela. Konieczne są osobne sale do ćwiczeń fizycznych i zabawy.

WYCHOWANIE HUMANISTYCZNE W UJĘCIU ERAZMA Z ROTTERDAMU
 

Erazm z Rotterdamu – był wychowankiem w Niderlandach. W dziele „Pochwała głupoty” ośmiesza scholastykę i scholastyków, w innym dziele oburza się na nauczycieli katujących uczniów i występuje przeciw karom cielesnym. Tworzy rodzaj czytanek łacińskich, domaga się kształcenia nauczycieli, prawa kobiet do wyższego wykształcenia. W programie wykształcenia na pierwszym miejscu stawia filologię klasyczną. Wiele uwagi poświęca wychowaniu fizycznemu. Rozsądek i rozum były jego głównym poznaniem.

Uważał, ze rodzice winni okazywać dziecku miłość, czułość, serdeczność, pieszczoty i dobroć. Nauczyciel powinien być pobłażliwy i cierpliwy, całe otoczenie powinno okazywać dziecku cierpliwość, troskliwość, uczynność, pomagać mu w rozwoju i chronić je. Dostrzegał potrzebę kształcenia w realiach i zalecał, po opanowaniu języków, naukę historii naturalnej, geografii, matematyki - lecz wszystko w zakresie podstawowym, na tyle , na ile jest to przydatne do kształcenia literackiego. Zalecał więc kształcenie formalne, literacko - językowe, zacieśnione do łaciny i greki.
Zwrócił uwagę na naukę obycia, grzeczności i form towarzyskich. Zajął się sprawą wychowania dziewcząt, zalecając im naukę prac ręcznych (by mieć fach w razie zubożenia) i domagając się dla kobiet kształcenia umysłowego, najlepiej tak szerokiego, jak dla chłopców.
cztery podstawowe zadania wychowawcy: -troska o rozwój moralny, etyczny, wpajanie pobożności -troska o rozwój intelektualny, umysłowy -przygotowanie do obowiązków dorosłego życia -wprawienie chłopca w reguły życia obyczajnego.

 

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA. ZNACZENIE I WPŁYW NA SZKOLNICTWO W EUROPIE. WPŁYW LUTRA.

 

Reformacja była opozycją przeciw rzymskiemu Kościołowi, była konsekwencją ostrego krytycyzmu głoszonymi przez Kościół zasadami moralnymi i życiem codziennym kleru. Humaniści krytykowali nadużycia władzy papieskiej.
Bezpośrednią przyczyną reformacji był handel relikwiami świętych, bardzo kosztownymi dyspensami i odpustami. Stolica Apostolska zamierzała w ten sposób zdobyć odpowiednie środki finansowe na budowę bazyliki św. Piotra.
Wystąpienie Marcina Lutra z oskarżeniem Kościoła, ujęte w 95 tez przeciwko odpustom, praktykom, obrzędom i niektórym dogmatom, zostało ogłoszone 31 października 1517 r., przez wywieszenie ich na drzwiach kaplicy uniwersyteckiej w Wittenberdze.
Opozycja przeciw Kościołowi szybko rozszerzyła się po Europie i wkrótce doprowadziła do oderwania się od Rzymu prawie całych Niemiec, Szwajcarii, Niderlandów, Austrii, Danii i Skandynawii. Do rozłamu kościelnego doszło także we Francji, w Czechach, na Węgrzech i w Polsce. Książęta niemieccy chętnie patronowali tym dążeniom licząc na rozszerzenie swych posiadłości kosztem majątków kościelnych. Łakomym okiem na te bogactwa patrzyła także
szlachta. Bogatsze mieszczaństwo, domagało się zwłaszcza zmniejszenia liczby klasztorów, które przecież utrzymywali. Plebejusze - domagali się równości między ludźmi i bardziej sprawiedliwego podziału dóbr materialnych. Największe nadzieje w reformacyjnym ruchu pokładali chłopi, licząc na zniesienie coraz bardziej uciążliwego wyzysku i rażącej krzywdy.

W pierwszym momencie reformacja oddziałała ujemnie na naukę i szkolnictwo.  Zerwanie związków z Kościołem podcięło ich byt zarówno prawny, jak i ekonomiczny. Młodzież masowo zaczęła opuszczać szkoły. Wśród protestantów przejętych siermiężnymi zasadami nowej wiary szerzyła się wroga niechęć do świeckiej mądrości, do kształcenia rozumu i do studiów książkowych. Twierdzono, że do zbawienia wystarczy głęboka religijność oraz osobista modlitwa wspierająca się na głębokiej znajomości Biblii, która do tej pory laikom (ludziom świeckim) niemal w ogóle nie była dostępna.
Luter początkowo był zdania, że wszystkie szkoły należy zniszczyć . Ale już w 1524 r. zmienił zdanie. W swoim posłaniu do burmistrzów i rajców wszystkich miast w Niemczech pisał , iż powinni zakładać i utrzymywać szkoły chrześcijańskie. Podkreślał , że interes religii, potrzebuje należytego rozumienia Biblii - wymaga pogłębionej
znajomości języków klasycznych, a dla czytania Nowego Testamentu, przełożonego na język niemiecki, niezbędne jest pełne upowszechnienie wśród wiernych, umiejętności czytania. Nawoływał więc do zakładania niemieckich szkółek początkowych. Z czasem do zakładanych, nawet po wsiach szkółek niemieckich , prowadzonych przez przykościelnych nauczycieli, zwanych kantorami (nauczycielami śpiewu kościelnego), została dodana także nauka pisania, a nawet rachunki.
W ten sposób reformacja stworzyła podwaliny do powstania zawiązków przyszłej szkoły ludowej.
Szybki rozwój szkółek luterańskich nastąpił dopiero w II połowie XVI w. (już po śmierci Lutra). Nadzór nad nimi sprawować miał miejscowy pastor.

 

FILIP MELANCHTON

wybitny uczony i humanista Filip Melanchton (1497-1560). Był głęboko przywiązany do kultury klasycznej i w ciągu całej swej działalności pedagogicznej, starał się stworzyć dla niej trwałe warunki rozwoju. Głównym środkiem prowadzącym do tego celu było oczywiście szkolnictwo.
Wiedza szkolna miała polegać z jednej strony na poznawaniu słów i rzeczy, a z drugiej - na zdobywaniu umiejętności jasnego przedstawiania własnych myśli. Kto chce czerpać ze źródeł klasycznej kultury , ten musi ją przede wszystkim dobrze rozumieć . Do tego potrzebna jest dokładna znajomość gramatyki. Dla jej poznania niezbędna jest starannie dobrana lektura najlepszych pisarzy klasycznych. Ta argumentacja przekonała Lutra, że filologiczny program kształcenia młodzieży może być także doskonałym narzędziem propagandowym zreformowanej wiary.
W 1528 r Melanchton opracował dla Saksonii nową organizację szkolną , która stała się wzorem dla innych krajów protestanckich.
- Według jej założeń ciężar utrzymywania szkół miały wziąć na siebie władze świeckie - państwo, które miało również sprawować nad nim pełny nadzór i kontrolę .
- Każda szkoła składać się miała przynajmniej z 3 dwuletnich klas . W klasie najniższej młodzież uczyła się w języku niemieckim czytania i pisania oraz krótkich modlitw, śpiewania pieśni religijnych i zasad wiary. Tu chłopcy zaczynali także naukę początków łaciny. W klasie drugiej doskonalili się głównie w znajomości gramatyki łacińskiej, czytali bajki oraz wyjątki z utworów Cycerona, Owidiusza, Wergiliusza i Horacego, a także poznawali początki dialektyki i logiki.
W klasie trzeciej zajmowali się dalej lekturą dzieł klasycznych, doskonaleniem znajomości łaciny, poznawaniem zasad i reguł retoryki, nauk języka greckiego i hebrajskiego oraz matematyki i filozofii. Językiem nauczania w klasach starszych był wyłącznie język łaciński, a retorykę uważano za królową nauk.
Według wskazań Melanchtona zreformowane zostały równie niemieckie uniwersytety. Wzorem był urządzony przez niego w 1528 r. Wittenberdzki Uniwersytet. Do dawnej Akademii dodał wydział medycyny oraz zreformował wydział filozofii i teologii. Tak zmieniony uniwersytet został oddany pod nadzór państwa i pod opiekę władzy świeckiej.
 

JAN STURM

 

Sturm po przejściu na luteranizm, w 1537 r. został rektorem szkoły w Strasburgu, która z jego inicjatywy utworzona została w miejsce trzech małych szkółek, położonych w różnych częściach miasta i nadał jej formę klasycznego gimnazjum. Kierował nim przez 44 lata. Program nauczania oparty był na nauce języków klasycznych i na retoryce. Nie obejmował ani nauki języka ojczystego, ani nie liczył się z praktycznymi potrzebami życia. Wykształcenie rzeczowe uczniowie mieli czerpać głównie z lektury autorów starożytnych.
Głównym celem kształcenia było wpojenie uczniom podstawowych zasad wyznawanej religii oraz umiejętności wypowiadania swych uczuć i myśli w pięknym łacińskim języku.

Sturm swoje poglądy na organizację szkolną wyłożył w dziele „O dobrym urzędzeniu szkół”. Odrzucając ustalony przez Melanchtona podział szkoły na trzy 2-letnie klasy, podzielił swoje gimnazjum na 3 stopnie:
Elementarny - obejmujący czytanie i pisanie (po łacinie), dla chłopców od 5 - 6 rokużycia;
Średni - obejmujący naukę gramatyki, opanowanie olbrzymiej ilości słówek i zwrotów łacińskich (ok. 20 tys.) wybieranych z tekstów klasycznej literatury
Wyższy – będący dalszym ciągiem lektury autorów klasycznych zespolone z nauką wymowy (retoryką ).
Stopnie - podzielone zostały na klasy.  I stopień obejmował 2 klasy,  II stopień - 4 klasy  III stopień - 4 klasy.
Nauka w każdej klasie miała trwać jeden rok. Pełny kurs nauki gimnazjalnej obejmował 10 klas i 10 lat. (Sturm opracował także - dla mniejszych miast -skrócony, 5- letni cykl kształcenia).
Cały program nauczania został dokładnie określony i rozpisany na zadania dla poszczególnych klas. Uczniowie w czasie nauki szkolnej mieli poznać ok. 20 tys. słówek i zwrotów łacińskich.
Warunkiem przejęcia ucznia do starszej klasy było dokładne opanowanie całego materiału, czyli zdanie promocyjnego egzaminu. Egzaminom nadał charakter popisów publicznych, które z jednej strony miały na celu prezentowanie osiągnięć uczniów w nauce szkolnej, a z drugiej - miały ich przyzwyczajać do publicznych wystąpień.
W późniejszym okresie, wprowadził Sturm do szkoły ćwiczenia w deklamacji polegające na wygłaszaniu z pamięci mów łacińskich i poematów. Zaczęto także odgrywać na scenie w szkole klasyczne dramaty i komedie. On dał początek teatrowi szkolnemu.
Każda klasa dzieliła się na sekcje - po 10 uczniów, kierowane przez najzdolniejszych uczniów którzy odpytywali swoich kolegów ze znajomości słówek, różnych cytatów, sentencji i zwrotów. Szkoła przewidywała najróżniejsze nagrody za pilność i dobre sprawowanie.
Mimo 10-letniej nauki szkolnej, program nauczania by bardzo wąski. Obejmował w zasadzie tylko: religię , łacinę i grekę , lekturę utworów klasycznych i logikę. W klasach początkowych chłopcy uczyli się katechizmu Lutra na pamięć w języku niemieckim. Od klasy III - język niemiecki (ojczysty) był zabroniony. Nie wolno go było używać nawet poza szkołą . Religii uczono tylko w soboty i w niedzielę ; w innych dniach tygodnia uczniowie śpiewali pieśni religijne - głównie psalmy - w języku łacińskim. W Polsce według tego wzoru zorganizowana była m.in. szkoła w Lewartowie. Osiągnięcia pedagogiczne Sturma wykorzystali też jezuici przyjmując wiele rozwiązań jako podstaw organizacji swojego szkolnictwa.

 

POLSKA MYŚL PEDAGOGICZNA

 

Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) Jest zaliczany do rzędu najznakomitszych polskich pisarzy politycznych epoki
Odrodzenia.
Od 1546 r. pracował nad swoim najważniejszym dziełem pt. „O poprawie Rzeczypospolitej”
W projekcie reformy Rzeczypospolitej zajął się również sprawą wychowania i szkolnictwa. Omówił je w księgach „O obyczajach” i „O szkole” .
Wychowanie i szkołę uważał za jedną z podstaw dobrego urządzenia państwa. Jego zdaniem są w Rzeczypospolitej dwie główne instytucje wychowawcze: dwór i szkoła. Do wychowania dworskiego nie miał przekonania i uważał , że dworskie obyczaje hołdują tylko próżności. Wskazywał na potrzebę i pożytek kształcenia się w naukach. Stąd wyprowadzał potrzebę i rolę szkoły. Szkoły powinny być chlubą Rzeczypospolitej. A zawód nauczycielski jest zawodem najznakomitszym. Chciał kształcenie uprzystępnić każdemu; budować szkolnictwo ogarniające wszystkich, bez względu na stan. Poszukując podstaw materialnych do należytego uposażenia szkół i nauczycieli, widział je przede wszystkim w wielkich majątkach i dochodach kościelnych. Stan duchowny, który w swym ręku dzierżył blisko jedną trzecią część obszarów ziemskich Rzeczypospolitej zapomniał o tym, że z jego beneficjami związany był obowiązek utrzymywania młodzieży uczącej się i opieka nad szkołami. Pragnął więc oszacować bogate dochody klasztorów i wyznaczyć ilu studentów powinien utrzymywać każdy z nich.

 

Sebastian Petrycy (1554-1626) Swoje poglądy pedagogiczne wypowiedział przy okazji tłumaczenia na język polski dzieł Arystotelesa:  Ekonomiki , Polityki i Etyki nikomachejskiej. Uważał , że wychowanie ma zasadnicze znaczenie dla osobistego życia każdej jednostki. Jego efekty zależą od zastosowanych metod i ćwiczeń . Uważał , że nie ma ludzi tak tępych, ani tak złych, których nie można by umysłowo rozwinąć i pod względem moralnym poprawić.
Wychowanie może zupełnie dowolnie formułować umysł każdego człowieka i kształtować jego zasady etyczne, bo - jak powtarzał za Arystotelesem - umysł dziecka jest jak goła tablica, na której nic nie napisano, ale kto chce, może napisać . Zatem wartość każdego człowieka i jego postępowanie zależy niemal wyłącznie od wychowania. Sebastian Petrycy uważał , że państwo powinno czuwać nad ustaleniem celów wychowania i opracowaniem programów szkolnych oraz troska o szkołę i nauczycieli, których należy dobierać z najlepszych kandydatów.
W swoim programie wychowawczym mówił tylko o synach szlacheckich i plebejskich. Kształcenie synów szlacheckich w zagranicznych uniwersytetach jest zupełnie bezcelowe. Nie przyczynia się ono ani do rozwoju, ani wzbogacania kultury narodowej. Gdyby Akademia Krakowska zdobyła odpowiednie fundusze i zdołała zreformować się stosownie do potrzeb epoki, to można by zahamować wyjazdy młodzieży na studia zagraniczne, które wymagają olbrzymich sum.
Powinno się także wykształconym plebejuszom dać prawo do rywalizowania o wyższe urzędy z synami szlacheckimi. Młodzież szlachecka powinna się natomiast dobrze przygotowywać do służby wojskowej i obywatelskiej.  Szczególny nacisk należało więc położyć na wychowanie moralne - już w domu rodzinnym - i wpajanie młodzieży zasad harmonijnego współżycia w społeczeństwie. W tym celu radził organizować gry i zabawy na wzór różnorodnych zajęć dorosłych, np. naśladować obrady sejmowe, uczyć zabierania głosu w obradach . Wielu wskazań udzielał rodzicom na temat wychowania fizycznego. Już od niemowlęcia dzieci powinny być racjonalnie żywione i odpowiednio ubierane.
Ćwiczenia fizyczne radził wprowadzać od najmłodszych lat. Dla dzieci starszych zalecał wyścigi, biegi, skoki, zapasy, grę w piłkę , rzucanie kamieniem do celu, zaś dla młodzieży - strzelanie z łuku i ze strzelby oraz pływanie. Wychowanie fizyczne chłopców szlacheckich miało kończyć się w szkołach szermierczych. Tej sprawności przypisywał wielką wartość użyteczną .
Systematyczne kształcenie umysłowe chłopców radził rozpoczynać w 7 roku życia i dzielił je na trzy stopnie: elementarny (do 14 lat), średni (do18 lat) i wyższy.
- Stopień elementarny obejmował naukę czytania i pisania oraz trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka);
- Stopień średni był zróżnicowany, inny dla synów szlachty, przygotowujących się do urzędów publicznych i państwowych, a inny dla chłopców mieszczańskich.
Młodzież szlachecka w szkole średniej winna się uczyć filozofii moralnej, poświęcając szczególną uwagę cnotom potrzebnym w życiu obywatelskim oraz poetyki, retoryki i historii, która winna dostarczać przykładów bohaterstwa oraz prawa i języków tzn. łaciny i włoskiego. Ten ostatni był przydatny przy wyjazdach na studia uniwersyteckie do Włoch, a także ze względu na żywe stosunki polityczne (dyplomatyczne) i handlowe.
Młodzież plebejska miała się w szkołach średnich sposobić do studiów uniwersyteckich, zwłaszcza medycznych, prawniczych i teologicznych.

Sebastian Petrycy, jako pierwszy w Polsce, podjął próbę teoretycznego uzasadnienia sprawy wychowania dziewcząt. Uważał , że powinny poznać dobrze zasady moralne i troszczyć się o to, by wstyd i uczciwość panieńską zachowały. Przewidywał dla nich zajęcia obejmujące przędzenie, szycie, haftowanie i inne prace związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego.

Mikołaj Rej - poeta, prozaik, dramatopisarz urodził się 1505r,. w zamożnej rodzinie szlacheckiej na Rusi, Po wstępnej edukacji wyruszył do Krakowa. Studiował w Akademii Krakowskiej przez rok (został wyrzucony, brak postępu w nauce). Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi, polował, łowił ryby – upajał się światem natury. W końcu ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to w życiu Reja moment przełomowy, zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. To właśnie tam, na dworze, powstały jego pierwsze próby literackie.

Urzeczywistniając swój program edukacji narodu, ukazywał osobliwą harmonię człowieka i natury. Wielbił też człowieka naturalnego, a taki Polak powinien mówić po polsku! To przesądzało sprawę. Refleksja o języku wpisała się w całą filozofię życiową pisarza i jego świat wartości. Wartością naczelną stała się cnota: prawość, sumienie, "cześć" (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru wiodą człowieka ku doskonałości. Mikołaj Rej omawiając obszernie edukację młodego szlachcica domagał się zapewnienia mu przez szkołę takiej nauki, która ułatwiłaby wypełnianie jego głównych zadań życiowych, przyczyniała się do wyrobienia zdrowego rozsądku i przyśpieszała formowanie się jego zasad moralnych.
Młodzież szlachecka przygotowująca się do innych zajęć niż kariera naukowa nie powinna, zdaniem Reja, poświęcać wiele czasu na pracę umysłową. Oprócz łaciny i najniezbędniejszych elementów retoryki radził uczyć filozofii moralnej, która by „nadobnych cnót, a poczciwego żywota uczyła”, historii zawierającej „piękne przykłady z czynów owych zacnych przodków pierwszych”, prawa i konstytucji polskiej oraz opisów geograficznych obcych krajów.

W traktacie „Źwierciadło”: część pierwsza „Zywot człowieka poćciwego” – wychowanie powinno być zgodne z przyrodzonymi cechami dziecka. Trzeba zdobywać mądrość ale nie tylko z ksiąg, także z doświadczenia, obserwacji, znajomości obyczajów. Najważniejsza jest cnota, którą można znaleźć tylko w stanie ziemiańskim. Rozwój toczy się na wsi. Rej pochwala rozkosze wiejskie, rozsądny ożenek, i stateczny szlachecki żywot. Człowiek powinien żyć w zgodzie z boskim ładem.  Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, "zbytkiem"

 

Szymon Marycius - w książce pt. „O szkołach czyli akademijach”, krytykuje istniejący stan rzeczy w Polsce. Autor występuje w obronie poniżonego i licho opłacanego nauczyciela i apeluje do króla i biskupów o lepszą opiekę nad szkolnictwem.
 

Erazm Gliczner-Skrzetuski – „ Książka o wychowaniu dzieci”- twierdził, że chłopiec powinien w czasie kształcenia być pod opieka jednego nauczyciela, a naukę powinno rozpoczynać się w wieku 4 lat

 

SZKOŁY RÓŻNOWIERCZE

 

Wobec skostniałości Akademii Krakowskiej i podupadającego wyraźnie poziomu pracy szkół kościelnych, od połowy XVI w. na pierwszy plan wybijać się zaczyna szkolnictwo różnowiercze protestanckie. Przywódcy polskich różnowierców kształceni zagranicą , widzieli jaką opieką otaczali swoje zreformowane szkoły Filip Melanchton, Jan Kalwin i inni. Nie szczędzili więc wskazówek i podniet do zajęcia się wychowaniem młodzieży polskiej w nowym duchu.
Szlachta, porwana nowymi prądami, szukała możności kształcenia swoich synów. Nadarzali się też coraz częściej
chętni nauczyciele wykształceni w zagranicznych uniwersytetach.
Największą jednak trudnością był brak materialnego wsparcia dla pojawiających się nowych inicjatyw oświatowych. Szkoły katolickie utrzymywały się z funduszów kościelnych i miejskich. Protestantyzm nie miał żadnych środków finansowych. Tworzył więc szkoły tylko tam, gdzie znalazł się hojny protektor lub fundator. To z kolei powodowało, szkoły  były na ogół krótkotrwałe, szybko przemijające. Pomimo krótkiej działalności poszczególnych szkół , odegrały one w ciągu stulecia (między 1550 - 1650 rokiem) wielką rolę w wychowaniu młodzieży, stwarzając poważne ogniska pracy umysłowej w różnych regionach Polski.
Ze szkół średnich różnowierczych największą rolę odegrały szkoły luterańskie, kalwińskie i ariańskie.

Szkoły luterańskie - działały głównie na Pomorzu i w Wielkopolsce. Do najstarszych należało Gimnazjum w Elblągu, założone w 1535 r. Największy rozkwit osiągnęło pod koniec XVI w. , za rektoratu Michała Myliusa, który podniósł na wysoki poziom naukę języka łacińskiego i greckiego oraz naukę retoryki i dialektyki. Sława szkoły sięgała daleko poza granice Polski. Wśród uczniów obok Polaków byli Niemcy, Węgrzy, Anglicy, Szkoci i Szwedzi. Obok synów mieszczańskich uczyli się także synowie zamożniejszej szlachty.
Drugą szkołą było Gimnazjum w Gdańsku, zreformowane w 1558 r. wg wzorów i programów F. Melanchtona. W początkowym okresie szkoła przepojona była luterańskim duchem religijnym. Otwarła się szerzej, także na inne wyznania, dopiero w 1580 r., kiedy ówczesny rektor Jakub Fabricius dodał do 4 klas jeszcze 2 nowe o charakterze akademickim obejmujące naukę matematyki, filozofii, prawa, historii, medycyny i teologii. Wprowadzono także naukę języka polskiego (w formie lektoratu).  Dzięki tym katedrom Gimnazjum w krótkim czasie zyskało wielki rozgłos.
Dzięki gimnazjum, w XVII i XVIII wieku, na dość wysokim poziomie stanęła gdańska medycyna. m.in. powstało Collegium Medicum, pierwsza na ziemiach polskich organizacja naukowa lekarzy.
Dużym rozgłosem, głównie wśród szlachty polskiej, cieszyła się katedra filozofii. Do najwybitniejszych jej przedstawicieli w latach 1602-1609 należał Bartłomiej Keckermann, autor wielu dzieł z filozofii moralnej, z logiki, polityki, ekonomii, matematyki i historii.
Gimnazjum w Toruniu także wyróżniało się wysokim poziomem. Na podbudowie miejskich szkół parafialnych (działających od XII w.) utworzono 6-klasowe gimnazjum, według programu F. Melanchtona w 1558 r. Najwyższy poziom osiągnęło za czasów energicznego scholarchy Henryka Strobanda (od 1583 r.) wychowanka Jana Sturma.
Program kształcenia obejmował 3 poziomy: szkołę elementarną , średnią szkołę humanistyczną i 2-letnie kursy akademickie przygotowujące młodzież do studiów uniwersyteckich. Wysoki poziom nauczania i dobrze zabezpieczony byt materialny powodował , iż gimnazjum to promieniowało na całe Pomorze.

Szkolnictwo kalwińskie - rozwijało się obok szkolnictwa luterańskiego również bardzo dynamicznie.
Pierwszą szkołą kalwińską było Gimnazjum w Pińczowie, utworzone w 1551 r. kosztem Oleśnickich. Na wysoki poziom podniósł je Piotr Statorius, Francuz, przysłany do Polski przez kalwinów genewskich. Był wychowankiem szkoły w Lozannie i starał się przeszczepić tu wzory szwajcarskie.
W ogłoszonym Urządzeniu Gimnazjum Pińczowskiego ważne miejsce wyznaczył językowi polskiemu, jako pomocniczemu do nauki łaciny i religii. Sam szybko nauczy się języka polskiego i ułożył nawet pierwszą jego Gramatykę dla cudzoziemców (1568) sam też uczestniczył w tłumaczeniu na język polski słynnej Biblii Radziwiłłowskiej , dokonanej przez nauczycieli pińczowskich. Warto dodać , że pierwszy naukowy słownik łacińsko- polski, ułożony został przez tamtejszego nauczyciela Jana Mączyńskiego (1564).

Kalwini posiadali w XVI w. szereg innych szkół . Do najgłośniejszych należały gimnazja w Krakowie, Łańcucie, Bychawie, Kocku, Bełżycach, Chmielniku i Wilnie. Okres ich działalności był krótki. Upadały zwykle ze śmiercią fundatora. Najdłużej utrzymały się : Gimnazjum w Kiejdanach (do 1824 r.) i w Słucku (do 1914 r.)

Szkolnictwo ariańskie - Wyłonione w 1563 r. z kalwińskiego Zboru Małopolskiego radykalne wyznanie braci polskich arian, było początkowo pochłonięte całkowicie zjazdami i dyskusjami na tematy religijne i społeczne..
Pierwszą próbę zrealizowania zamierzeń edukacyjnych podjęła szkoła ariańska w Lewartowie, przekształcona z kalwińskiej w 1588 r. Jej rektor Wojciech z Kalisza, wykształcony w Gimnazjum Sturma, nadał jej podobny program i organizację , ale wprowadził wiele własnych innych rozwiązań . Głównym celem nauki szkolnej miała być nie tyle mądra i wymowna pobożność , co próba zaszczepienia wychowankom dobrych i zdrowych obyczajów oraz nauczenie ich pięknego i mądrego przemawiania (retoryki) na tematy społeczne i polityczne. Tak więc, nauka wymowy otrzymać miała treść świecką , a nie religijną . Obok etyki świeckiej w programie szkoły uwzględniono również ekonomię , która miała uczyć racjonalnego gospodarowania i zarządzania majątkiem. Nad obydwoma tymi przedmiotami dominować miała polityka. Miała ona wyjaśniać zasady życia codziennego i ukazywać różne sposoby zarządzania państwem. Do Lewartowa ściągać zaczęła młodzież nie tylko z Korony i Litwy, ale także z Rygi i Dorpatu. Niektórzy, aby móc tu się kształcić , porzucali studia nawet w Akademii Krakowskiej.
Szkoła Lewartowska upadła w 1597 r., wraz ze śmierci swojego opiekuna Mikołaja Kazimirowskiego, ciesząc się do końca wielką popularnością , tak wśród młodzieży różnowierczej, jak i katolickiej.

 

Bracia Czescy – głosili kult pracy fizycznej, byli przeciwni posiadaniu dóbr, odrzucali większość sakramentów. Byli wyrzuceni z Czech i osiedlili się w Wielkopolsce.  Szkoły: Leszno, Krotoszyn, Poznań, Szamotuły (większość z nich to były szkoły elementarne). Program nauczania: modlitwy, dyskutowanie, przypominanie kazań. Mieli projekt utworzenia Szkoły Generalnej (gimnazjum akademickiego)

 

SZKOLNICTWO JEZUICKIE

 

Jezuici (pełna nazwa: Towarzystwo Jezusowe Societas Iesu (SI)) to zakon męski Kościoła rzymskokatolickiego.

Towarzystwo Jezusowe zostało założone przez Ignacego Loyolę, aby bronić i rozszerzać wiarę i naukę chrześcijańską przez publiczne nauczanie, Ćwiczenia duchowne i udzielanie sakramentów. Jezuici w ciągu pierwszych czterech wieków swojej działalności koncentrowali się na walce ideologicznej z reformacją, organizowaniu powszechnej edukacji na wszystkich szczeblach oraz pracy misyjnej w Ameryce i Azji.

W wyniku kontrreformacji, do Polski sprowadził zakon biskup warmiński Stanisław Hozjusz, w roku 1564, fundując im kolegium w Braniewie. Przez wiele lat jezuici byli wyłącznymi nauczycielami i wychowawcami polskiej młodzieży magnackiej i szlacheckiej. W 1579 na bazie kolegium jezuickiego w Wilnie utworzona została Akademia Wileńska, która była pierwszą szkołą wyższą w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1661 powstała jezuicka Akademia Lwowska. Na terenie Rzeczpospolitej pierwsze kolegia powstały w Braniewie (1565), Pułtusku (1566), Wilnie (1570) i Poznaniu (1575), zaś po 200 latach jezuici prowadzili 1 akademię, 67 szkół, 25 seminariów, 18 konwiktów szlacheckich i 45 burs muzyków.

Pierwotnie nie przewidywano zakładania szkół dostępnych dla młodzieży świeckiej. Miały to być szkoły kształcące duchowieństwo. Było jednak duże zapotrzebowanie na kształcenie osób świeckich. Otwieranie katolickich placówek wychowawczych było też formą obrony przed rozszerzaniem wpływów protestanckich ośrodków naukowych. Jezuici powołali do życia kolegia. Początkowo spełniały one rolę burs, których mieszkańcy kształcili się w miejscowych uniwersytetach. Później w samych kolegiach rozpoczęto naukę. Messynie otwarto szkołę, która programowo zajmowała się wychowaniem i kształceniem młodzieży spoza zakonu. Wzorcową placówką dla tego typu działalności księży jezuitów stało się utworzone w 1551 r. Kolegium Rzymskie.

Nauczanie w szkole: zasady gramatyki łacińskiej i greckiej oraz teorii poezji i wymowy. W zasadzie jezuici nie organizowali szkół elementarnych, czyli uczących czytania i pisania, koncentrując się na szczeblu średnim i wykorzystując podział uczniów na klasy realizujące przepisany program nauczania.

Najbardziej rozpowszechnionym był typ szkoły pięcioklasowej składającej się z trzech klas gramatyki, klasy poetyki i klasy retoryki. Przyjmowano doń chłopców 9-10 letnich, posiadających podstawową wiedzę w zakresie pisania i czytania po łacinie. Uczniowie byli podzieleni na klasy nie według wieku, lecz wyuczonego materiału: przechodzili do następnych klas indywidualnie, w zależności od zdobytych umiejętności. Drugi typ reprezentowały szkoły, które obok wspomnianych 5 klas niższych posiadały jeszcze dwu- lub trzyletni kurs filozofii, obejmujący również matematykę i fizykę. Trzeci typ to szkoły z klasami niższymi, trzyletnim kursem filozofii i czteroletnim kursem teologii. Szkoły posługiwały się ujednoliconym programem nauczania tzw. Ratio studiorum (Jego autorzy nauczycielom powierzyli nie tylko zadania przekazu wiedzy teoretycznej, ale troskę o warunki higieniczne oraz organizację zabaw i gier w czasie wolnym od nauki. Ponadto do ich zadań należało opieka duchowna i moralne wychowanie powierzonej im młodzieży. Zakazano przy tym stosowania kar cielesnych oraz zalecono, aby upominanie odbywało się bez udziału osób trzecich i obraźliwych wyrażeń). Były bezpłatne, a w całokształt procesu edukacyjnego włączały m.in. teatr szkolny, chór, orkiestrę i organizacje samorządowe (sodalicje mariańskie). Prowadzono ćwiczenia ignacjańskie w formie 3-dniowych rekolekcji dla uczniów gimnazjum. Hasłem programu wychowawczego było „Deo, Patriae, Amicitiae” (Bogu, Ojczyźnie, Przyjaźni).

Działalność jezuitów powodowała w wielu miejscach "bunty, rozruchy, waśnie i zgorszenia", skutkiem czego królowie z dynastii Burbonów we Francji, Hiszpanii, Portugalii i obojga Sycylii jezuitów wydalili i wypędzili ze swych królestw i posiadłości, a następnie zażądali całkowitego zniesienia zakonu. Z chwilą ogłoszenia kasaty zakonu (1773 roku) w Rzeczpospolitej zarząd nad szkołami i majątkami przejęło państwo, a dokładniej powołana wówczas Komisja Edukacji Narodowej, w której działalność włączyło się wielu wybitnych nauczycieli i pedagogów - dawnych jezuitów.

Najbardziej typową szkołą jezuicką było 5-klasowe gimnazjum z 6 - 7 letnim kursem
nauk. Trzy pierwsze klasy: infima, gramatyka, syntaksa - były przeznaczone wyłącznie na pamięciowe opanowanie łacińskiej gramatyki. Klasa IV, poetica - obejmowała lekturę poetów, a ostatnia, klasa V (2-letnia) - retorica, poświęcona była nauce wymowy, która uchodziła za królową nauk.
Celem nauczania było dążenie do pogłębienia uczuć religijnych i dokładniejsze poznanie Boga. Metody nauczania, polegały na ćwiczeniu pamięci wg zasady: powtarzanie jest matką nauczania . Nie dbano o samodzielność myślenia.
W kolegiach panowała surowa dyscyplina. Jednym ze środków pozwalających na utrzymanie uczniów w dyscyplinie, także pod nieobecność nauczyciela, było donosicielstwo.
 

 

CZASY NOWOŻYTNE

JAN AMOS KOMEŃSKI

Wielki czeski pedagog, należący do braci czeskich. Jego głównym pedagogicznym dziełem jest „Wielka dydaktyka”. We wstępie autor opisał nędzny stan oświaty i wychowania młodzieży. W części I - omówił pedagogik ogólną ; pisał o celu, istocie i możliwościach wychowania oraz o potrzebie właściwego porządku w urządzaniu szkół opartego na zasadach dyktowanych przez naturę ; W części II - rozwinął swój system dydaktyki ogólnej i dydaktyk szczegółowych; W części III - pisał o zasadach wychowania religijno-moralnego, społecznego i o karności szkolnej, W części IV - uzasadnił szczegółowo plan organizacji szkół .
Całość rozważań zamykają uwagi o potrzebie zapewnienia szkołom dobrych nauczycieli, godziwego ich uposażenia i opracowania dla uczniów dobrych podręczników.
wielką wagę przywiązywał do poznania zmysłowego. W szkole - wszelkie nauczanie proponował oprzeć na przykładzie, doświadczeniu, obserwacji i na metodzie poglądowości.
W swoim dążeniu do systematyczności rozwinął zupełnie nowy plan kształcenia umysłu. Natura przeznaczyła na ten cel 24 lata, które można podzieli na 4 sześcioletnie okresy: dziecinny, chłopięcy, młodzieńczy i dojrzewającej męskości.Dla każdego okresu przypisał inny rodzaj szkoły i wyróżnił :
- szkołę macierzyńską - czyli przedszkole,
- szkołę elementarną - czyli szkołę języka ojczystego,
- gimnazjum - czyli szkołę języka łacińskiego
- akademię - czyli studia uniwersyteckie.
Dzieci dla rodziców są najdroższym darem bożym, trzeba więc otaczać je szczególną opieką , która powinna się zacząć już w okresie życia płodowego (pedagogika prenatalna). Jej przejawem winna być troska przyszłych matek o osobistą higienę.
Szkoła macierzyńska była największą nowością i dla niej opracował odpowiedni program. Całe wychowanie przedszkolne ma być dostosowana do potrzeb rozwojowych dziecka. Rodzice winni troszczyć się o ich właściwe odżywianie, ubieranie, a także o ruch i zabawy, które mają sprzyjać ogólnemu rozwojowi fizycznemu i hartować odporność biologiczną ciała. Z taką samą troską winni dbać o wykształcenie ich duszy, o rozwój moralny. Najwięcej wagi przykładać jednak powinni do wychowania umysłu i charakteru.
Ważną rolę edukacyjną miały pełnić starannie dobrane bajki, opowiastki i różnorodne zabawy i zabawki dziecięce. Od 4 roku dziecko powinno zajmować się robótkami ręcznymi, budowaniem (z klocków, z piasku, gliny) i jak najwięcej rysować. Winno słuchać muzyki i uczyć się łatwych piosenek, które kształtują usposobienie dziecka. Wychowanie moralne należy oprzeć na przykładzie i na popędzie dzieci do naśladownictwa. Od pierwszych lat życia trzeba rozwijać w dzieciach takie cnoty jak: umiarkowanie, czystość, posłuszeństwo, miłość i dobroczynność oraz usłużność i grzeczność , a także uczyć bojaźni bożej (przez wczesne przyzwyczajanie dziecka do czynności religijnych). Od 4 roku trzeba uczyć dziecko na pamięć katechizmu.
Szkoła elementarna (szkoła języka ojczystego). Była ona potrzebna wszystkim: tak chłopcom, jak i dziewczętom, bez względu na majątek i stanowisko społeczne rodziców. Program nauczania miał charakter ogólny, wszechstronny i stanowił pewną całość , zwłaszcza ważną dla tych, którzy na niej swoją edukację zakończyli - mała im wystarczyć na całe życie. Program nauki szkolnej obejmował : język ojczysty, czyli: naukę czytania pisma i druku , pisanie kształtne i gramatycznie poprawne; rachunki na pamięć i na liczydle; początki geometrii , śpiew pospolitych pieśni; religię obejmującą katechizm, historię biblijną, naukę obyczajową opartą na przypowieściach i przykładach, naukę psalmów na pamięć , wiadomości o stosunkach społecznych, gospodarczych i państwowych, umożliwiających zrozumienie prostych zjawisk życia codziennego; zarys historii powszechnej; główne wiadomości z geografii ; ogólne wiadomości o rzemiosłach. W programie tym brakowało tylko (w porównaniu ze współczesną szkołą ) wiadomości z nauk przyrodniczych. Szkoła elementarna powinna być w każdej gminie, a nawet w każdej wiosce, by wszystkim dzieciom, bez względu na płeć dać stosowną edukację .
Gimnazjum - wielki nacisk położył na wprowadzenie do programu szkoły, obok łaciny, wiedzy społeczno-moralnej, historii i nauk przyrodniczych. Podstawą edukacji pozostała nauka łaciny, ale dodatkowo do każdej klasy wprowadził po dwa nowe przedmioty:
- w kl. I - historia biblijna i gramatyka,
- w kl. II - historia naturalna i fizyka,
- w kl. III - historia sztuk i wynalazków oraz matematyka,
- w kl. IV - historia cnót i obyczajowo ci oraz etyka,
- w kl. V - historia zwyczajów różnych narodów i dialektyka,
- w kl. VI - historia powszechna z uwzględnieniem dziejów ojczystych oraz retoryka.

Komeński kładąc nacisk na metodę poglądową domagał się , aby każdą naukę zaczynano od rzeczy, a nie od słów. Materiał nauczania ma być rozłożony stosownie do wieku i pojętności uczniów. Zwłaszcza początki trzeba podawać gruntownie i pamiętać , że nauka powinna postępować od rzeczy łatwych do trudniejszych. Podawany materiał powinien być odpowiednio dobrany; obejmować głównie rzeczy pożyteczne; nauczyciel winien umieć rozbudzić w uczniach żądzę wiedzy i wzbudzić zamiłowanie do nauki;
W pracy z uczniami duże znaczenie ma także zewnętrzna postawa nauczyciela . Nie powinien wyniośle kroczyć po sali szkolnej. Niech zawsze postępuje naturalnie, niech stara się zaciekawić uczniów przedmiotem nauczania, niech podkreśli jego użyteczność; niech nie szczędzi uczniom słów uznania, pochwał i nagród.Rekreacja uczniów powinna obejmować różne zabawy. Nie należy ich uczniom odmawiać. Ćwiczenia cielesne i zdrowotne mogą np. polegać na biegu do mety, na skoku, na skromnych zapasach, na zabawie piłką albo kulą , lub na grze w kręgle .

Komeński hołdował zasadzie, iż nauczanie samo w sobie nie może być celem, powinno spełniać rolę wychowawczą (jest to więc nauczanie wychowujące). Wielką wagę przywiązywał do metod nauczania, zbyt małą do nauczyciela i do jego kształcenia.

JOHN LOCKE (1632-1704)
Poglądy pedagogiczne najobszerniej przedstawił w książce pt.: „Myśli o wychowaniu” Adresowane były do dzieci należących do wyższych stanów, wychowywanych w domu, pod kierunkiem guwernera, a nie w szkole publicznej. Myśli te  przeciwstawiały się dotychczasowemu, klasycznemu kształceniu, torowały drogę nowemu wychowaniu. Zarysowany przez niego model wychowania gentlemana.
Całą pracę pedagogiczną rozłożył na trzy działy: troskę o zdrowie, charakter i wiedzę .
Zdrowie - to prawidłowo organizowane wychowanie fizyczne, oparte na zasadzie hartowania ciała. Zdrowy duch w zdrowym ciele - jest to zwięzła formuła szczęśliwego człowieka. Z tego przekonania wysnuł wniosek, że szczęście i nieszczęście człowieka w dużej części jest jego osobistym dziełem. Stąd wypływała troska o zdrowie, o prawidłowe od żywienie, ubieranie się , o sen i odpoczynek. Wychowanie fizyczne winno być zgodne z rozwojem naturalnym. Chłopiec ma mieć dużo swobody, winien często przebywać na powietrzu, na słońcu, biegać boso, z gołą głową, przyzwyczaja się do zimna i gorąca oraz jeść proste potrawy; żadnego alkoholu i bardzo mało lub w ogóle leków.
Charakter - czyli wychowanie moralne ma być oparte na honorze ; na szacunku dla siebie, dla swej osobistej godności. Wychowanie moralne ma górować nad całym procesem wychowania. Ma nauczyć wychowanka pełnej i samodzielnej odpowiedzialności za swoje czyny.
Cztery cechy: cnota, roztropność, grzeczność i wiedza.
Ideał moralny - uczciwy, który drugiemu nie szkodzi, sam umie sobie radzić w życiu i dba o swoje szczęście. Nie należy tępić śmiałości dzieci, ich żywotności ani obrotności; nie zmuszać ich do zbyt wielkiej uległości, nie nadużywać wobec nich przymusu, a zwłaszcza - nie stosować kar fizycznych. Zamiast tego: wstyd, obawa przed ośmieszeniem się.
Wychowanie umysłowe zepchnął na ostatni plan. Nauka potrzebna jest tylko ze względów praktycznych, do pracy w jakimś zawodzie, do opanowania umiejętności konwersacji i obcowania w dobrym towarzystwie. Wiedza sama w sobie nie ma wartości wychowawczych.
Program nauk dla młodego, dobrze urodzonego chłopca obejmował : dobre opanowanie umiejętności czytania i pisania w języku ojczystym. Z innych języków dla Anglika najpotrzebniejszy jest język francuski, a na trzecim miejscu stawiał łacinę. Locke otwierał miejsce dla nowych nauk - zalecał naukę geografii, arytmetyki i geometrii, początków astronomii i fizyki (wg systemu Kopernika), historii, moralności i prawa, oraz opanowanie sztuki prowadzenia ksiąg gospodarskich. Z ćwiczeń praktycznych zachwalał taniec, jazdę konną i władanie bronią.

J.J. ROUSSEAU (1712-1778)
Najwybitniejszy rzecznik wychowania naturalnego. Swoje poglądy na wychowanie zawarł w książce – „Emil, czyli o wychowaniu” . Poglądy Rousseau cechuje wroga postawa wobec intelektualizmu. Szczególną zdolność człowieka widział nie w rozumie, ale w uczuciu w sercu. Nimi należy się kierować. Konieczna była jego zdaniem całkowita reforma dotychczasowego systemu wychowania, które powinno opierać się na naturze.
Wychowanie naturalne opierał na dwóch pedagogicznych zasadach:
Wychowanie ma być negatywne: swobodne rozwijanie się natury ludzkiej w dziecku; oddalać wszystkie wpływy zewnętrzne i nie dopuszczać do ograniczeń swobodnego biegu natury.
Wychowanie musi być progresywne: dostosowane do naturalnego, swobodnego (fizycznego i psychicznego) rozwoju dziecka. Każdy okres jego życia ma swoje właściwości.
Rousseau , wyróżnił cztery okresy rozwojowe, charakteryzujące się swoistymi cechami duchowymi:
1. niemowlęctwo do mówienia
2. dzieciństwo do 12 roku życia
3. chłopięctwo do 15 roku życia
4. młodzieńczość do 20 roku życia.
W dwóch pierwszych najważniejsze jest rozwijanie zdrowia i zmysłów; w trzecim kształcenie umysłu, a w czwartym wychowanie moralne.
Niemowlęctwo. Wychowawcami są rodzice. Dziecku trzeba dać jak najwięcej swobody ruchu. Jeszcze większą troskę niż o zdrowie, trzeba zwrócić na wychowanie moralne dziecka. Na każdym miejscu powinno je spotykać ciepło i życzliwość .
Dzieciństwo. chowanie był na wsi, na łonie przyrody, hartowanie przed wszelkimi dolegliwościami; lekkie ubranie, goła głową, boso, mycie w zimnej wodzie, twarde łoże, życie niemal zwierzęce, które rozwijało jego siły fizyczne i zmysły. Główne zajęcia to przechadzki, gimnastyka i pływanie. Strona moralna wychowania to: zabezpieczyć serce od złego, a umysł od błędu. Żadnych nakazów. Dziecko ma samo korygować swoje postępowanie, ponosić karę za niewłaściwe zachowanie. Do 12 roku życia żadnej książki, tylko świat i fakty z życia. Nauczyciel tylko z ubocza kieruje krokami dziecka, naprowadza go, niby przypadkiem, na pewne zagadnienia.
Chłopięctwo. Nauka: W trzy lata miał w pełni rozwinąć swoją inteligencję. Dobór nauk zależał od ich użyteczności i zainteresowań chłopca.Astronomia i geografia (ale bez map i globusów). Fizyka znana z doświadczenia. Brak o gramatyki, języków starożytnych, historii. Dla poznania różnych form pracy zwiedzanie warsztatów rzemieślnicze.

Młodzieńczość. Teraz dochodzi: wychowanie moralne. Rousseau nie uznawał wpływu rozumu na charakter. Moralność według niego jest wyłącznie uczuciowa. Dziecko najpierw rozwija w sobie miłość do samego siebie, potem sympatię i życzliwość do innych. Uczyło się pojęcia dobra i zła, odzywał się głos sumienia. Nadchodził czas na poznanie Boga. Rousseau nie wprowadzał do żadnego wyznania. Wychowanek sam je wybiera.
Wychowanie kobiety (Zofii).
Zadaniem kobiety jest być żoną i matką. Musi być tak chowana, aby podobała się mężczyźnie, by umiała
spełniać swoje obowiązki. Sama musi być chowana na łonie rodziny (a nie w samotności, w klasztorze). Ma być wychowana od wczesnej młodości w duchu religijnym. Ma być kształcona praktycznie. Przed małżeństwem powinna poznać światowe życie, salony, bale, teatr. Ma być biegła we wszystkich zajęciach kobiecych, w szyciu i gotowaniu.
Wielu wielbicieli „Emila” podjęło próbę wychowania potomstwa według jego zasad. Wszystkie okazały się nieudane. Ale wszystkie błędy nie zdolne są zlekceważyć pewnych prawd tkwiących w Emilu:
- dziecko ma swoje prawa naturalne, które starsi muszą uszanować . - wychowanie musi się zaczynać od samego urodzenia. - pierwszeństwo w wychowaniu ma zdrowie i zmysły. - dziecko ma prawo do swobody.
- wychowawca musi znać naturę dzieci. - naturalne siły i zdolności dziecka należy rozwijać przez wspieranie jego samodzielności.
Od „Emila” zaczyna się w Europie nowa filozofia wychowania. Od tego czasu mówi się: o rozwijaniu ciała, charakteru, umysłu i ducha dziecka; przedtem mówiło się głównie o jego kształceniu i urabianiu.

 

SZKOLNICTWO I WYCHOWANIE W POLSCE W CZASACH SASKICH

 

Okres saski: od Augusta II Mocnego (1697) do Augusta III (1763)

Okres stanisławowski: od Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764) do utraty niepodległości (1794-95)

 

Okres saski charakteryzował się obniżeniem poziomu nauczania, szkoły parafialne zanikają, program kształcenia w tych szkołach był niejednolity, szkoła funkcjonowała raczej tylko zimą, mało dzieci chłopskich do nich uczęszczało. Uczono katechezy, czytania i pisania, rzadko rachowania. SZKOŁY WYŻSZE: Akademia Krakowska i Uniwersytet Wileński, który bardzo podupadł podlegały pod Jezuitów. Nie uznawano teorii Kopernika, wykładano scholastyczną filozofię (przestarzałą. Popularny w świecie był humanizm). Profesorowie i studenci to mieszczanie. Szlachta nie brała w tym udziału. Poziom naukowy odbiegał od światowego. SZKOŁY ŚREDNIE: dla synów szlacheckich. Większość z niej korzysta, pozostali uczą się na duchownych, lub uczą się w domu lub za granicą. Szkoły głownie prowadzone przez zakony jezuickie i pijarskie. Są też szkoły luterańskie. Pierwsze reformy zaczęli wprowadzać: Leszczyński, Konarski, Czartoryski, Poniatowski.

Okres stanisławowski to odrodzenie wewnętrzne państwa, próba reformy szkolnictwa, podniesienie kultury, nauki i oświaty.

 

STANISŁAW KONARSKI I „COLLEGIUM NOBILIUM”

 

Pijar, Stanisław Konarski założył szkołę w Warszawie w 1740r. Celem szkoły wprowadzenie idei, które poprawiły by stan polityczny w Polsce, prowadzący do reformy Rzeczypospolitej. Zależało mu na tym, by pozyskać młodzież magnacką, czyli tą, od której będzie zależała przyszłość Rzeczypospolitej. Ustalił wysoką opłatę za naukę. By zagwarantować elitarność, Konarski ograniczył liczbę uczniów do 60. Kolegium miało zabezpieczyć wszystkim wychowankom wygodę i zewnętrzne atrybuty schlebiające dumie magnackiej. Na każdych 4 wychowanków przypadał osobny lokaj, znający dobrze język niemiecki lub francuski; służbie zakazano używanie języka polskiego; mieli mówić po niemiecku lub francusku. Lokaj nosił książki za paniczem i towarzyszył mu w wyjeździe powozem na miasto, troszczył się o jego garderobę, a nawet przenosi panicza na plecach przez uliczne błoto itd.Młodzież miała nosiła kadecki mundur zakładu.
Troska o wychowanie fizyczne - higiena zachowanie się przy stole, ćwiczenia cielesne, gry i zabawy na wolnym powietrzu.
Prenumerowano gazety polityczne polskie i francuskie, a w dni wolne od nauki szkolnej prowadzono ją na pokoje królewskie i do izby sejmowej, ażeby ocierała się o sprawy publiczne krajowe i zagraniczne. Nie wolno jej było chodzić do publicznych teatrów, by nie psuć im gustu. W to miejsce w osobnym budynku Konarski założył teatr, w którym sama młodzież dawała przedstawienia.
Regulamin konwiktu izolował młodzież od niekontrolowanych wpływów z zewnątrz; zakazano nawet wyjazdów do domu na święta, opuszczania lekcji i wychodzenia z konwiktu wieczorem..
Cel swojej pracy pedagogicznej wygłosił Konarski w „Mowie o kształtowaniu uczciwego człowieka i dobrego obywatela”. Podstawą wychowania miała być głęboka religijność, która miała wzmacniać człowieka moralnie. Na niej opierać się miały trzy cnoty: posłuszeństwa , sprawiedliwości , miłości ojczyzny.
Program nauczania w Kolegium - nauka w 5 klasach przez 7 lat. Klasy 1-3 miały być roczne, a 4-5 2- letnie. Nauka łaciny, ograniczona do trzech niższych klas. W tych klasach uczono historii biblijnej, historii polskiej i polskiego prawa politycznego oraz arytmetyki .W klasie IV skupiano się głównie na retoryce i polityce. Starano się zaszczepić w młodzieży zamiłowanie do lektury, do czytania książek. Uczniowie, pod kierunkiem nauczycieli mieli omawiać określone tematy , które dotyczyły: religii, oświaty, szkolnictwa i wychowania, władz państwowych, skarbu państwa, polityki zagranicznej, handlu, spraw monetarnych , miasta, wojska itd. W klasie V - na I roku poznawano początki logiki, metafizyki, etyki i fizyki , a na II roku uczyli się matematyki, fizyki, anatomii, botaniki, astronomii i geologii. Absolwenci mogli jeszcze przez dwa lata przejść kurs prawa krajowego i międzynarodowego. Nowością była systematyczna nauka języka francuskiego i niemieckiego, która trwała przez cały czas pobytu w konwikcie.

Konarski układając program Kolegium, ułożył równocześnie w 1741 r. nowy plan nauk dla zwykłych kolegiów pijarskich, w wprowadził: historię powszechną i ojczystą z geografią , naukę języka francuskiego i niemieckiego. Pod jego kierunkiem opracowano "Ustawy szkolne", z których czerpali pomysły późniejsi reformatorzy systemu oświaty. Ustawa głosiła:
- kolegia będą miały 7 klas obejmujących 8 lat nauki
- głównym celem kształcenia nadal miała pozostać łacina, ale od samego początku splatać się miała z nauką języka polskiego,
- wprowadzenie do programu nauczania historii ojczystej oraz geografii z użyciem map i atlasów,
- Klasy V i VI poświęcone były nauce retoryki,
- Klasa VII, obejmować miała naukę fizyki i matematyki z uwzględnieniem algebry i geometrii,
- nauka religii została przeniesiona do kościoła,
- upowszechnienie podręczników szkolnych (z własnych drukarni);
- ograniczono liczbę dni wolnych od nauki ;
- podniesiono dyscyplinę (walka z burdami szkolnymi);
- podjęto walkę z wybujałą dewocyjnością ;
- dążono do wyrabiania kultury towarzyskiej i ogłady ;
- wdrażano uczniów do czystości ubioru i higieny osobistej
- uczono kodeksu etykiety
Kary cielesne. Dopuszczono je tylko w ostateczności: za upór, zuchwałość i krnąbrność Utrzymano współzawodniczenie o pierwsze miejsce, zapisywanie zasług i pochwał lub błędów.
Ustawa mówiła też jakie mają być obowiązki nauczycieli wobec ucznia i w jaki sposób ma się go wychowywać. Każdy bardziej zdolny nauczyciel miał być wysłany za granicę na studia dla uzupełnienia wykształcenia. Nauczyciel zawsze winien zwracać uwagę na swoje zachowanie w szkole, na obycie
towarzyskie, na schludność w ubiorze i należytą prezencję zewnętrzną .

August III nadał Collegium Nobilium status Akademii Rycerskiej.

 

 

 

REFORMA SZKOLNICTWA PIJARSKIEGO

 

Zakon Pijarów: Pijarzy stawiali sobie za cel upowszechnienie oświaty chrześcijańskiej wśród biednych.
Swoje szkoły zakładali głównie w Hiszpanii i Włoszech, gromadząc zwykle młodzież z warstw ubogich. Początkowo miały one poziom szkół elementarnych, w których główny nacisk kładziono na nauki praktyczne, tj. na naukę czytania, pisania i rachunków. Ich zasługą było udoskonalanie nauki matematyki oraz wydanie podręcznika do nauki rachunków, czym spopularyzowali ją wśród swoich wychowanków. Pod wpływem jezuitów rozszerzyli swoją działalność na szkoły średnie. W swoich kolegiach realizowali na ogół ten sam program nauki co jezuici. Jedyną swoistością było to, że pielęgnowali naukę arytmetyki i że częściej uczyli się w ich szkołach synowie z rodzin ubogich.
Do Polski przybyli w 1642 r. z Moraw.

Reforma: Po ogłoszeniu i wprowadzeniu w życie Ustaw Konarskiego nastąpił okres rozkwitu szkół pijarskich, wychodziła w świat młodzież wychowana w nowych pojęciach; mniej biegła w łacinie, ale za to świadoma swoich obowiązków obywatelskich.
Reforma szkół pijarskich zdopingowała także jezuitów do zmian w nauczaniu. W II połowie XVIII w. w swoich największych kolegiach w Warszawie, Wilnie, Poznaniu i Ostrogu - zaczęli wprowadzać języki nowożytne, historię z geografią i matematykę z fizyką , uczyli prawa natury. Zmienił się także ich stosunek do języka polskiego. Pod wpływem nowych prądów zreformowano naukę filozofii. Szczególną popularnością cieszyły się utworzone gabinety fizyczne, a w Wilnie zbudowano nowoczesne obserwatorium astronomiczne.

 

SZKOŁA RYCERSKA STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO

 

Założona w 1737r. we Francji, w Lotaryngii w miejscowości Lunneville. Finansowana przez Leszczyńskiego dla młodzieży szlacheckiej polskiej i lotaryńskiej. Była to szkoła 3-letnia dla chłopców od min. 15 r.ż. Przygotowywała do udziału w życiu politycznym i do służby wojskowej. Leszczyński chciał wykształcić przyszłych urzędników i wojskowych. Była to szkoła świecka o charakterze wojskowym, Na czele stał komendant. Oprócz nauk politycznych, wojskowych i historycznych uczono też języków nowożytnych, filozofii oświeceniowej, matematyki, geometrii, studiowano literaturę. Nauki ścisłe to: fizyka, mechanika, technika. Uczono też sztuk praktycznych wojskowych, politycznych, obycia salonowego. Przygotowywała dobrą kadrę wojskowo-polityczną, ale w większości byli to Francuzi. Funkcjonowała do końca życia Leszczyńskiego (1766).

 

AKADEMIA SZLACHECKA KORPUSU KADETÓW STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO

 

Stanisław August Poniatowski powołał ją w 1765r. Utrzymywał ją król. Trwała do upadku Powstania Kościuszkowskiego (30 listopada 1794r.) Szkoła świecka o charakterze wojskowym. Było 60 kadetów, którzy pochodzili z uboższej szlachty + 20 na własny koszt. Większość uczniów było dochodzących. Cel: przygotowanie do służby wojskowej, i cywilnych zadań publicznych.  Mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim na krakowskim Przedmieściu. DWA OKRESY:

Do 1768r. : charakter czysto wojskowy. Głównie przedmioty wojskowe i ogólnokształcące, przygotowywano do życia dworskiego.

Od 1768r. : (reforma organizacyjna) – okres nauki z 4 lat wydłużył się do 7 lat. Rozszerzono program. Przyjmowano od 8r.ż. I etap – przygotowawczy; II etap – dwuletni kurs specjalistyczny (albo wojskowa służba, albo służby publiczne).  Na czele stał komendant Książę Adam Czartoryski.

Kształcenie wg. PROGRAMU LIND’A : 5 lat – wykształcenie ogólne, 2 lata – specjalistyczne. Wykształcenie dopełniała nauka fechtunku (władanie szablą).

Struktura:   Korpus = 2 dywizje   Duwizja = 2 brygady

Kadra: oficerowie (przedmioty wojskowe), profesorowie (m. in. Michał Chopin – francuski)

Szkoła posiadała bogaty zbiór biblioteczny. Wykształciła ok., 950 oficerów (np. T Kościuszko, J.U. Niemcewicz)

 

 

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ

 

Bezpośrednią przyczyną  powstania KEN była kasata Jezuitów.  Bardziej pośrednią – czasy saskie (upadek edukacji) i stanisławowskie (próba reformy edukacji).  KEN powstała 14 października 1773 roku. Byli Jezuici stacili swoje posady i majątki, większość młodzieży straciła możliwość edukacji w szkołach średnich. Wiadomość o kasacie dotarła do sejmu RP 10 października.  Trwał rok szkolny. Majątek pojezuicki oddano państwu. Pod patronatem Michała Poniatowskiego powstała KEN, która przejęła Nadzów nad szkołami pojezuickimi. Oprócz tych szkół pod patronatem KEN znalazły się też inne szkoły (oprócz Warszawskiego Korpusu Kadetów)

3 okresy KEN:

3 lata organizacji (do 22 października 1776)

Od 1776 do sierpnia 1783r. – organizacja systemu szkolnego, prawa, Ustawy Szkolne)

Od ogłoszenia „Ustaw” do 10 kwietnia 1794r. (ostatnie posiedzenie)

 

Szkoły KENowskie działały od 1773 do 1795 roku. Udało się stworzyć pierwszy, nowoczesny system szkolny w Europie. Niestety trwało to za krótko, by zrealizować wszystkie plany. 2/3 nauczycieli to byli duchowni. Szlachta była niechętna tym szkołom. Woleli wysyłać dzieci do szkół kalwińskich lub luterańskich.

 

KOMISJA LUSTRACYJNA – powołano ją w celu przejęcia majątków pojezuickich (od 24.10.1773 do końca 1773r.) – szacowała dobra jezuickie, głównie nieruchomości.

KOMISJA ROZDAWCZA – działała aby zgromadzić fundusze na wynagrodzenia nauczycieli i utrzymanie szkół. Pozyskiwano pieniądze poprzez dzierżawę majątków (nieudolnie dość) (14.03.1774 – 22.10. 1776)

KOMISJA SĄDOWA – rozstrzygała kwestie sporne majątkowe (1774 – 22.10.1776)

 

Pierwszy skład KEN: (4 posłów: 2-korona, 2-litwa; 4 senatorów: 2 – korona, 2 – Litwa)

Ignacy Masalski – senator litewski, biskup wileński, do 1776r. przewodniczący KEN

Michał Poniatowski – senator koronny, biskup potocki, krakowski, prymas, przewodniczący KEN 1776-1789

Joachim Chreptowicz – senator litewski podkanclerzy litewski

Adam Kazimierz Czartoryski – poseł litewski, książę, komendant Szkoły Rycerskiej

Andrzej Zamoyski – poseł koronny, Kanclerz Wielki Koronny

August Sułkowski – senator koronny, wojewoda gnieźnieński (wyrzucony za grabież dóbr pojezuickich)

Ignacy Potocki – poseł litewski, pisarz, sekretarz KEN prezes Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775-1791

Antoni Poniński – poseł koronny, starosta kopanicki.

Od 1776r zwiększono skład do 12 osób wybieranych na 6 letnią kadencję. (m.in. J.U. Niemcewicz, H. Kołłątaj)

 

USTAWODAWSTWO SZKOLNE KEN

 

„Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Przeczypospolitej przepisane” – uchwalone w 1783 roku, udoskonalone w 1790r.

 

- dla szkół parafialnych (Massalski)

- na szkoły wojewódzkie (Potocki)

- porządek i układ nauk w szkołach wojewódzkich (Potocki)

- układ nauk w szkołach powiatowych (Potocki)

- przepisy dla rektorów, prefektów i dyrektorów

- przepisy dla nauczycieli względem raportów

- instrukcja dla wizytatorów

- przepisy pensjo mistrzom i mistrzyniom dane.

 

 

TOWARZYSTWO DO KSIĄG ELEMENTARNYCH

 

Powołane 10.02.1775r., pierwsze posiedzenie 7 marca.  Przewodniczącym był Ignacy Potocki, a od 1791 do 1795 Julian Ursyn Niemcewicz. Sekretarzem był Grzegorz Piramowicz, zastępcą sekretarza Antoni Popławski.

Członkam 10 osobowego Towarzystwa byli m.in. Hugo Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Józef Wybicki, Franciszek Zabłocki

 

Ogłaszano konkursy na podręczniki, lub zlecano ich napisanie konkretnym specjalistom. Zadania: *przygotowanie podręczników szkolnych *organizowanie wizytacji szkolnych *opacowywanie regulaminów i wytycznych dla szkół *tworzenie i nadzorowanie realizacji planów i programów nauczania *przyjmowanie i ocena raportów, sprawozdań szkolnych i powizytacyjnych.

 

ORGANIZACJA I STRUKTURA SZKOLNICTWA KEN

 

Cele wychowania w szkołach KEN: obywatelskie i narodowe, szczęście osobiste i społeczne, wychowanie religijne zgodne z filozofią oświeceniową (dobro ojczyzny)

Program nauczania: 6 klas.  7-letnie. W kl.1 uczy jeden nauczyciel (kaligrafii, gramatyki, polskiej i łacińskiej, nauki moralnej, arytmetyki i geografii) Jest też religia. W sumie 20 godzin tygodniowo. Kl. 2 uczy kolejny nauczyciel tych samych przedmiotów 20 godzin tygodniowo. Kl 3: uczy 4 profesorów: retoryk, matematyk, fizyk i prawnik. Kl.4: pogłębianie wiedzy, religia w kościele. Kl 5 (dwa lata) – większość kończyło swoją edukację; Kl. 6.

Hierarchia szkolna wg. H. Kołłątaja: 

KEN à Szkoły główne (Koronna – Akademia Krakowska; Litewska – Akademia Wileńska) à Szkoły Wydziałowe - średnie (tzw. Wojewódzkie, było ich dziesięć wydziałów) à Szkoły podwydziałowe  - średnie (powiatowe, mniejsze) à Szkoły Parafialne (elementarne, podlegały kościołom i parafiom) à Pensje, Szkółki prywatne

Szkoły Główne kształciły nauczycieli, Szkoły Wydziałowe to szkoły średnie 6-klasowe, 7-letnie (5 kl. 2 lata). Pracowalo 6 nauczycieli + rektor+kaznodzieja + 2-3 metrów (językowców nowożytnych); Szkoły podwydziałowe – średnie, 3-klasowe, 6-letnie. Pracowało 3 nauczycieli+rektor+kaznodzieja+metr.  Nie było tylu nauczycieli, żeby wszystkie szkoły średnie były wg. modelu szkół wydziałowych.

 

PRZEMIANY DOKONANE PRZEZ KEN

 

*utworzenie sektora szkół państwowych i położenie nacisku na wychowanie obywatelskie, państwowe, religijne. *stworzenie spójnego systemu szkół średnich. *opracowanie nowoczesnych podręczników. *wprowadzenie bardziej racjonalnych metod dydakt.-wychow. *powołanie świeckiego stanu nauczycielskiego i seminariów nauczycielskich. *stworzenie nadzoru wizytatorskiego. *zajęcie się oświatą ludu. *zajęcie się kwestią wychowania dziewcząt i nadzorem pensji. * stworzenie samorządu szkolnictwa (wydziały oświatowe)

 

 

JAN HENRYK PESTALOZZI (1746 1827)

Pastalozzi  w formie aforyzmów w książce „Wieczory Pustelnika” zawarł swoje poglądy pedagogiczne: Uważał , że:
- celem wychowania jest rozwój i wyrobienie wewnętrznych sił natury ludzkiej;
- do wykształcenia maj prawo wszyscy ludzie;
- podłożem wychowawczym, na którym ma się rozwijać prawdziwe człowieczeństwo jest rodzina;
- szkoła ma umacniać i kontynuować działalność wychowawczą rodziny; ma mieć kierunek ogólnokształcący a nie zawodowy;
- jej celem ma być dążenie do harmonijnego rozwoju wszystkich naturalnych sił i zdolności
dziecka, czyli: głowy, serca i ręki.
Po przewrocie ustroju w Szwajcarii i powstaniu Republiki Helweckiej (1798), rząd polecił Pestalozziemu zajęcie się sierotami wojennymi. W Stans założył zakład wychowawczy, do którego przyjął ok. 80 dzieci. Dzieci pracował i uczyły się (od 6 do 8 rano i od 4 do 8 wieczorem). Po paru miesiącach, kiedy jego pomieszczenia wojsko zajęło na lazaret zakład upadł.
W Burgdorf, z polecenia rządu założył w opuszczonym zamku, zakład wychowawczy dla bezdomnych dzieci, a potem także normalną szkołę ludową i seminarium nauczycielskie, które niebawem zyskały wielki rozgłos , ze względu na zupełnie nowy program i metody nauczania. Swoje dokonania pedagogiczne opisał w książce „Jak Gertruda uczy swoje dzieci „(1801).
Plan nauki w szkole w Burgdorf obejmował : język ojczysty , rachunki , naukę historii naturalnej , naukę geografii . Ich uzupełnieniem była gimnastyka , muzyka i rysunki.Wielką wagę przywiązywał do pracy ręcznej uczniów, do strugania, wycinania, klejenia, lepienia, do uprawiania ogródka, hodowania kwiatów i roślin. Każda lekcja trwała najwyżej godzinę . Od następnej oddzielona była krótką rekreacją .Ostatnia lekcja opierała się na dowolnej pracy ucznia, wynikającej z jego upodobań , uzdolnień i zainteresowań . Dyscyplina była łagodna, a kary należały do rzadkości. W nauczaniu panowała ogromna swoboda. Wyniki nauczania były zaskakująco szybkie i wysokie.
Poglądy pedagogiczne wyłożył w sposób luźny, na tle swoich przeżyć biograficznych. Wychowanie ma by zgodne z naturą dziecka , z jej siłami rozwojowymi. Te wszystkie siły i zdolności trzeba ćwiczyć metodycznie, tzn. powoli, uważnie, systematycznie. Nauczanie ma opierać się na metodzie poglądowości. Pojętność umysłu dziecka jest ogromna, pod warunkiem, że nauczanie przebiega zgodnie z trzema naturalnymi stadiami poznania:
1. spostrzeganie wybranego przedmiotu (tego jednego),
2. dokładne ogarnięcie jego znamion (przy pomocy różnych zmysłów),
3. nazwanie go, określenie stosownym słowem lub pojęciem.

Doszedł Pestalozzi do wyróżnienia trzech podstawowych zasad nauczania, których symbolem są : liczba, kształt, słowo, a podstawowymi czynnościami: liczenie, mierzenie, mówienie.
Tkwiące w dziecku zdolności trzeba rozwijać . Najbardziej kształcące wydaje się liczenie; mierzenie które wymaga uczenia dzieci rysunków i początków geometrii oraz mówienie, czyli słowo, które potrzebuje wprawy w poprawnym wyrażaniu się , w nazywaniu stąd potrzeba ćwiczeń w mówieniu i czytaniu; pomocny tu jest także śpiew.
W kształceniu moralnym i religijnym kładł nacisk na rozwój takich uczuć jak: miłość , ufność wdzięczność i posłuszeństwo. One później przekształcają się w uczucia moralne i religijne.

 

Do trzech podstawowych tez można sprowadzić wagę i znaczenie jego działalności:
*Wywołał głębokie zainteresowanie edukacją elementarną , oświatą ludu i nauczaniem początkowym.
*Wprowadził do pracy szkoły porządek logiczny, opierający się na znajomości psychicznego rozwoju dziecka, a postrzeganie (poglądowość ) uczynił punktem wyjścia i podstaw szkolnej nauki;
*Przekonał nauczycieli o konieczności i potrzebie pobudzania i rozwijania samodzielności uczniów. Szkole elementarnej nadał kierunek ogólnokształcący.

 

JAN FRYDERYK HERBART (1776 1841)

 

Swój system  pedagogiczny oparł na 2 fundamentach: ETYCE – wyznaczała cel wychowania – silny charakter) i PSYCHOLOGII – (wyznaczała środki do realizacji wychowania).

Celem etyki, a zarazem wychowania jest ukształtowanie w człowieku silnego charakteru moralnego, w którym panuje zgoda pomiędzy wolną wolą i postępowaniem zgodnym z pięcioma ideami moralnymi:

Idee moralne:

Wewnętrznej wolności duchowej – postępowanie zgodne z własnym przekonaniem i wolą.

Doskonałości – podnoszenie kultury ciała i duszy. Dominuje silna wola nad słabą wolą.

Życzliwości – okazywanie dobroci innym.

Prawa – podporządkowywanie się panującym prawom.

Sprawiedliwości, słuszności – wiara w zadośćuczynienie za wyrządzone krzywdy.

Te idee praktyczne stanowią najwyższy cel życia. W podstawę moralną należy też uwzględniać religię.

 

Założenia psychologiczne: nie ma żadnych dziedzicznych , wrodzonych właściwości psychologicznych. Całe żyie psychiczne powstaje z wyobrażeń, które są pierwotnymi faktami psychicznymi, a z zetknięcia się tych wyobrażeń powstają uczucia, pożądania i wola człowieka. Do kształcenia woli i uczuć człowieka należy dążyć poprzez nauczanie. Najwyższym dobrem moralnym jest dobra wola. Budzi ją tylko ta wiedza, która wywołuje zainteresowanie. Stąd też celem nauczania jest budzenie wielostronnych zainteresowań dziecka.

Środki wychowania: Karność – ostry nacisk na postępowanie wychowanka. Nauczanie – oparte na psychologii. Rozwija zdolności, jest centralną czynnością edukacyjną. Hodowanie/pielęgnowanie – w sensie wychowania moralnego.

Herbart nie jest pajdocentryczny. Wychowanie polega na urabianiu wszystkich do wspólnego celu. Nie bierze pod uwagę indywidualnych cech dziecka.

 

Herbart uczynił pedagogikę dyscypliną naukową , bo ma swój przedmiot badań , własne cele badawcze, swoistą metodologię i własną terminologię.

 

HERBARTYŚCI – ZILLER i REIN

Ziller dokonał poprawek w środkach wychowania (wprowadził koncentrację w nauczaniu)

Rein – udoskonalił stopnie formalne: 1. Przygotowanie (analiza) – jasne ujęcie nowej rzeczy; 2. Przedstawienie (synteza) – poglądowy wykład na temat tej rzeczy; 3.połączenie (asocjacja) – kojarzenie nowej rzeczy ze starymi materiałami; 4. Uogólnienie, zebranie (system) – ujęcie wszystkiego w całość; 5. Zastosowanie (metoda) – użycie wiedzy w praktyce.

 

Główne cechy systemu szkoły tradycyjnej (szkoła herbartowska)

1. System szkoły tradycyjnej jest wyraźnie związany z filozofią idealizmu niemieckiego. Herbart uważał etykę, psychologię i posługującą się nimi pedagogikę za nauki filozoficzne; herbartyści uważali pedagogikę za osobną gałąź filozoficzną - za filozofię praktyczną.
2. system szkoły tradycyjnej jest systemem intelektualistycznym. Cały nacisk jest tu położony na procesy intelektualne, a troska o rozwój uczuć, woli i charakteru jest pozostawiona na uboczu, Wystarczy uzyskać zgodność przedstawień z pięcioma ideami moralnymi, aby cel wychowania był osiągnięty.
3. szkoła tradycyjna, kładzie nacisk na dużą ilość i różnorodność materiału nauczania, czerpanego zwłaszcza z nauk humanistycznych. Nauki matematyczno-przyrodnicze były pozostawione na uboczu. Herbart uznawał wyższość „bezinteresownych” nauk „duchowych” nad naukami praktycznymi.
4. Wiedza szkoły tradycyjnej miała wyraźnie statyczny charakter. Zasadą programu szkolnego było, aby zawierał on to, co „już w nauce jest ustalone”, trwałe i prawie niezmienne, co „przetrwało próbę czasu”.
Dlatego kult języków martwych, wiedza i kultura w nich zawarta, były najwłaściwsze. Wiedza współczesna była chwiejna.
5. konserwatyzm i dogmatyczny sposób myślenia uczniów. Ograniczało to samodzielność i krytycyzm myślenia uczniów i wdrażało ich do jednego i niezmiennego trybu myślenia.
6. Autorytet podręcznika i nauczyciela był bezwzględny. Odstępstwa od sformułowań treści nauczanych były niedozwolone.
7. Wychowanie właściwe pozostawiano kościołowi i domowi, a szkoła, zwłaszcza średnia, dbała o naukę i wiedzę uczniów. Szkoła średnia była wyraźnie elitarna.Główną troską wychowania domowego stało się wychowanie towarzyskie, umiejętność przestrzegania form zachowania się w wyższych sferach. Szkoła „ludowa” była na niskim poziomie, dlatego młodzież elitarna rozpoczynała naukę zbiorową od szkoły średniej.
8. Pedagogika szkoły tradycyjnej nie uwzględniała w procesie wychowania indywidualności ucznia,
nie troszczyła się o nią i często zwalczała. Dążyła ona do urabiania wszystkich według jednego wzoru.
Miała charakter ściśle wojskowy.
9. Pedagogika szkoły tradycyjnej prawie zupełnie nie zajmuje się wychowaniem społecznym. Troszczy się tylko o wychowanie moralne, którego nie łączy z wychowaniem społecznym.

POLSKA NIEPODLEGŁA

 

SEJM NAUCZYCIELSKI 1919. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA.

Rząd zapowiadał utworzenie powszechnej szkoły, bezpłatnej, dostępnej dla wszystkich dzieci bez względu na stan majątkowy rodziców. Minister Oświaty – Ksawery Prauss, wystąpił z projektem, którego celami były: zjednoczenie szkolnictwa wszystkich dzielnic polski pod jednym rządem, oraz przygotowanie projektów ustaw szkolnych, które obowiązywać będą w całym obszarze ziem polskich. Podstawą przyszłego ustroju szkolnego miała być 7 klasowa szkoła powszechna przeznaczona, dla dzieci wszystkich warstw społecznych. Reforma szkolnictwa średniego ogólnokształcącego polegać miała na wydzieleniu niższych klas i połączeniu ich ze szkołami powszechnymi, oraz na utworzeniu klas wyższych, 5 letnich gimnazjów kilku typów. Zasada jedności szkolnictwa: miała być zachowana ciągłość programowa. Religii nauczano nie wywierając przymusu wyznaniowego. programu Praussa nie zrealizowano (bo rząd Moraczewskiego upadł w styczniu 1919 r.)

Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski, zwany Sejmem Nauczycielskim – odbył się w Warszawie 14-17 kwietnia 1919 zwołany z inicjatywy Ministerstwa w celu omówienia ważniejszych problemów szkolnictwa w odrodzonej Polsce. Celem przedstawionych na zjeździe projektów było unarodowienie szkolnictwa, służące integracji narodu polskiego, przy poszanowaniu odrębności kulturowych poszczególnych dzielnic. Na Zjeździe wysunięto zasady powszechności, obowiązkowości i bezpłatności szkolnictwa powszechnego. W myśl wniosków końcowych uchwalonych przez Zjazd, obowiązek szkolny miał się rozpocząć w 7 roku życia, a szkoła powszechna miała być 7 klasowa i jednolita. Najniżej zorganizowaną szkołą powszechną miała być szkoła o dwu nauczycielach, a w każdej gminie miała powstać pełna 7 klasowa szkoła. Pełna szkoła powszechna miała stać się podstawą szkół średnich ogólno kształcących i zawodowych. Wypowiadano się za 5 letnią szkołą średnią, do której przyjmowano by bez egzaminu absolwentów 7 klas szkoły powszechnej. Dla młodzieży która po skończeniu 7 klas szkoły obowiązkowej nauki rozpoczyna pracę, powinny być tworzone szkoły uzupełniające. Po ukończeniu szkoły średniej młodzież powinna mieć prawo wstępu do szkół wyższych.

 

 

REFORMA JĘDRZEJEWICZOWSKA.

 

11 marca 1932 r. rząd sanacyjny dokonał reformy całego system. Wdrażana przez ministra Janusza Jędrzejewicza od lipca 1932, której zasady obowiązywały do 1948.

Program nauczania szkoły powszechnej rozbito na trzy szczeble, którym odpowiadały trzy stopnie organizacyjne. Nauka w każdej szkole powszechnej, trwała 7 lat.
* Szkoła I stopnia miała realizować program czterech pierwszych klas z elementami programowymi klas starszych (V-VII). Nauka w klasie pierwszej i drugiej miała trwać po jednym roku; w klasie trzeciej dwa lata, a w klasie czwartej - trzy lata.
* Szkoła II stopnia realizowała w pełnym zakresie program nauczania dla klas 1 –6, z pewnymi elementami programu klasy siódmej. Klasa szósta miała być dwuletnia.
* Szkoła III stopnia miała realizować pełny program obejmujący 7 klas i 7 lat nauki.

Cele edukacyjne szkoły powszechnej : miały ułatwić państwu organizację wychowania i kształcenia ogółu na dobrych obywateli Rzeczypospolitej, zapewnić jak najwyższe wyrobienie religijne, moralne, umysłowe i fizyczne oraz jak najlepsze przygotowanie do życia, zdolnym  i dzielniejszym jednostkom ze wszelkich środowisk umożliwić osiągnięcie najwyższego wykształcenia.

Ustawa wprowadziła obowiązkowe dokształcanie ogólne i zawodowe całej młodzieży do lat 18.

Wprowadzono 4-letnie gimnazja i 2-letnie licea programowo zróżnicowane (klasyczne, humanistyczne, matematyczno-fizyczne i przyrodnicze).
Szkoły zawodowe według ustawy miały tworzyć :
a). szkoły dokształcające dla młodzieży pracującej, 3-letnie,
b). szkoły zawodowe typu zasadniczego trzech typów:
1. niższe o charakterze praktycznym, 2. gimnazjalne obok praktycznego, miały dawać także przygotowanie teoretyczne i ogólne; 3. licealne dające głębsze wykształcenie teoretyczne i ogólne

Poza tym utworzono: szkoły mistrzów i nadzorców, szkoły przysposobienia zawodowego i zawodowe kursy specjalistyczne.

System kształcenia nauczycieli szkół powszechnych stanowić miały: 3-letnie licea pedagogiczne na podbudowie gimnazjum ogólnokształcącego oraz 2-letnie pedagogia dla absolwentów liceów ogólnokształcących, pragnących podjąć pracę w szkolnictwie.

Kształcenie wychowawczyń przedszkoli miało się odbywać :
w 4-letnich seminariach na podbudowie szkoły powszechnej II stopnia oraz w 2-letnich liceach dla wychowawczyń przedszkoli na podbudowie ogólnokształcącego gimnazjum.

Absolwenci wszystkich szkół szczebla licealnego mogli wstępować do szkół wyższych na podstawie świadectwa dojrzałości.

Reformę wprowadzano etapami. Pierwsi absolwenci liceów ogólnokształcących wyszli w 1939 r. Wybuch wojny uniemożliwił im podjęcie studiów, a wyższe uczelnie sprawdzić poziomu ich przygotowania do studiów akademickich.