Martuszewska Anna, Oczekiwania odbiorcy i ich zawodzenie, [w tejże:] Radosne gry.
Zawodzenie oczekiwań czytelnika we współczesnej prozie fabularnej
Literatura współczesna, modyfikująca czy nawet odrzucająca wiele wcześniej utrwalonych konwencji, grą w zwodzenie oczekiwań czytelników posługuje się szczególnie często.
Umberto Eco - Imię róży jako niekonwencjonalny kryminał, który zwodzi czytelnika
Umberto Eco - Dopiski - wkłada bohaterom słowa postaci z innych epok
Jose Carlos Samoza - Jaskinia filozofów
Vonnegut - groteska
Milord Pavic - Słownik chazarski
Powieść historyczna - w ogólnych założeniach powinna być wolna od anachronizmów, to jest przedstawiać dzieje zgodne z ich rzeczywistym przebiegiem, a także przywoływać autentyczne źródła i wkładać w usta postaci także fikcyjnych tylko te słowa, które potencjalnie mogły one w czasie swojego życia wypowiedzieć, czyli operować prawdopodobnym dla określonego czasu poziomem ludzkiej świadomości.
Oczekiwania odbiorcy
Hans Robert Jauss - dzieło literackie wywołuje wspomnienia rzeczy już czytanych, wprawia czytelnika w określony stan emocjonalny i już swym początkiem wzbudza oczekiwania co do środka i zakończenia, oczekiwania które w miarę lektury, zgodnie z określonymi regułami gatunku albo rodzaju tekstu mogą być podtrzymane, zmienione, inaczej ukierunkowane albo ironicznie rozbite. Nowy tekst ewokuje w czytelniku znany z poprzednio poznanych tekstów horyzont oczekiwań i reguł, które następnie są modyfikowane, korygowane, zmieniane albo też reprodukowane. Modyfikacja i korekta wyznaczają pole gry, zmiana i reprodukcja - granice struktury gatunku.
Analizą winie być objęty zwłaszcza odstęp między danym uprzednio horyzontem oczekiwań a pojawieniem się nowego dzieła, który określa artystyczny charakter utworu. Brak tego dystansu cechuje literaturę najgorszą, arcydzieła zaś charakteryzują się tym, że go przerastają, następuje zawiedzenie oczekiwań.
Sposób w jaki dzieło literackie w historycznym momencie swego pojawienia się spełnia, przewyższa, zawodzi lub obala oczekiwania swej pierwszej publiczności, podsuwa kryterium jego estetycznej oceny.
Albo oczekiwania odbiorców zostaną spełnione (literatura rozrywkowa albo literatura średnia, realizująca znane już konwencje) albo zawiedzione. Jeśli zostaną zawiedzione może być tak, że nie dorastały do horyzontu oczekiwań czytelnika albo znajduje się powyżej horyzontu, albo też obala ten horyzont, jakby przenosi go w inną stronę
Niedorastanie do horyzontu oczekiwań czytelnika nigdy nie leży w zamiarach autora, nie ma charakteru świadomego i tym różni się od pozostałych dwóch.
Przeważnie dopiero po pewnym czasie można rozstrzygnąć, który z nowatorskich utworów został zaaprobowany, czyli które ze zmodyfikowany konwencji przyjmą się w literaturze, a które zostaną odrzucone.
Na horyzont oczekiwań odbiorcy wpływa cała przeczytana przez niego literatura.
Prognozowanie zdarzeń
Czytelnik może odgadywać dalsze wydarzenia, prognozować je, tworzyć w swojej wyobraźni światy możliwe pod wpływem lektury. Współdziałanie czytelnika w odbiorze i interpretacji utworów narracyjnych polega między innymi na tym, że kreuje on w wyobraźni światy możliwe, będące wyobrażeniami przyszłych zdarzeń, przewidywanych przez niego na podstawie zdarzeń dotychczasowych.
Eco pojmuje fabułę jako podstawowy schemat narracji, logikę akcji, syntaksę postaci oraz uporządkowany w czasie przebiegu zdarzeń. Czytelnik konstruuje ją w swojej wyobraźni na podstawie mik rozdań struktur dyskursywnych (intrygi). Powstają wówczas mak rozdania fabuły, ale odbiorca (Czytelnik Modelowy) aktualizuje je stopniowo, w miarę lektury. Z kolei w niektórych miejscach fabuły, zwłaszcza w tych, w których działanie może wprowadzić zmianę w świecie przedstawionym sytuacja nakłania go by przewidywał jaka będzie zmiana stanu rzeczy wywolana przez to działanie i jaki będzie nowy bieg wydarzeń. Może wtedy nastapić zjawisko zwana wycieczką inferencyjną.
Współdziałanie czytelnika z autorem polega na wyobrażaniu sobie przezeń zarówno tego co w tekście dzieła literackiego zostało bezpośrednio za pomocą słów zasygnalizowane jak tego, co owe słowa sugerują pośrednio, czyli za pomocą miejsc niedookreślenia. Odgrywa tu rolę z jednej strony wiedza czytelnika o świecie pozaliterackim, z drugiej zaś jego znajomość konwencji literackich.
Zawodzenie oczekiwań odbiorcy jako gra literacka
Gra w zwodzenie oczekiwań czytelnika należy do podstawowych gier współczesnej literatury.
Gra w Gombrowicza - Jerzy Jarzębski. Postuluje badanie relacji na poziomie wewnątrztekstowym.
Ewa Jędrzejko - sygnałem istnienia gier literackich jest każde sfunkcjonalizowane naruszenie (ilościowe i jakościowe) zwykłych reguł użycia i budowy znaku z mocy kodu językowego, jak też przekroczenie podstawowych zasad konwersacyjnych wyznaczanych przez konwencje i normy kulturowe oraz wszelkie osobliwe lub przewrotne sposobu nawiązań pozajęzykowych - intertekstualne czy intersemiotyczne
Elżbieta Chrzanowska-Kluczewska - programowe łamanie reguł. Gra interpretacji, interpretacji metatekstu, intertekstualności
Rafał Moczkodan - gra literacka - jasne i celowe przekształcenia zasad literatury. Gra pisarza z odbiorcą pojawia się przede wszystkim tam gdzie ten pierwszy zaczyna owe zasady modyfikować. Trzy rodzaje gry literackiej:
- świadome modyfikowanie obowiązujących konwencji
- powtarzalne lub konsekwentne stosowanie skonwencjonalizowanych chwytów literackich, które w ogólnej świadomości są kojarzone z działaniami zmierzającymi do wywiedzenia czytelnika w pole
- różne typy gier intertekstualnych
Czego oczekuje czytelnik?
Najważniejsze dla czytelnika są oczekiwania dotyczące dalszego przebiegu fabuły. Oczekiwania zależą od konwencji literackich.
Ingarden pisze o wyobrażaniu sobie przedstawionych przedmiotów na wzór istniejących realnie, choć zgodnie z intencjami dzieła (uzupełnianie miejsc niedookreślonych).
Ujęcie „wypełniania luk” - uzyskiwanie kompletności świata przedstawionego w dziele literackim względem świata aktualnego (to jest pozaliterackiej rzeczywistości)
Teoria jak najmniejszego odchylenia/jak najmniejszej niezgodności - posługiwanie się przez czytelnika podczas odbioru minimalnym dystansem względem rzeczywistości pozaliterackiej. Thomas Pavel, Marie-Laure Ryan.
Marie-Laure Ryan - rekonstruujemy świat uniwersum pojawiającego się w tekście literackim na tej samej zasadzie, na której rekonstruujemy go czytając teksty niefikcjonalne. Póki jakaś pojawiająca się w tekście informacja temu nie zaprzeczy zakładamy, że jest jakoś.
Henryk Markiewicz uważa, że wypowiedzi Ingarden idę za daleko w postulatach wypełniania miejsc niedookreślenia. Całość przedmiotu konstytuuje się przy pomocy zapamiętanych wyglądów przedmiotów podobnych.
Typy niedookreśleń:
- nakazane przez obowiązujące konwencje literackie powszechne lub gatunkowe
- wynikają z założeń artystycznych danego gatunku lub stylu literackiego
Kazimierz Bartoszyński - podkreśla rolę konwencji. Istnienie konkretnych miejsc niedookreślenia jest zrelatywizowane względem konwencji gatunkowych, wypełnienie ich zaś w sposób właściwy możliwe jest w zasadzie tylko przy znajomości konwencji.
Eco - niekiedy przypisywanie własności indywiduom idzie śladem reguł obowiązujących w świecie jaki znam z doświadczenia kiedy indziej przypisywanie dotyczy jedynie tego świata
Lubomir Dolezel
Oczekiwania czytelnika kreuje zwłaszcza przeczytany już tekst. Od wiedzy odbiorcy zależy jednak które z nich dojdą do głosu
Jonathan Culler - gatunek jest ściśle powiązany z oczekiwaniami czytelnika. Celem opisu gatunków powinno być określenie klas funkcjonujących w procesie czytania i pisania, zespołów oczekiwań umożliwiających czytelnikowi oswojenie tekstów i ustalenie ich stosunku do świata
Czego przede wszystkim dotyczy zawodzenie oczekiwań czytelnika
Zawodzenie oczekiwań czytelnika spotykamy przede wszystkim w dziełach uważanych w danym okresie za nowatorskie czy awangardowe. Każdy niespodziewany element struktury dzieła literackiego dla odbiorcy obeznanego z obowiązującymi konwencjami literackimi i przyzwyczajonego do nich może stanowić szok.
Zawodzenie oczekiwań najczęściej wiąże się z powstawaniem nowej poetyki, z przywoływaniem konwencji istniejących w innych gatunkach literatury bądź w odmiennych sposobach mówienia i pisania.
Inną sprawą jest humorystyczna a najczęściej parodystyczna rola zawodzenia oczekiwań czytelnika.
Związek intertekstualności z zawodzeniem oczekiwań czytelnika. Dwa główne modele intertekstualności.
Gerard Genette - trans tekstualność w której obrębie można wyróżnić hipertekstualność, metatekstualność, architekstualność, paratekstualność, intertekstualność. Właśnie to zjawisko współuczestniczy w tworzeniu wszelkiego rodzaju gier polegających na zwodzeniu oczekiwań odbiorców, przywołując bardzo często konwencje charakterystyczne dla innych utworów czy gatunków.
Gra z czytelnikiem za pomocą intertekstualności może stać się podstawowym zabiegiem artystycznym pozwalającym na uzyskanie i maksymalne wzmocnienie wymowy utworu. Intertekstualność może zostać wykorzystana nie tylko po to by zawieść oczekiwania odbiorcy ale i by je wzmocnić, to jest nasilić emocjonalny ton utworu.
Postmodernizm lansuje hasło „literatury wyczerpania - jawnie manifestuje potrzebę czy nawet konieczność nieustannego odwoływania się do innych tekstów
Dekonstrukcjonizm - akcentuje istnienie „łańcucha znaków” odsyłających nie do rzeczywistości jako takiej, ale do rzeczywistości przeżytej, funkcjonującej w różnych formach i na różnych poziomach zapisu.
Goran Hermeren - akcentuje konieczność rozróżniania między:
- znaczeniem zamierzonym przez autora
- znaczeniem zgodnym z konwencjami i tradycją, czyli znaczeniem tekstu
- znaczeniem definiowanym w kategoriach skutków określanym przez tego badacza jako znaczenie reakcji
Ostatecznie to czytelnik dostrzega lub nie dostrzega intertekstualność tekstu, bierze mniej lub bardziej świadomie w literackiej grze.
Gra literacka odbywa się na wielu poziomach tekstu:
- poziom językowy
- kreacja świata przedstawionego
- poziom całego utworu
Gra z konwencjami literackimi pojawia się przede wszystkim w okresie literackich przełomów o tyle gry intertekstualne należą do istoty literatury
Gry z humorem
Zarówno zaskoczenie, jak humor mają zawsze oblicze swoistej gry/zabawy - zależą nie tylko od ukształtowania tekstu, w którym w wypadku humoru szczególną rolę odgrywa kontrastowe różnych stylów, lecz także od wiedzy (również literackiej i społecznego), przekonań i nastawienia odbiorcy, jak również od jego poczucia humoru.
Główne mechanizmy zawodzenia oczekiwań czytelnika
1. jasne i wyraźne nagromadzenie w początkowej partii utworu elementów, które powołują do życia oczekiwania odbiorcy
2. Gra najczęściej posiada charakter intertekstualny, przywołując konwencje innego typu literatury, niż ta, do której początkowo i ostatecznie należy utwór, a także posługując się wszelkiego rodzaju przywołaniami z innych tekstów, dość często także fałszywymi
3. Zawodzenie przeważnie następuje stopniowo. Najpierw spotykamy zjawiska, które odbieramy jako dysonanse by dopiero w partii finalnej zostały obalone pierwotne oczekiwania i ujawniły się nowe konwencje, którymi rządzi się utwór
4. Niekiedy na końcu utworu pojawiają się różne wyjaśnienia, w których odbiorca dowiaduje się jasno, że był przez autora oszukiwany