MOJE BADANIA NAD ORTOGRAFIĄ UCZNIÓW

KOŃCZĄCYCH I ETAP KSZTAŁCENIA

W procesie dydaktycznym pierwszego etapu nauczania kształtowane są umiejętności niezbędne do dalszej edukacji ucznia. Jedną z owych umiejętności, na którą szczególnie powinno zwracać się uwagę w klasach początkowych jest poprawna pod względem ortograficznym pisownia. Nie wykształcenie tej umiejętności w pierwszej fazie nauki w dużym stopniu negatywnie wpływa na dalsze sukcesy szkolne dziecka, zarówno w drugim, jak i dalszych etapach kariery szkolnej. Niestety analiza literatury i wyników dotychczasowych badań nad ortografią, oraz własne doświadczenia pedagogiczne upoważniają mnie do stwierdzenia, że poziom umiejętności ortograficznych uczniów klas początkowych nie jest najlepszy. Uczniowie wciąż przejawiają trudności i mają kłopoty z bezbłędną pisownią.

Fakt ten skłonił mnie do przeprowadzenia w czerwcu 2004 roku badań, których celem było poznanie aktualnego poziomu umiejętności ortograficznych uczniów kończących I etap edukacyjny, określenie, czym owe umiejętności są uwarunkowane oraz stwierdzenie, jakie błędy najczęściej popełniają uczniowie klas trzecich szkół podstawowych.

Założyłam, że:

1. Istnieją różnice w poziomie umiejętności ortograficznych dziewcząt i chłopców. Dziewczynki są z reguły dokładniejsze i uważniejsze, co sprawia, że popełniają mniej błędów ortograficznych.

2. Istnieje zależność pomiędzy poziomem umiejętności ortograficznych, a ogólnymi osiągnięciami w zakresie edukacji polonistycznej. Im wyższy poziom w zakresie edukacji polonistycznej, tym mniejsza ilość popełnianych błędów.

3. Umiejętności ortograficzne zależą od środowiska uczniów. Dzieci ze środowisk miejskich ze względu na wyższy poziom kultury, łatwiejszy dostęp do książek, czasopism, komputerów popełniają mniej błędów ortograficznych.

4. Uczniowie przejawiają trudności w poprawnym pisaniu i popełniają liczne błędy ortograficzne.

W swoich badaniach posłużyłam się samodzielnie skonstruowanym testem, który w miarę obiektywnie pozwolił mi określić kompetencje ortograficzne badanej grupy uczniów.

Konstrukcja testu umożliwiła kontrolę poprawności następujących zagadnień:

- pisowni zakończeń „-arz” w rzeczownikach rodzaju męskiego,

- pisowni poznanych wyrazów z: ó - u, rz - ż, ch - h,

- pisowni wyrazów z zakończeniami: -ów, -ówka, -ówna, -unek,

- pisowni przeczenia „nie” z czasownikami i przymiotnikami,

- pisowni wyrazów wielką literą,

- pisowni wyrazów z zanikiem dźwięczności,

- pisowni wyrazów ze spółgłoskami miękkimi,

- pisowni czasowników w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego,

- pisowni wyrazów z: „ą”, „ę”, „om”,

- pisowni poznanych skrótów,

- interpunkcji, stosowanie: , . ! ?,

- pisowni liczebników.

Badaniami objęłam 60 osobową grupę uczniów klas trzecich ( 30 uczniów ze szkół wiejskich i 30 uczniów ze szkół miejskich).

Przy określaniu poziomu umiejętności ortograficznych w oparciu o test, oraz poziomu osiągnięć z edukacji polonistycznej (na podstawie wywiadu z nauczycielem) posłużyłam się następującą skalą:

1. uczeń nie radzi sobie

2. uczeń posiada konieczne umiejętności

3. uczeń posiada niewielkie umiejętności

4. uczeń posiada średnie umiejętności

5. uczeń posiada wysokie umiejętności

6. uczeń posiada bardzo wysokie umiejętności.

Uzyskane w wyniku badań dane poddałam gruntownej, wszechstronnej analizie, co pozwoliło mi określić aktualny poziom umiejętności ortograficznych uczniów klas trzecich, zweryfikować przyjęte hipotezy, a także stwierdzić, jakie trudności w zakresie ortografii przejawiają uczniowie wkraczający w II etap kształcenia.

Poziom umiejętności ortograficznych badanych uczniów określiłam w oparciu o przeprowadzony test. Dane przedstawia poniższa tabela i wykres.

Poziom umiejętności ortograficznych badanych uczniów

Lp.	Osiągnięcia w zakresie ortografii w oparciu o przeprowadzony test
		Skala 1 - 6	Liczba uczniów	%
1	Bardzo wysokie (6 )	5	8,3
2	Wysokie (5)	17	28,4
3	Średnie (4)	23	38,3
4	Niewielkie (3)	12	20,0
5	Konieczne (2)	3	5,0
Razem		60	100

Źródło: badania własne

Uzyskane wyniki pozwoliły mi stwierdzić, że ponad połowa badanych posiada średnie i wysokie umiejętności ortograficzne (66,7%), a co dwunasty badany bardzo wysokie. Nie może ujść uwadze, iż niestety ¼ badanych prezentuje niewielki i konieczny poziom umiejętności ortograficznych, co w grupie uczniów wkraczających w II etap kształcenia nie jest zjawiskiem obojętnym.

Istotnym jest jednak fakt, że w badanej grupie nie było uczniów, którzy zupełnie nie radzą sobie z pisownią. Można więc przyjąć, że uczniowie kończący I etap nauczania w klasach starszych nie będą mieli większych kłopotów związanych z ortografią.

Jedna z przyjętych hipotez zakładała istnienie różnic w poziomie umiejętności ortograficznych ze względu na płeć dziecka. W badanej przeze mnie grupie owa hipoteza znalazła potwierdzenie.

Otóż zdecydowana większość badanych dziewcząt (87,9%) wykazuje średni, wysoki i bardzo wysoki poziom umiejętności ortograficznych, natomiast w grupie badanych chłopców taki poziom prezentuje jedynie 59,3%. Średnia liczba błędów przypadająca na dziewczynkę wynosi 21,6, zaś na chłopca 32,0. Wynika więc, że chłopcy popełniają około 10 błędów więcej niż dziewczynki. Średnia ocen uzyskanych z testu, wyrażonych w skali 1-6 u dziewcząt wynosi 4,2, zaś u chłopców 3,7. Ponadto żadna z dziewczynek nie prezentuje umiejętności ortograficznych na poziomie koniecznym, natomiast w grupie chłopców taki poziom wykazuje co dziewiąty badany, co stanowi 11,1%.

Różnice w poziomie poprawności ortograficznej dziewcząt i chłopców można tłumaczyć odrębnymi właściwościami ich psychiki. Otóż dziewczęta są z reguły dokładniejsze, ambitniejsze, uważniejsze, bardziej pracowite, co niewątpliwie ma istotne znaczenie w nauce ortografii. Potwierdza to nawet codzienna praktyka. Zeszyty dziewcząt są z reguły estetyczniejsze, pismo bardziej staranne, z mniejszą ilością błędów.

Materiał badawczy wykorzystałam do określenia zależności pomiędzy ocenami uzyskanymi z testu ortograficznego, a poziomem osiągnięć w zakresie edukacji polonistycznej. I tak uczniowie, którzy w zakresie edukacji polonistycznej prezentują wysokie i bardzo wysokie osiągnięcia (33,3%) z testu także otrzymali zbliżone oceny (36,6% uczniów z ocenami wysokimi i bardzo wysokimi). Uczniowie prezentujący średnie oceny z edukacji polonistycznej (35%) z testu otrzymali zbliżone oceny. Różnice uwidaczniają się w przypadku uczniów prezentujących niewielkie i konieczne umiejętności w zakresie edukacji polonistycznej (31,7%). Czterech spośród tej grupy uczniów (6,7%) napisało test na poziomie średnim, co jest zjawiskiem bardzo pozytywnym i świadczy, że mimo ogólnych trudności w edukacji polonistycznej prezentują wyższy poziom w zakresie ortografii.

Tylko jeden uczeń prezentujący niewielkie osiągnięcia z edukacji polonistycznej napisał test na poziomie wymagań koniecznych.

Porównując oceny z testu z ocenami z edukacji polonistycznej w klasie III stwierdziłam, że badani uczniowie z testu uzyskali średnią ocenę o 0,15 wyższą niż średnia ocen z edukacji polonistycznej (średnia ocena z testu 4,15, a z edukacji polonistycznej 4,00).

Analiza zebranych danych wskazuje, że oceny uzyskane z testu są adekwatne do ocen uzyskanych z edukacji polonistycznej, a więc uogólniając, jeśli uczeń prezentuje określony poziom w zakresie edukacji polonistycznej, to w zakresie umiejętności ortograficznych uzyskuje zbliżone wyniki.

Mimo wcześniej zakładanych różnic w zakresie umiejętności ortograficznych uczniów szkół wiejskich i miejskich uzyskane w wyniku badań dane wykluczają istnienie dużych rozbieżności. Otóż średnia ocen z testu w obydwu środowiskach jest niemal identyczna: w środowisku miejskim 4,2, zaś w środowisku wiejskim 4,1. Średni i wysoki poziom umiejętności ortograficznych w obydwu środowiskach jest zbliżony i stanowi najwyższy procent badanych (70%w środowisku miejskim, 63,3% w środowisku wiejskim). Zbliżone są także wyniki u uczniów prezentujących niewielki i konieczny poziom umiejętności ortograficznych (26,7% w środowisku wiejskim, 23,3% w środowisku miejskim).

Średnia błędów przypadająca na ucznia w środowisku miejskim wynosi 26,1, natomiast w środowisku wiejskim 26,5. Niewielka różnica pozwala zatem stwierdzić, że bez względu na środowisko społeczne uczniowie kończący I etap edukacyjny prezentują zbliżony poziom umiejętności w zakresie poprawnej pisowni.

Sądzę, iż wynika to z faktu, że obecnie powszechne dążenie do kształcenia i zmieniające się warunki życia na wsi nie powodują konieczności zatrudniania dzieci wiejskich w pracach gospodarskich, co umożliwia przeznaczenie większej ilości czasu na naukę.

Celem badań przeprowadzonych na 60-cioosobowej grupie trzecioklasistów było także ustalenie ilości i rodzajów dominujących błędów ortograficznych. Analiza danych uzyskanych w efekcie badań oraz ich statystyczne ujęcie pozwoliły stwierdzić, że:

- uczniowie popełniali błędy w zakresie każdej z badanych kategorii

- najwięcej stanowiły błędy w: pisowni czasowników w 3 osobie l. pojedynczej czasu przeszłego, pisowni przeczenia "nie" z czasownikami i przymiotnikami oraz pisowni typowych skrótów

- najlepiej opanowaną umiejętnością jest pisownia wyrazów z zakończeniami: -ów, -ówka,  -ówna, -unek oraz pisownia wyrazów z "ó-u".

Wyniki badań pozwoliły także na określenie liczby uczniów, popełniających błędy w badanych kategoriach. Okazało się, że ogromna większość badanych (91,7%) popełniła błędy w ćwiczeniu sprawdzającym poprawność pisowni wielką literą. Zdecydowana większość popełniła błędy drugorzędne (86,7%), błędy w pisowni wyrazów z „rz - ż”, oraz ze spółgłoskami miękkimi (83,3%), a także wyrazów z zanikiem dźwięczności (81,7%).

Niewielu, bo tylko 14 uczniów (23%) popełniło błędy w pisowni wyrazów z zakończeniami: -ów, -ówka, -ówna, -unek.

Uczniowie z bardzo wysokimi ocenami z edukacji polonistycznej popełniali stosunkowo nieliczne błędy tylko w pięciu z badanych kategorii (po jednym błędzie w każdej). U uczniów tych dominowały błędy drugorzędne oraz dotyczące pisowni wyrazów wielką literą, wyrazów z zanikiem dźwięczności i ze spółgłoskami miękkimi.

Zbliżone wyniki prezentowali uczniowie ze średnimi i niewielkimi osiągnięciami w zakresie edukacji polonistycznej, przy czym w grupie uczniów ze średnimi osiągnięciami aż 13% stanowiły błędy dotyczące pisowni przeczenia „nie” z czasownikami i przymiotnikami. Wynika więc, że średnio każdy z tych uczniów popełniał trzy błędy w tej kategorii.

W grupie badanych, osiągających najniższe oceny z edukacji polonistycznej najwyższy odsetek stanowiły błędy w pisowni wyrazów ze spółgłoskami miękkimi (17%), dotyczące pisowni wyrazów z „ą”, „ę”, „om”(10,7%) oraz błędy interpunkcyjne (8,2%).

Warto zwrócić uwagę, iż uczniowie z wysokimi notami z edukacji polonistycznej popełnili stosunkowo dużą ilość (9,1%) błędów dotyczących pisowni czasowników w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego.

Okazało się, że z wyjątkiem uczniów osiągających najniższe wyniki z edukacji polonistycznej, wszyscy pozostali najmniej błędów popełnili w pisowni wyrazów z zakoń-czeniami: -ów, -ówka, -ówna, -unek. Ta umiejętność jest zatem najlepiej opanowana w klasach początkowych.

Badania wykazały, że poziom umiejętności pisania poprawnego pod względem ortograficznym jest zróżnicowany i zależy od płci oraz ogólnego rozwoju intelektualnego uczniów.

Wyniki testu są w miarę zadowalające, niemniej jednak liczba popełnianych błędów (dzieci popełniały błędy w każdej z badanych kategorii) potwierdza przyjętą hipotezę, że w zakresie umiejętności ortograficznych uczniowie napotykają na znaczne trudności.

Zmusza to do zastanowienia się nad ich przyczynami.

Pisanie poprawne pod względem ortograficznym opiera się na znajomości reguł ortograficznych i umiejętności ich stosowania. Praktyka szkolna dowodzi, iż wielu uczniów zna reguły, ale ich nie stosuje. Często, więc błędy są wynikiem zwykłej nieuwagi.

A jakie mogą być inne ich przyczyny?

Generalnie uważa się, że dzieci robią błędy, bo pisownia polska jest trudna. Moim zdaniem nie jest to twierdzenie bezzasadne. Znacząca ilość błędów, jakie popełniali uczniowie w pisowni wyrazów ze spółgłoskami miękkimi, czy zanikiem dźwięczności wynika prawdopodobnie z istniejących różnic pomiędzy językiem mówionym i pisanym.

Podobnie rzecz ma się z pisownią czasowników w 3 osobie czasu przeszłego. Na poprawność wypowiedzi, a więc także pisma wpływają również naleciałości gwarowe, nieprawidłowa wymowa wynikająca z wad wrodzonych lub nabytych.

Błędy bywają wynikiem niewiedzy uczniów, nieumiejętności stosowania w praktyce reguł ortograficznych, niedokładnego spostrzegania różnic w pisowni, braku nawyku i czujności ortograficznej. Nie można jednak zapominać, iż przyczyną błędów mogą być: słabo rozwinięta pamięć, fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychoruchowego, nieumiejętność logicznego myślenia i stosowania wiedzy w praktyce, obniżona motywacja, trudności w skupianiu uwagi, niekiedy brak zainteresowania nauką szkolną.

Eliminowanie tych przyczyn wymaga od nauczyciela dużych umiejętności pedagogicznych, stosowania odpowiednich metod uatrakcyjniających proces nauczania, planowania nauki ortografii i właściwej poprawy błędów, nie dopuszczającej do zetknięcia się z nimi.

Problem błędów ortograficznych jest wciąż aktualny i dosyć niepokojący. W badanej grupie nie było ucznia, który napisałby test bezbłędnie, a średnia statystyczna błędów na ucznia wynosiła 26,2.

Analiza problematyki błędów ortograficznych dokonana w oparciu o literaturę i przeprowadzone badania pozwala stwierdzić, że uczniowie wkraczający w II etap kształcenia przejawiają trudności w zakresie ortografii. W oparciu o wymienione ustalenia proponuję wnioski dotyczące pracy nad eliminowaniem, czy chociażby zminimalizowaniem ilości błędów ortograficznych popełnianych przez uczniów.

1. Poznać faktyczny stan poziomu ortografii w danej klasie.

2. Planować pracę nad ortografią.

3. Stosować aktywizujące formy i metody pracy.

4. Nie dopuszczać do zetknięcia się ucznia z błędem.

5. Rozwijać samodzielność i postawę badawczą.

6. Budzić aktywność emocjonalną, nie dopuszczać do monotonii.

7. Wdrażać do samokontroli, czujności ortograficznej.

8. Odwoływać się do ambicji i aspiracji uczniów.

9. Otoczyć większą opieką uczniów prezentujących niższy poziom umiejętności ortograficznych.

10. Dostosować ćwiczenia do rodzajów błędów popełnianych przez uczniów danej klasy.

Uwzględnianie powyższych wniosków w pracy dydaktycznej powinno przyczynić się do poprawy stanu ortografii wśród uczniów klas początkowych. Wpłynie to niewątpliwie pozytywnie na ocenę i samoocenę ucznia, pozwoli na przeżycie sukcesu, przyniesie radość dziecku, stanie się bodźcem i zachętą do dalszej pracy. Nie mniejszą radość sprawi także nauczycielowi, który przekona się, że jego trud przynosi pożądane efekty.

Literatura:

1. Cackowska M., Tarkowska I. , Umiejętność pisania uczniów klas trzecich w systemie kształcenia zintegrowanego, "Życie Szkoły", 2003, nr8.

2. Głoskowska-Sołdatow M., Poziom wiadomości i umiejętności z ortografii uczniów klas III, "Problemy Oświaty na Wsi", 1986, nr3.

3. Pogański E., Jakubowicz A., Dyka F., Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Łódź 1996, Wyd. "Juka".

4. Program nauczania dla I etapu- edukacji wczesnoszkolnej, Warszawa 1999, wyd. 2, "Nowa Era".

Alicja Mazur - nauczyciel

nauczania

---