TOŻSAMOŚĆ ZAWODOWA PSYCHOLOGA
Anna Brzezińska, Karolina Appelt
Wprowadzenie
Efektywność pełnienia każdej roli zawodowej zależy od zasobu posiadanych kompetencji zawodowych. W przypadku psychologa jest to przede wszystkim wiedza podstawowa, tj. wiedza z różnych dziedzin psychologii ogólnej. Jest to również wiedza z różnych działów tzw. Psychologii stosowanej.
W przypadku uprawiania zawodu psychologa szczególnego znaczenia nabiera to, kim jest i jaki jest ten, którą ową wiedzą i umiejętnościami się posługuje. Jest to problem kompetencji osobistych.
Podczas gdy kompetencje zawodowe są kształtowane w procesie edukacji, kompetencje osobiste kształtują się w całym toku życia jednostki, pod wpływem rozmaitych doświadczeń. Proces indywidualnego rozwoju można ująć jako proces formowania się tożsamości indywidualnej jednostki.
Tożsamość człowieka to podstawowy wyznacznik tego, kim jest i jak funkcjonuje on w różnych obszarach swej aktywności - rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej. W pracy psychologa, pracy z innymi ludźmi, ważne jest to, jakie tożsamości jest psycholog.
Celem tekstu jest przedstawienie drogi rozwoju zawodowego psychologa punktu widzenia formowania się jego tożsamości zawodowej. W karierze zawodowej psychologa da się wyróżnić pewne etapy. Tok myślenia jest taki:
(tożsamość osobista + tożsamość społeczna) => tożsamość zawodowa => (kompetencje zawodowe + wrażliwość etyczna => działalność efektywna i zarazem etyczna)
Tożsamość jednostki: osobista, społeczna i zawodowa
Tożsamość osobista - wiąże się z uformowaniem struktury Ja. Są to indywidualne przekonania, zainteresowania, potrzeby, motywy, wartości, sposób myślenia, kryteria oceny.
Tożsamość społeczne - wiąże się uformowaniem My, co wyraża się poznawczymi powiązaniami własnej osoby z innymi ludźmi oraz identyfikowaniem się z ich celami.
Tożsamość zawodowa - łączy w sobie elementy tożsamości osobistej i społecznej i łącznie tworzy z nimi tożsamość indywidualną, tożsamość jednostki. Zawiera w sobie z jednej strony cele i standardy osobiste, jest podmiotowa, jednostkowa, dany człowiek posiada lub nie swoją tożsamość zawodową. Lecz z drugiej strony tożsamość zawodowa łączy się z uformowaniem się My, jako struktury podzielającej innymi wspólne cele i wartości, zasady postępowania grupy zawodowej.
Specyfika tożsamości zawodowej psychologa.
Psycholog to zawód specyficzny, w jego roli zawodowej mieści się nie tylko uczestnictwo w procesach społecznych, ale również kształtowanie tych procesów oparte na dokonywanej nad nimi refleksji. Jednym z warunków dobrego wypełniania roli zawodowej jest osiągnięcie własnej indywidualnej tożsamości (indywidualnej i społecznej), ale też ciągłe dokonywanie nad nią refleksji. Owocem dokonywanej refleksji jest możliwość przeorganizowania własnych metod postępowania.
Do specyfiki zawodu psychologa należy też to, iż nie jest to tylko zawód, do którego efektywnego wykonywania wystarczy opanowanie potrzebnego zestawu kompetencji technicznych. Psycholog należy do grupy zawodów, w których głównych narzędziem pracy jest jego własna osobowość. Jest się takim psychologiem, jakim się jest człowiekiem w wymiarze osobistym i społecznym. Życie prywatne i zawodowe musi być spójne (OMG! Ależ wymagania…).
Każde rozpoczęcie pracy zawodowej wymaga udzielenia sobie odpowiedzi na wiele pytań. Pytania te dotyczą czterech wymiarów aktywności zawodowej: wymaganych kompetencji technicznych, relacji przełożeni-podwładni, relacji interpersonalnych ze współpracownikami oraz orientacji co do specyficznych wymagań i występujących w danym miejscu pracy czynników ryzyka.
Rozwój zawodowy psychologa przebiega od stadium wchodzenia w rolę zawodową poprzez pełną adaptację w tej roli, ku fazie twórczego jej przekraczania i zastępowania przepisu roli tożsamością zawodową.
Statusy tożsamości a tożsamość zawodowa
Ważne pojęcia, gdy mowa o tożsamości:
- kryzys: okres świadomego podejmowania decyzji / okres poszukiwania alternatyw ; można „wyjść z kryzysu”, kiedy jednostka kończy poszukiwanie alternatyw i podejmuje decyzję, można też „pozostać w kryzysie”, kiedy jej działania są mało spójne i donikąd nie prowadzą.
- zaangażowanie/zobowiązanie - osobiste zaangażowanie w jakieś zajęcie lub system przekonań, zainwestowanie swojej energii w określonym obszarze praktycznym lub mentalnym
W procesie kształtowania się statusu tożsamości można wyróżnić dwa kroki:
1. Eksploracja, oznaczająca poszukiwanie, próbowanie, sprawdzanie, testowanie siebie, swoich możliwości, 2. Podjęcie zobowiązania i przyjęcie na siebie odpowiedzialności i konsekwencji.
Cztery statusy tożsamości - James Marcia:
Tożsamość osiągnięta - obecny kryzys, obecne zobowiązanie; eksploracja=> podjęcie zobowiązania=> tożsamość osiągnięta
Tożsamość ta to mocna podstawa do podejmowania decyzji zawodowych oraz rozpoczęcia w pełni świadomego konstruowania drogi swego rozwoju zawodowego.
Tożsamość moratoryjna - trwanie w kryzysie, obecne ale niejednoznaczne zobowiązanie; eksploracja=> ………….. => tożsamość moratoryjna
Jest to tożsamość odroczona, cechuje się krótkotrwałym zaangażowaniem spowodowanym walką alternatyw. Osoba taka przez długi czas nie potrafi dokonać wyboru własnej ścieżki zawodowej.
Tożsamość lustrzana/nadana - kryzys nieobecny, zobowiązanie obecne; ………..=> podjęcie zobowiązania=> tożsamość nadana
Jest to tożsamość nadana, przejęta, przybrana, z uwagi na małą aktywność własną jednostki. Osoby o tej tożsamości usilnie trzymają się nabytych wcześniej umiejętności szkolnych i zawodowych. Zawód w tych wypadkach jest tym, wokół czego może organizować się tożsamość u człowieka, który nie ma wcześniej ukształtowanej tożsamości osobistej.
Tożsamość rozproszona/pomieszana - kryzys obecny lub nieobecny, zobowiązanie nieobecne; ……….. ………….. tożsamość rozproszona
Osoby te nie mają osiągniętego poczucia tożsamości zawodowej.
Proces formowania się tożsamości zawodowej.
Możemy wyróżnić następujące etapy (5) kształtowania się tożsamości zawodowej:
Dla okresu przejściowego między późną adolescencją a wczesną dorosłością, kiedy to jednostka podejmuje swe pierwsze decyzje zawodowe i rozpoczyna pracę, najważniejszym problemem będzie poczucie bezpieczeństwa związane ze zdobyciem zaufania innych wobec siebie i jednoczesnego obdarzenia ich swoim zaufaniem, jest to conditio sinne qua non udanego startu zawodowego.
Poczucie bezpieczeństwa i powiązane z nim wzajemne zaufanie jest z kolei warunkiem podjęcia działań o charakterze eksploracyjnym, penetrującym środowisko pracy w celu zakreślenia, przynajmniej wstępnego, zakresu własnej autonomii, inaczej mówiąc osadzenia się w niszy zawodowej, określenia swego miejsca względem innych, umiejscowienia swoich obowiązków pośród zadań w całej instytucji.
Czas na inicjatywę w realizacji zadań zawodowych, ujawnianie pierwszych własnych pomysłów. Tutaj jednostka może napotkać opór, musi więc umieć modyfikować swoje działanie.
Osiąganie pierwszych sukcesów, poczucie zadowolenia, poczucie produktywności.
Jednostka osiąga poczucie tożsamości zawodowej, ma poczucie bycia na swoim miejscu, zna granice swojej autonomii i kompetencji, wprowadza modyfikacje do swoich działań. W końcu decyduje się na swój własny zespół, przejmuje kierownictwo, rozpoczyna pracę na własny rachunek.
Trzy stany organizacji Ja wg Eriksona a tożsamość zawodowa psychologa.
Według Eriksona istnieją trzy stany organizacji Ja: rozproszenie w obrębie Ja (diffusion/confusion), swobodnie organizująca się całość (wholeness), jednolita całość (totality). Odpowiadają im charakterystyczne sposoby funkcjonowania zawodowego:
Rozproszenie Ja - pochopne podejmowanie decyzji, trudności z podejmowaniem decyzji w sytuacjach nagłych, niejednoznacznych, trudnych poznawczo i emocjonalnie (lęk), niska odporność na stres, niska wytrwałość, szybka rezygnacja, nieumiejętność rozwiązywania konfliktów interpersonalnych.
Swobodnie organizująca się całość - podejmowanie elastycznych decyzji, trafność decyzji, umiejętność kierowania ludźmi, gotowość do uczenia się, otwartość, godzenie własnych i czyichś interesów.
Jednolita całość - długi proces podejmowania decyzji spowodowane wnikliwym rozpatrywaniem każdej alternatywy, trudności w podejmowaniu decyzji w sytuacjach nagłych, trudnych poznawczo i emocjonalnie (unikanie), wytrwałość działania, perfekcjonizm, małe zaufanie do innych.
Stadia rozwoju moralnego a tożsamość zawodowa psychologa.
Na załączonych zdjęciach - cała ta tabelka. Nie miało sensu tego przepisywać.
Etyczny profesjonalizm
Nie można być osobą w pełni kompetentną, czyli dobrze wykorzystującą powierzone sobie zadania, bez respektowania norm i wartości, które z daną rolą zawodową integralnie są związane. Wymiar etyczny jest nieodłącznie wpisany w bycie kompetentnym psychologiem.
Wartością najwyżej cenioną i stale uobecnianą przez psychologów w praktyce powinien być etyczny profesjonalizm. Powinien być on centralną wartością, wokół której organizuje się tożsamość zawodowa psychologów. Według Arystotelesa praxis zawsze powinna być zasilana przez phronesis. Człowiek został bowiem wyposażony w specjalną zdolność umożliwiającą mu praktyczne działania, ta zdolność do rozsądek - phronesis, który jest swoistym rodzajem etycznego „wiedzieć jak”.
Efekty rozwoju zawodowego nie zależą tylko od aktywności samej jednostki. Ważna jest także jakość kontekstu jej życia i działania, a więc warunki społeczne, w jakich realizuje ona swe zadania zawodowe.
Zakończenie
Etapy rozwoju zawodowego:
Czas wyzwań, ale i pryncypializmu moralnego. Osoba zaczynająca pracę szuka swego mentora, szuka poczucia bezpieczeństwa.
Etap adaptacji do istniejących konwencji, z koniecznym naciskiem na ideologię, rozpoznanie i akceptację wizji obecnej w miejscu pracy i konsekwentne dążenie ku jej realizacji. Potem czas przekraczania konwencji. Potem czas stawania się mentorem dla młodszych.
Schyłek kariery zawodowej, dominuje rola mentora względem młodszych.