Badania nad odbiorem

liryki

w klasach maturalnych

I.

Problematyka barier

percepcyjnych

1. Bariera kulturowa w

szkolnym odbiorze liryki

• Bariera kulturowa polega na problemach z odczytaniem (na braku

odczytania) systemu znaków kulturowych obecnych w tekście

Uczniowie nie potrafili wskazać m.in.:

- aluzyjnego nawiązania do tekstu innego dzieła (cytat, tytuł, stylizacja);

- odwołania się do pojęć lub wyobrażeń związanych z tradycją określonego

tematu;

- stylizacji treści przedstawionej przez nadanie jej rysów pewnej rzeczywistości

kulturowej;

- wyrazistego znaku kulturowego w funkcji symbolicznej lub mitologicznej;

- znaków alegorycznych, ustalonych wskutek oddziaływania pewnej tradycji

kulturowej

(np. problemy z interpretacją Ballad i romansów W. Broniewskiego i U wrót

doliny Z. Herberta)

2. Bariera języka poezji

• Jest to system bodźców, których rola polega na kierowaniu

uwagi odbiorcy na różnorodne aspekty wypowiedzi przez

naruszanie utrwalonych w jego świadomości i nawykach

stereotypów językowo-percepcyjnych. System ów

współtworzony jest przez szereg czynników, m.in.:

- uwikłanie znaczeń wyrazów i zdań w organizację

brzmieniową utworu;

- nieciągłość i wieloplanowość wypowiedzi, narzucające

odbiorcy trud w ustalaniu więzi między składnikami tekstu.

(np. problemy z interpretacją wierszy: Radość pisania
W. Szymborskiej i Księżyc świeci T. Różewicza - trudności

wynikały z: nastawienia uczniów na język codzienny,

potoczny; niedoceniania funkcji wyobraźni wobec

brzmieniowych i obrazowych wartości słowa, nieznajomości

nurtów poezji, konwencji, programów artystycznych).

3. Bariera postaw i sprawności

recepcyjnej

• Obejmuje zespół dyspozycji osobowych

licealisty wchodzącego w kontakt

z utworem lirycznym (postawy, nawyki,

„sprawności odbiorcy”, czyli jego kulturę
literacką, kompetencję literacką),

a w szczególności: postawy wobec

wiersza oraz sprawności i nawyki
dotyczące analizy i interpretacji utworu.

Np. Płonąca żyrafa

S. Grochowiaka; Grupy reakcji:

1. Bariera postaw zaznacza się gwałtownym

sprzeciwem wobec obrażającej przyzwyczajenia

czytelnika stylistyki i treści refleksyjnych utworu.

2. Uczeń nie przyjmuje do wiadomości specyficznego

punktu widzenia autora i przypisuje mu inne,

konwencjonalne poglądy, podporządkowując treści

wypowiedzi poetyckiej własnemu pozytywnemu

spojrzeniu na świat. Ujawnia się tutaj wyłącznie typ

przeżyć ekspresyjnych.

3. Prowokacja estetyczna i światopoglądowa prowadzi

odbiorcę do przełamania bariery utrwalonej

postawy

i do akceptacji nowego spojrzenia. W nowej

perspektywie uczeń uświadamia sobie nieznany mu

aspekt humanistycznego spojrzenia.

Bariera sprawności

recepcyjnych

• Odbiór współczesnych wierszy natrafia
na poważne trudności, spowodowane

nastawieniem czytelników na odbiór
mimetyczny i instrumentalny.

• Poziom czytania liryki w klasach

maturalnych wskazuje na niedostatek
oddziaływań szkoły w kierunku
wyrabiania sprawności recepcyjnej

„Pretensje” uczniów

zaznaczane na marginesie

interpretacji utworów dotyczą:

• pobieżności lektury;
• preferowania prozy;
• braku rzetelnych lekcji poświęconych

interpretacji utworów współczesnych

Niestety: zachowania uczniów wobec

wierszy trudnych przenoszone są na
całą współczesną poezję!

Wnioski dydaktyczne

1. Rola i pozycja nauczyciela w edukacji literackiej:
- głównym źródłem informacji powinien być tekst utworu;

- nauczyciel nie powinien swoich sądów o dziele uważać za

jedynie słuszne i autorytatywne (zalecana jest ostrożność w

wykładzie znaczeń utworu oraz rezygnacja z

autorytatywnych, raz na zawsze utrwalonych rozstrzygnięć);

- nauczyciel powinien organizować sytuacje zobowiązujące

uczniów do samodzielnej interpretacji;

- ważne jest badanie poziomu sprawności recepcyjnej uczniów
i dostosowanie metod pracy nad poznawaniem liryki do

zaobserwowanych właściwości odbioru ( jakość i efektywność

dydaktyczna szkolnych rozważań nad liryką zależy przede

wszystkim od wiedzy nauczyciela: *o sposobie zachowania

się uczniów wobec różnych tekstów, *o charakterze

problemów, jakie oni stawiają sobie w kontakcie z utworami, i

*o zróżnicowaniu sprawności percepcyjnej).

Ze względu na istniejące

bariery

(w celu ich przezwyciężenia)

należy:

• Ograniczyć liczbę analizowanych utworów

do wybitnie artystycznych,
reprezentatywnych;

• Zadbać o wskazywanie kontekstów i

gromadzenie materiałów porównawczych;

• Przyjąć za cel szerokie horyzonty

humanistycznej analizy i jej metodologiczne
orientacje

• Wykorzystywać w procesie pracy z liryką

różne metody nauczania

• Literatura przedmiotu:
• Z. Uryga, Odbiór liryki w klasach

maturalnych, Warszawa-Kraków
1982.

„Lekcje empatii”. Czytanie

poezji dwudziestowiecznej w

liceum

• Teza: Odbiór poezji sprzyja budowaniu

empatii będącej efektem procesu
czytania

• Autorski projekt czytania wiersza

Wisławy Szymborskiej Pieta w postawie
empatycznej

-językowe i literackie sposoby

wyzwalania reakcji empatycznych

INTEGRACJA

• INTEGRACJA: zespalanie, scalanie,

jednoczenie, tworzenie całości

(wg Słownika współczesnego języka

polskiego, pod red. B. Dunaja (1996)

Nauczanie integrujące języka

polskiego

• Tworzenie całości przedmiotu ‘język polski’ z

jego poszczególnych działów: kształcenia

językowego (nauki o języku, ortografii,

ćwiczeń w mówieniu i pisaniu) oraz

kształcenia literacko-kulturowego (lektury z

elementami teorii i historii literatury,

kontekstów literatury pięknej);

• tworzenie w umyśle ucznia zwartej struktury

wiedzy i umiejętności z poszczególnych,

stopniowo wprowadzanych elementów wiedzy

i umiejętności z różnych dziedzin
(wg Henryka Kurczaba)

Maria – Matka Chrystusa jawi się w ikonografii jako doskonałe wcielenie

empatii

Literatura przedmiotu:

• E. Mikoś, Lekcje empatii. Czytanie poezji

dwudziestowiecznej w liceum. Literatura –

psychologia – dydaktyka, Kraków 2009.

• E. Mikoś, Językowe i literackie sposoby

wyzwalania reakcji empatycznych

• (na przykładzie poezji współczesnej) [w:]

Wiązanie kształcenia językowego z

literacko-kulturowym w gimnazjach i

liceach, pod red.

Z. Urygi, R. Jedlińskiego, M. Sienko, Kraków

2007, s. 113-126.