JAN PAWEŁ II JAKO WZORZEC OSOBOWY DLA WSPÓŁCZESNEJ MŁODZIEŻY .
1. Wstęp.
Jan Paweł II jest jedną z najbardziej znanych osób na świecie . Miliony ludzi uczestniczy w spotkaniach z nim podczas odbywanych pielgrzymek. Miliardy widziały go na ekranie telewizora , na okładkach ilustrowanych magazynów , na znaczkach pocztowych , kolportowanych do najodleglejszych zakątków planety. Wielu słyszało jego mocny a zarazem ciepły i tajemniczy głos - głęboko przemyślało jego wypowiedzi , dotyczące wskazań sytuacji człowieka w współczesności. Ta postać w bieli , wsparta na pięknym pastorale, stała się symbolem dobra , największym autorytetem moralnym , głosem sumienia świata. Jan Paweł II często powtarza , że miarą każdego człowieka są owoce jego pracy . Wypowiedź ta jest w pełni lustrzanym odbiciem sylwetki Karola Wojtyły. Posiada on na pewno osobowość wykraczającą poza zasięg dokonań zwykłych ludzi. Pracował w ciszy i samotności i do tego momentu był przypisany tylko jednej rzeczywistości w wymiarze wąskim , lokalnym , wymiarze jednego narodu. Nagle jednak okazuje się , że jego własna praca nad sobą , nad własnym doskonaleniem się , była pracą dla całego świata, dla wszystkich ludzi .W tym momencie stracił kontrolę nad skutkami swych dotychczasowych działań , zaczął żyć autonomicznym istnieniem symbolu.
W tym też momencie wszystkie wcześniejsze dokonania , wszystkie wydarzenia z życia nabrały innej treści , stały się jakby koralikami różańca. Świat nagle odkrył postać wspaniałą , pełną harmonii , wzór osobowy i ideał w postępowaniu. Ludzie masowo zaczęli interesować się i odkrywać poszczególne fakty z biografii. Natychmiast powstała cała masa książek i publikacji na ten temat.
Życie takich ludzi jak Karol Wojtyła staje się publiczną własnością , jest na różne sposoby interpretowane , dokonuje się analiz i syntez , jest pociechą dla biednych i skromnych , staje się publicznym autorytetem dla grup społecznych , także wzorem w życiu i wytyczną ukierunkowań dla ludzi młodych.
Od początku swego pontyfikatu Jan Paweł II szczególną bliskością otacza młodych. W szeregach papieskich wypowiedzi przebija się troska o młode pokolenie i oto by młodości nie zmarnować , by nadać jej odpowiedni kierunek i kształt. Trwałym elementem pontyfikatu są spotkania Jana Pawła II z młodzieżą całego świata. Zależy mu na nich szczególnie. Dlaczego ? . Być może , by młodzi doświadczyli miłości wypływającej od Chrystusa , po to aby sami mogli się nią obdarowywać i wszystkich dookoła , po to , aby wychować kształtujące się sumienia, sumienia wrażliwe , kontrolujące wzorowo funkcjonujące i rozwijające się osobowości , po to , aby ukazać im drogę prawdy , dobra i przebaczenia , którą trzeba kroczyć przez życie.
Można śmiało twierdzić , że postać Jana Pawła II jest wzorcem osobowym. Samo pojęcie wzoru osobowego bardzo często kojarzy się nam z takimi pojęciami jak : „bohater” , „przekład” , „model” ` . Nie należy go jednak z nimi utożsamiać. Różnica ta tkwi w tym , że wzór osobowy w większym stopniu implikuje wartościowanie , nosi znamiona pewnej doskonałości osoby oraz pobudza do naśladowania. Porównując to określenie wzoru osobowego z postacią Jana Pawła II dostrzegamy urealnienie owego pojęcia w osobie Papieża.
Każdy wzór osobowy jest też zjawiskiem o charakterze społecznym , tzn. zawsze występującym w relacji do kogoś. Być uznanym za autorytet to być kimś , z czyim zdaniem lub postępowaniem ktoś inny się liczy. Należy też tutaj zaznaczyć , że wzór osobowy zawsze staje przed człowiekiem jako osoba respektująca jego wolność i wolny wybór.
Człowiek będący wzorem osobowym posiada dojrzałą osobowość, czyli normę psychiczną i wypełnia pozytywnie wszystkie warunkujące ją kryteria , ale zarazem normę tę przewyższa , pociągając innych swoim przykładem oraz niejako zmuszając do opowiedzenia się wobec niej.
Naśladowanie to cecha różnicująca wzór osobowy od ideału osobowego. Do ideału się dąży , wzór natomiast się naśladuje. Ideał posiada pewne pożądane przymioty , wzór je zaś uosabia. Ideał jest bardziej powiązany z pojęciami wartości i ideami , wzór osobowy przeciwnie , dotyczy konkretnej osoby i konkretnego jej życia w którym te wartości się ujawniają , są reprezentowane i w nich żyją.
Wzór osobowy nie zakłada stanu absolutnej doskonałości , nie może być tylko teoretycznym zbiorem idealnych cech , szczegółowych norm czy zasad postępowania człowieka , lecz zawiera w sobie przede wszystkim wymiar „bycia sobą” i ukazuje go wśród różnych sytuacji i uwarunkowań .
Obok posiadania wymiaru osobowego i reprezentowania sobą określonych wartości , wzór osobowy ma również wymiar społeczny i kulturowy. Jest ściśle powiązany ze społecznością w której dojrzewał , z systemem uznawanych przez nią wartości .Wzór osobowy może niejako pokonać czas i przestrzeń i być wiecznie żywy w tym sensie , że pamięć o nim przenoszona z pokolenia na pokolenie nadal uaktualnia tą osobę .
Reasumując , wzorem osobowym jest realna osoba , która przez swoją osobową doskonałość wzbudza w innych , będących z nią w interpersonalnej komunikacji , osobisty pociąg do naśladowania jej oraz identyfikacji z przeżywanymi i urzeczywistnianymi przez nią wyższymi duchowo - moralnymi wartościami. Takie rozumienie wzoru osobowego w tej pracy zostanie przyjęte za obowiązujące i będzie się przeplatać jako zasadniczy punkt odniesienia.
Pojawia się jednak pytanie , jaki jest odbiór wśród ludzi młodych tego wzorca osobowego ?. Jak zapatrują się młodzi na słowo głoszone przez Papieża jak je interpretują , z czym się identyfikują a z czym nie , kim jest w ich własnym odczuciu ten , wielki Polak , czy stanowi odwoławczą prawdę i odnośnik do codziennego postępowania i decyzji podejmowanych w codziennym życiu ?.
Istnieje mnogość wzorców osobowych w dzisiejszym święcie. Są nimi idole muzyki rockowej , aktorzy filmowi , sportowcy , politycy . Młodzi interesują się nimi w mniejszym bądź większym stopniu. Postać Papieża jest w większości przypadków przeciwieństwem tych autorytetów. Czy tak naprawdę w dzisiejszych czasach pełnych rozchwiania wartości , fałszowania prawdy o człowieku , zdoła się przebić głos nawrócenia . Czy młodzież tak naprawdę korzysta z postaci Ojca Świętego w sensie tym , że jest on dla niej wzorem do naśladowania ? - to jedne z wielu pytań na które ma za zadanie odpowiedzieć niniejsza praca. Czy synteza otrzymanych wyników okaże się być jednobrzmiącym wnioskiem , że postać Jana Pawła II to wzorzec osobowy i autorytet do którego odwołuje się w swych codziennych decyzjach życiowych i postępowaniu współczesna młodzież polska.
ROZDZIAŁ I
Znaczenie wzoru osobowego w oddziaływaniu wychowawczym i rozwoju człowieka.
1.1 Pojęcie wzoru osobowego.
Problem wzoru osobowego , ideału osobowego , autorytetu czy osobowości dojrzałej wielokrotnie był analizowany. Dotyczył on zarówno pojedynczego człowieka , jak i osób żyjących we wspólnocie i w społeczeństwie wobec których wzory osobowe stanowiły punkt odniesienia i drogowskaz , by życie czynić bardziej dojrzałe , lepsze a przez to wartościowsze . Obecnie , kiedy stwierdza się przyspieszony rozwój osobowości , zmianę mentalności i pozycji społecznej u dzieci i młodzieży , jak też i u osób dojrzałych i starszych problem staje się szczególnie aktualny. Trzeba więc nie tylko umieć dostrzec wzór osobowy i naśladować go , ale również stawać się tym wzorem . Wzór osobowy umiejscawia się w pewnym sensie w relacji do wszystkich kategorii ludzi , niezależnie od wieku , funkcji spełnianej w społeczeństwie , miejsca zamieszkania i epoki.
Pojęcie wzoru osobowego jest spokrewnione z takimi pojęciami jak : „bohater” , „przykład” , „model”, czy „stereotyp” . Nie należy go jednak z tym utożsamiać . Podobnie nie jest on tożsamy z pojęciami „autorytet” , „ideał osobowy” i „osobowość dojrzała” . Różnica między pierwszą grupą pojęć a wzorem osobowym tkwi w tym , że ten ostatni w większym stopniu implikuje wartościowanie , nosi znamiona pewnej doskonałości osoby oraz pobudza do naśladowania . Wobec drugiego zaś rzędu pojęć wzór osobowy , będący zarówno „autorytetem” , „ideałem osobowym” i posiadając „osobowość dojrzałą” do nich się nie ogranicza , lecz je przekracza.
Każdy wzór osobowy jest , podobnie jak autorytet , zjawiskiem o charakterze społecznym , tzn. zawsze występuje w relacji do kogoś . Być uznanym za autorytet , to być kimś , z czyim zdaniem , czy postępowaniem ktoś inny się liczy. Podstawowa różnica dotyczy wymiaru wolności . Autorytet można komuś narzucić siłą np. autorytet władzy , wzór osobowy zaś staje zawsze przed człowiekiem jako osoba respektująca jego wolny wybór.
Człowiek , będący wzorem osobowym , posiada dojrzałą osobowość, czyli normę psychiczną i wypełnia pozytywnie wszystkie warunkujące ją kryteria , ale zarazem tę normę przewyższa , pociągając innych swoim przykładem , oraz niejako zmuszając do opowiedzenia się wobec niej.
Naśladowanie to cecha różnicująca wzór osobowy od ideału osobowego. Do ideału się dąży , wzór natomiast się naśladuje . Ideał posiada pewne pożądane przymioty , wzór je zaś uosabia . Ideał jest bardziej powiązany z pojęciami wartości i ideami , wzór osobowy przeciwnie , dotyczy konkretnej osoby i konkretnego jej życia , w którym te wartości się ujawniają , są respektowane i w nich żyją.
Zdaniem J.Ryłko „ wzór osobowy nie zakłada stanu absolutnej doskonałości , nie może być tylko teoretycznym zbiorem idealnych cech , szczegółowych norm czy zasad postępowania człowieka , lecz zawiera w sobie przede wszystkim wymiar „bycia sobą” i ukazuje go wśród różnych sytuacji i uwarunkowań”.
Obok posiadania wymiaru osobowego i reprezentowania sobą określonych wartości wzór osobowy ma również wymiar społeczny i
kulturowy. Jest ściśle powiązany zarówno ze społecznością , w której dojrzewał , z systemem uznawanych przez nią wartości , wytworzonych stosunków międzyludzkich oraz relacji społecznych , ekonomicznych , politycznych , jak również z tą społecznością , która poprzez relację wobec siebie formuje i niejako współtworzy nawet po swojej śmierci.
Wzory osobowe stanowią najczęściej realnie żyjące osoby w określonym czasie i przestrzeni. Mogą one ten czas i przestrzeń przekraczać , zawsze jednak dotyczy to osoby . Ten personalny wymiar stanowi cechę pierwszorzędną omawianego wzoru.
Istnieje pewne niebezpieczeństwo związane z pojawieniem się we współczesnej kulturze „autorytetów bezosobowych” , które poprzez „ ukrytą indoktrynację motywowaną głównie względami komercyjnymi , obniżają krytycyzm , propagują konsumpcyjną filozofię życia , kreują „niepotrzebne” potrzeby , a czasem wręcz postawy nihilistyczne”. Tymczasem współczesny człowiek posiada zapotrzebowanie na prawdziwe autorytety moralne , którymi są wzory osobowe.
1.1 Psychologiczne rozumienie wzoru osobowego .
Psychologia i pedagogika to dwie główne dyscypliny , które czynią proces wychowawczy i rozwój osobowy , z którymi ściśle wiąże się istnienie i oddziaływanie wzorów osobowych , jednym z najważniejszych przedmiotów swojej refleksji naukowej.
W badaniach psychologicznych wzory osobowe nie stanowią przedmiotu zasadniczego. Pojawiają się jako problem drugorzędny. Ich występowanie można dostrzec przy refleksji dotyczącej osobowości dojrzałej , podczas
analizowania wzajemnych relacji między wartością i wartościowaniem , przy omawianiu psychologicznych mechanizmów wychowania , mechanizmów obronnych i psychologicznych nacisków społecznych oraz na terenie psychologii rozwojowej.
Nie można analizować pojęcia wzorca osobowego bez odwołania się do pojęcia „dojrzała osobowość”. Pojęcie to może być rozumowane dwojako : w znaczeniu statycznym , gdzie używane jest na określenie idealnego wzorca oraz w znaczeniu dynamicznym rozumianym jako proces zmian wspomagających rozwój osobowości . W pierwszym , interesującym nas znaczeniu psychologia podejmująca problem osobowości dojrzałej , służy wprost określaniu , a przez to propagowaniu idealnego wzorca , jakim człowiek powinien się stawać i do jakiego powinien dążyć.
Kryteria dojrzałej osobowości wynikają z danej teorii osobowości , a ustalane są w toku procesu poradnictwa psychologicznego i na podstawie badań empirycznych. Niezależnie jednak od różnorodności teorii osobowości i powiązanych z nimi różnych koncepcji dojrzałej osobowości , podawane w nich kryteria przyczyniają się do propagowania a nawet kreowania wzorców osobowych. Przy współudziale wolnego wyboru wzorce te mogą przekształcić się we wzory osobowe.
Dojrzała osobowość jest ściśle powiązana z postawami i wartościami. Konkretyzacja poszczególnych wartości w określonych dobrach , których nosicielami są wzory osobowe , skłania do zajmowania odpowiednich postaw. Wzór osobowy staje się nosicielem wartości . Im większa z nim więź i więcej pozytywnych relacji jest w jego stronę , tym większa pewność , że wartość zostanie przyjęta i stanie się ważna ze względu na nią samą. Wzór osobowy oddziałuje na postawę , będącą niejako przedmiotem jego oddziaływań. Relacja ta jest związana w sposób negatywny lub pozytywny ze wszystkimi komponentami składającymi się na postawę. Wpływ wzoru osobowego jest widoczny szczególnie w kształtowaniu się postaw religijnych i ma swoje szerokie uwarunkowanie środowiskowe. Tutaj wpływ na postawę człowieka wywiera nie tylko jakaś konkretna osoba ale najbliższe otoczenie : rodzina , środowisko rówieśnicze , a także świadectwo osób znaczących dla danej jednostki ludzkiej.
Wzory osobowe są narzędziami wychowawczymi. Jako sygnały wychowawcze wyrażające się np. w stawaniu świadomie lub nieświadomie przez wychowawcę siebie samego lub innej osoby za wzór , sprawiają uruchomienie mechanizmów wychowania. Pierwszym z nich , mocno charakterystycznym dla oddziaływania wychowawczego przez wzory jest tzw. impriting , czyli „reakcja piętna” czy też „tworzenie pierwowzorów”. Mechanizm ten , wykryty najpierw u zwierząt , a później u człowieka , służy jako przykład bardzo wczesnego oddziaływania wzoru na dziecko. W okresie tym istnieje jeszcze kilka mechanizmów , jednak rozważając kategorię młodzieży skupmy się na mechanizmach istniejących i ujawniających się w tym okresie życia człowieka. Właśnie wtedy pojawia się w rozwoju funkcja symboliczna , która rozpoczyna u człowieka młodego podobny do naśladownictwa mechanizm transmisji , który nazywany bywa modelowaniem , a skutkiem którego jest przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki zachowania modelu . Wzór osobowy , stawiany jako model , może oddziaływać poprzez swoje pro społeczne i altruistyczne zachowanie. To z kolei wpływa na zahamowanie niepożądanego rozwoju osobowego człowieka młodego i ukierunkowanie go na czynności i zachowania twórcze , które również zależą od nawiązania pozytywnej relacji uczuciowej z modelem.
Innym mechanizmem wychowawczym , w którym zauważa się oddziaływanie wzoru jest identyfikacja. Jest to najczęściej tendencja podświadoma lub nie do końca uświadamiana do „bycia takim samym” jak ktoś, kto jest przedmiotem pozytywnych uczuć o dużym nasileniu , ideałem , wzorem postępowania . Nie jest ona mechanicznym naśladowaniem zewnętrznych zachowań innej osoby ( wzoru) , lecz do jej istoty należy włączenie do własnej osobowości jej cech nadając im swój własny i nowy charakter. Wzory te mogą być zarówno realne jak i fikcyjne np. bohaterowie literaccy , filmowi lub telewizyjni. Bardzo ciekawe wydaje się stwierdzenie , iż identyfikacja przebiega nie tylko na zasadzie mniejszych lub większych podobieństw , ale również na zasadzie dysonansu poznawczo-motywacyjnego, który istnieje między realnym obrazem siebie ( kim jestem) a idealnym (kim chciałbym być) . W tym przypadku nawet cechy kontrastowe , mogą być jej podstawą , gdyż jednostka w procesie upodobnienia się do wzoru osobowego dąży do wyrównania lub skompensowania swoich braków , czy też aktywizuje silnie sferę swoich marzeń na płaszczyźnie wyobraźni .
Zjawisko identyfikacji może przybierać różne postacie. Może to być identyfikacja z osobą znaczącą np. z aktorem , bohaterem filmowym , politykiem , osobą znaczącą , itp. Najczęściej dotyczy ona jednej lub zespołu cech , występujących u osoby znaczącej.
Identyfikacja może występować w przypadku osoby utraconej , będąca wtedy rekonstrukcją tego obiektu i jego cech . Występuje ona u dzieci odrzuconych przez rodziców. Przyjmują wtedy one skalę wartości utraconych rodziców i zachowują się tak jak wcześniej życzyli sobie tego ich rodzice.
Identyfikacja może również zaistnieć w przypadku osoby agresora. Jest to specyficzna odmiana identyfikacji budowana na unikaniu kary i zakazach. Jest to korzenie takich zachowań jakie wymaga osoba karząca. Jest ona oparta na karze i strachu a nie na miłości , która respektuje wolność.
Psychologia bada również okresy wpływu poszczególnych wzorów osobowych zachodzące podczas rozwoju człowieka. Wzory osobowe zaznaczają swój wpływ już od najmłodszych lat. Wiek młodzieńczy cechuje oddziaływanie wzorów takich jak aktorzy , sportowcy , politycy , itd. Bardzo interesujące dla omawianego wpływu wzorów osobowych są wyniki badań Cz.Cekiery nad subkulturami młodzieży. Okazuje się ,że u podnóża patologii leży m.in. kryzys wzorców osobowych .Młodzież będąca w subkulturach neguje istniejące wzorce osobowe jako bunt przeciwko temu co zastałe. Stanowią oni negatywny przykład skutków , do jakich doprowadzić może brak właściwych wzorów osobowych w rozwoju osobowym człowieka .
1.2 Pedagogiczne znaczenie wzoru osobowego.
W pedagogicznym ujęciu wzorów osobowych należy szukać w powiązaniu z celami kształcenia i wychowania oraz z osobami , które stają się nośnikami wiedzy i wartości , jak też inicjatorami wyzwalania u wychowanków pozytywnych reakcji . Pedagogika przez wzór osobowy rozumie istniejące dawniej lub obecnie osoby lub ich wizerunki literackie , filmowe , telewizyjne i inne wyzwalające naśladownictwo. Szerszą definicję wzoru osobowego podaje W. Okoń . Stwierdza on , że jest to „ w ogólnym znaczeniu opis lub wyobrażenie jakiejś osoby , której cechy bądź czyny uważa się za godne naśladowania ; może być to konkretna osoba historyczna lub żyjąca współcześnie , bądź postać fikcyjna , np. wzięta z literatury , filmu , widowiska, czy też zestaw właściwości człowieka lub norm postępowania składających się na wzór idealny pod jakimś względem .
Autor przypisuje wzorowi funkcję regulacyjną , której jednak przyznaje niewielki zakres oddziaływania. Łączy go również z mechanizmem modelowania , będącego przyswajaniem tych wartości i wzorów zachowań , które wiążą młodych ludzi z historią , współczesnością i przyszłością własnego kraju i narodu .W definicji tej zarysowują się jakby dwa wymiary w świetle których ujmować można wzory osobowe. Pierwszy , dotyczy zestawu właściwości i norm postępowania człowieka , składających się na powstanie idealnego wzoru , do osiągnięcia którego należy zmierzać. Drugi odnosi się do konkretnych osób istniejących realnie w historii lub współcześnie , jak też do postaci wymyślonych , których cechy lub czyny uważa się za godne naśladowania. Pierwszy - w sposób szczególny dotyka problemu kształcenia i wychowania , drugi - zaś zadań środowisk wychowawczych.
W pedagogice idealny wzór osoby sprowadzany bywa do ideału wychowawczego , który oznacza przełożenie określonych celów kształcenia i wychowania na całościową wizję osobowości . Jest to ściśle powiązane ze światem wartości , które są podstawą poszczególnych ideałów wychowawczych. W pedagogice przyjmuje się tutaj obiektywizm aksjologiczny, zaś w ujęciu chrześcijańskiego wychowania aksjologię chrześcijańską.
1.3. Chrześcijańskie ujęcie wzoru osobowego .
Badaniem wzorów osobowych zajmują się te dziedziny , które w swej refleksji podejmują problem osoby oraz wielorakich oddziaływań osób na siebie. W ostatnich latach ze względu na kryzys autorytetu osobowego , którego miejsce zajmują autorytety bezosobowe , lansowane przez mas media , zwłaszcza telewizję , magię muzyki pop , narzucający określony sposób
myślenia i wartościowania oraz specyficzny styl życia, problem badań nad istnieniem , rodzajem i oddziaływaniem wzorców osobowych rozwijających a nie zubożających osobowość człowieka , wydaje się szczególnym znakiem czasu i potrzebą chwili obecnej. Istnieje biblijne zakorzenienie wzorów osobowych rzutujące w bezpośredni sposób na kreację chrześcijańskiego wzoru osobowego. Pismo Święte uznaje się za wyjątkową kopalnię wzorów osobowych. To one pouczają , przekonują i napominają , pociągając reprezentowanymi przez siebie wartościami i skłaniając do ich osiągania.
Natchnieni pisarze w dwojaki sposób zapoznają czytelnika z wzorami osobowymi. Odbywa się to w sposób bezpośredni i pośredni. Bezpośrednie przedstawienie wzorów osobowych występuje wtedy , gdy Pismo Święte wprost wskazuje na poszczególne postacie , przedstawiając je jako wzory godne do naśladowania. Pośredni sposób dotyczy zaś sytuacji , kiedy choć danej postaci nie charakteryzuje się , oceniając jej życie i wskazując na jej cnoty godne naśladowania , to jednak samo jej życie i działalność , które są opisane w Biblii , umieszczają ją w szeregu osób , określonych mianem wzoru osobowego.
Teologia moralna ukazuje wyższość pozytywnych oddziaływań wzorów osobowych na zachowanie moralne człowieka nad normami moralnymi i to nie tylko wyrażonymi w formie abstrakcyjnej i ogólnej , ale nawet w formie zachęty i upomnienia. Większa jest również ich siła motywacyjna , niezbędna dla osobowego i moralnego rozwoju . Wywierając wpływ na człowieka przed podjęciem realizacji działania , wzory inspirują do dokonania właściwych wyborów oraz rodzą wewnętrzny i zewnętrzny entuzjazm.
Bardzo ważnym osiągnięciem teologii moralnej , jest dokonanie systematyzacji wzorów osobowych. W świetle badań omawianej dyscypliny , grupę wzorów ogólnoludzkich należy podzielić na wzory :
- empiryczne , powstające spontanicznie i będące odzwierciedleniem
faktycznego stanu relacji i życia we wspólnocie oraz społeczeństwie ;
- wzory etyczne , które są efektem stanowienia oraz konkretyzacją
najwyższych osiągnięć człowieczeństwa ;
- wzory idealne , które są jakby odbiciem doskonałości absolutnej i mogą
dotyczyć również orientacji poza chrześcijańskich .
W chrześcijańskiej koncepcji wzoru osobowego teologia moralna odwołuje się do osoby najdoskonalszej , którą jest Jezus Chrystus. Akcentuje takie cechy Jezusa , jak podobieństwo do Ojca , Jego pełna odpowiedź Bogu , jego związek z kulturą ludzką i z realiami życia , Jego otwartość na rozwój i zmianę. Jezus jest także podstawą , na której opierają się inne wzorce osobowe , szczególnie święci.
Chrześcijańska koncepcja wychowania podkreśla znaczenie wartości obiektywnych w tworzeniu ideału wychowawczego. W procesie wychowania według L. Jeleńskiej , dostarczanie wychowankowi odpowiednich wartości należy do zadań zasadniczych. Podawanie wzoru jest działaniem pierwszoplanowym w procesie wychowania a efektem jest dążenia do osobowości doskonałej , w tym przypadku chrześcijańskiej osobowości doskonałej , którą cechuje : „otwartość na prawdę , wartości idealne (życiowe , społeczne i duchowe) , wszelkie dobro , piękno przyrody i sztuki , głębię bytu - religię (sacrum). Idealna osobowość odnosi się zarówno do świętości , jak i do pełni bytu (pełni formy osobowego istnienia , prawdy i piękna osoby), a jako wzór stawia się Jezusa Chrystusa , do którego winien każdy człowiek dążyć.
1.4. Funkcjonowanie wzoru osobowego w rozwoju człowieka.
Współczesna pedagogika opiera swe zapatrywania , dotyczące rozwoju wychowawczego człowieka , na trójczynnikowej teorii rozwoju :
1/ wewnętrzne (geniczne) , obejmujące dziedziczność biologiczną i wrodzoność pewnych cech nabytych ; 2/zewnętrzne (środowiskowe) , stanowiące wszelkie wpływy zewnętrzne środowiska - tak celowe jak i niezamierzone ;
3/ osobowościowe ( duchowe) , składające się na duchowość człowieka , cechującą się rozumnością , zdolnością do wartościowania i oceniania przeżyć, wolnością , twórczością oraz otwartością na głębię metafizyczną .
Ze wskazanych czynników druga grupa , dotycząca wpływu środowisk wychowawczych na rozwój osobowościowy człowieka , jest głównym miejscem oddziaływań wzorów osobowych. Wśród tych środowisk największą rolę odgrywają rodzina i szkoła.
W środowisku rodzinnym , najbardziej naturalnym i pierwotnym , wyjątkowy wpływ na wychowanie człowieka wywierają wzory osobowe , jakimi są matka i ojciec. Uznanie ich za wzory osobowe jest jednym z czynników identyfikacji z rodzicami . Dziecko ceni w sobie te ideały i wartości, które reprezentują sobą rodzice , podziwia ich mądrość życiową , postawę wobec innych ludzi , ich charakter , sposób postępowania w pewnych sytuacjach. Dzieci oczekują do rodziców stałego zestawu wartości ,
które umożliwiłyby im kierowanie swoim zachowaniem oraz życie w harmonii z innymi osobami.
Bardzo cenne jest też stwierdzenie konieczności połączenia uznania wartości z
ich przeżywaniem , a to z kolei ma się objawiać w dobrym przykładzie widocznym u rodziców na co dzień. Wzór osobowy jaki oni stanowią jest nie tylko doświadczalny w dzieciństwie i w okresie młodzieńczym , ale również
„kopiowany” przez dziecko w dalekiej przyszłości. Brak właściwych postaw rodziców , w stosunku do dziecka , wywołuje w jego osobowości zaburzenia , które objawiają się agresywnością , kłótliwością , nieposłuszeństwem , brakiem skoncentrowania , trudnością wchodzenia w relację z innymi .
Rodzina jest więc zasadniczym środowiskiem wychowawczym. Sukces dokonującego się w niej procesu wychowania zależy w dużej mierze od samych rodziców , którzy winni stawać się prawdziwymi wzorami osobowymi.
Innym środowiskiem w którym uwidacznia się szczególny wpływ wzorów osobowych jest szkoła z nauczycielem. Nauczyciel jako ktoś „obcy” jako wzór powinien być nośnikiem tych cech , które budować będą w dziecku harmonię osobowości. Ponadto i tutaj bardzo często na pierwowzorze nauczyciela zostanie wybudowana skłonność do sięgania po inne wzory wtedy, gdy dziecko osiągnie już wiek młodzieńczy. W świetle badań M.Śnieżyńskiego, każda osoba ( w tym też i wychowawca) jeżeli ma właściwie wypełniać rolę wzoru osobowego winien cechować się bogactwem właściwości : osobowych ( sumienność , obowiązkowość , sprawiedliwość , konsekwencja , pogoda ducha, otwartość , bezpośredniość , samokrytyka , itp.) , wychowawczych (pozytywna relacja emocjonalna oraz znajomość problemów i cech swoich naśladowców ,umiejętność zdobycia zaufania ,zrozumienie , właściwe podejście , itp.). Najogólniej można powiedzieć , że
cechy poprawnego wzoru osobowego to : ideowość , moralność , mądrość życiowa ,wiedza i ogólna kultura umysłowa , mistrzostwo dydaktyczne , mistrzostwo pedagogiczne , kultura osobista i odpowiednio wysoka stopa życiowa .
Rozdział II .
Wizerunek współczesnej młodzieży polskiej jako pokolenia poszukującego wartości i ideałów.
2.1. Pojęcie „młodzież” i jego rozumienie.
W obecnym dorobku nauk społecznych brakuje ogólnie uznanej definicji młodzieży , która objęłaby całość aspektów i relacji , która objęłaby aspekty zarówno indywidualne jak też i społeczne.
Mówiąc o młodzieży popadamy w niebezpieczeństwo zbyt wielkich uogólnień, w jednokierunkowość i ujmowanie np. marginesu młodzieżowego (narkomanii) jako zjawiska ogólnie rzutującego na młodzież. A świat młodzieży jest różnorodny , podzielony , nie można więc mówić o młodych , aby stanowili rzeczywistość jednorodną .Ponadto młodzi bardzo często zmieniają się. Pojęcie „młodzież” wyraża okres rozciągający się na czas pomiędzy dzieciństwem a dorosłością .Zazwyczaj widzi się początek młodości wraz z wkroczeniem w dojrzałość ( 14 -15 lat) . Koniec zaś młodości jest widziany bardzo różnie , często sięga aż do połowy trzydziestu lat człowieka. W tym okresie czasu , realizują się zmiany zarówno w obszarze cielesnym jak i duchowym i społecznym .
Powstają wówczas nowe i bardziej dojrzałe relacje z rówieśnikami , dystans wobec autorytetów przeszłości , poszukiwanie własnej tożsamości , dążenie do niezależności ekonomicznej , budowanie pewnej koncepcji życia ,
przyjęcie pewnego systemu wartości moralnych , osiągniecie dojrzałości w tworzeniu , osiąganie stałej pozycji zawodowej , podjęcie różnych zadań w życiu społecznym i prywatnym. Z jednej strony chce się widzieć młodzież jako niezależną od otaczającego ją świata , z drugiej zaś strony przypisuje się większą rolę normom i prawom życia .
Teoria młodzieży odczytuje specyficzne znaki i relacje , sposoby zachowań , postawy młodzieży , powinna informować o roli młodzieży ( jako czynnika przemian) w życiu społecznym , kulturalnym , jak też powinna ona informować o młodzieży , jako problemie domagającym się rozwiązania.
2.2 Młodzież w rozumieniu Jana Pawła II .
O współczesnej młodzieży polskiej można dużo się dowiedzieć na podstawie pracy wychowawczej jaką prowadzi z nią Ojciec Święty. Wskazując na ważniejsze aspekty charakteryzujące młodzież w ujęciu Jana Pawła II natrafiamy przede wszystkim na stwierdzenie , że młodzież ma w sobie wielki potencjał dobra i pragnienia dobra . Dobro to musi być wydobyte z młodzieży , pobudzone przez rodziców i wychowawców , wreszcie odpowiednio ukierunkowane ku budowaniu dobra wspólnego.
W młodzieży istnieje także wielka potrzeba ideałów , ogromna wrażliwość na prawdę o świecie i ludziach , bezkompromisowość w szukaniu sensu życia. Współczesna młodzież , jak często podkreśla Ojciec Święty , jest zagrożona presją kultury i cywilizacji w której nie ma miejsca na Boga , a także zagrożeniem dla niej jest wychowywanie bez wartości uniwersalnych , bez wymagań , bez kształcenia charakteru. Jeśli może być sobą , jest pełna entuzjazmu , radości , optymizmu , odwagi. W związku z trudnościami przejścia od wieku dziecięcego do dojrzałego potrzebuje zrozumienia ,
akceptacji , doceniania podejmowanych przez nią wysiłków , umocnienia i pomocy. Zwróćmy tutaj uwagę jak głęboko świadomy tych cech i potrzeb młodzieży jest Ojciec święty. Na Skałce w 1997 r. serdecznie wspominał , przebijając się z trudem przez radość zebranych: „kiedy się zbliżało lato , albo i nawet środek zimy , ruszyły „Oazy” i ruszyły rekolekcje apostolskie , to mnie nosiło z kąta w kąt (...) a najbardziej zawsze celowałem na pogodny wieczór (...) strasznie lubiłem siadać z wami przy ognisku i słuchać , jak śpiewacie ,
i słuchać też czasem jak się wygłupiacie (...) . Ale moi kochani , najważniejsze jest co innego . To , że stawiacie sobie wysokie wymagania (...) muszę powiedzieć , ze uczyniliście ogromny postęp . Stawiacie sobie wysokie wymagania i to , co jest najwspanialsze , że właśnie te wysokie wymagania Was pociągają „.
Młodzi ludzie w każdym kraju , przeżywają specyficzne dla niego problemy , są równocześnie jego największą nadzieją . Trzeba więc widzieć ich również przez ten pryzmat . Odtwórzmy obraz młodzieży polskiej i jej szczególnych potrzeb , jakie wyłaniają się z przebiegu i treści spotkań Jana Pawła II z tą młodzieżą. Zawsze na początku radość , okrzyki , wspólne śpiewy , żartobliwe przekomarzania się , wyrażające nieodmiennie miłość , potrzebę kontaktu , niekonwencjonalne zachowania i wspólne odchodzenie od oficjalności i protokołu na rzecz bliskości , atmosfery rodzinnej . Ale zaraz potem głębokie słowa słuchane w napięciu , przerywane falami oklasków , kiedy dotykają najważniejszych naszych doświadczeń , kiedy wyrażają wiarę w młodzież , że mimo wielkiego trudu - poradzi sobie , okaże odwagę , zwycięży. Przywołane tu spotkanie na Skałce Ojciec święty kończy słowami :
„Od was zależy jutrzejszy dzień (...)Wy macie przenieść ku przyszłości to całe doświadczenie dziejów , któremu na imię Polska . (...) Z tego trudnego doświadczenia można wydobyć lepszą przyszłość , ale tylko pod warunkiem uczciwości , trzeźwości , wiary , wolności ducha i siły przekonań.”
VI Światowy Dzień Młodzieży jest szczególnie znaczącym elementem programu Ojca świętego dla młodzieży polskiej. Zostają jej powierzeni młodzi pielgrzymi z całego świata . Zostaje powołana do roli gospodarza historycznego spotkania młodych Wschodu i Zachodu , przewodnika modlitw rówieśników wszystkich kontynentów. I jeszcze raz Ojciec święty ma rację - młodzi Polacy okazują się do podjęcia tak wielkiego zadania gotowi i zdolni. Odpowiadając miłością i wiernością na miłość Papieża , próbują się odnaleźć w trudnej sytuacji kryzysu społecznego i gospodarczego , przyjmują i rozumieją dramatyczne apele Jana Pawła II o podjęcie odpowiedzialności za losy ojczyzny , okazują się gotowi do dzielenia się najcenniejszymi wartościami tradycji i życia Kościoła w Polsce.
Pomoc młodzieży charakteryzującej się takim bogactwem cech i możliwości wymaga głęboko przemyślanych programów społecznych , kulturalnych ,wychowawczych , ale przede wszystkim , pedagogów mistrzów. Wnikliwa obserwacja działań Ojca świętego przybliża istotę tego mistrzostwa. Składają się na nią : wyraźna prawda życia - głoszona i realizowana na co dzień ( łącznie z naturalnym sposobem bycia , zwyczajnym językiem) , dojrzała miłość do drugiego człowieka obejmująca szacunek , akceptację , bliskość ,
( okazywana słowem , gestem , zachowaniem ) , otwartość na kontakt , gotowość ofiarowania własnego czasu , dzielenia z drugim jego przeżyć , przychodzenia mu z pomocą , optymizm , podtrzymywanie i rozwijanie w innych pozytywnych cech , skłonności , zamiarów , stawianie wysokich wymagań sobie ( i ich realizacja mogąca być przykładem )oraz wychowankom, odpowiedzialność w za ich wzrastanie , wiara w ich możliwości i skuteczność działania , wreszcie - umiejętność wycofywania się i pozostawiania im wolności w kwestii zasadniczych wyborów życiowych.
Jeśli swoją obserwacją ogarniemy także jakże liczne sytuacje bezpośredniego kontaktu Jana Pawła II z młodzieżą , ich niepowtarzalny autentyzm , jeśli wsłuchamy się w ton , jakim zwraca się do młodych słuchaczy , możemy zrozumieć , na czym polega tajemnica mistrzostwa pedagogicznego Papieża .
2.3. Młodzież a współczesny kryzys wartości w Polsce.
Wartości które są dookoła nas , które można świadomie wybierać i je realizować , żyją w autorytetach , zaś same autorytety są ich nośnikami .
W zależności od tego jak owe wartości są urzeczywistniane istnieje tym większe prawdopodobieństwo korzenienia ich z pozytywnym skutkiem pośród odbiorców. Pojecie samych wartości jest więc nierozerwalnie związane z autorytetem , dlatego należy je tutaj omówić i choć minimalnie przybliżyć.
Wychować młodych ludzi - to pomagać im w otwarciu się na wartości . Z wielu definicji wychowania można wyodrębnić i taką . W tak rozpatrywanym wychowaniu trzeba również określić odpowiednie metody i sposoby realizacji celu wychowania .
Niewątpliwie najważniejszym czynnikiem kształtującym system wartości młodego człowieka jest obecność wzorców i autorytetów w życiu rodzinnym , szkolnym , społecznym i religijnym. Obcowanie z osobami , które nie tylko deklarują jakieś wartości , ale także je realizują w codziennym swym życiu , stanowi najpewniejszą gwarancję ich przyswajania i świadomej akceptacji .
Obecnie dużo mówi się o kryzysie wartości i autorytetów . Młodzież , która nie widzi w swym codziennym życiu wyraźnego autorytetu , zaczyna bardzo często szukać go w idolach muzyki rockowej , aktorach filmowych , sportowcach , których cechy osobowe nie zawsze służą samej młodzieży w poprawnym rozbudowaniu ich postaw wobec społeczeństwa , religii , sensu życia , itd.
Każdy autorytet to nośnik wartości. Obecnie mówi się o kryzysie autorytetów w dziedzinie moralnej , zaś zapotrzebowanie na autorytety , szczególnie na moralne , zmalało , ponieważ coraz częściej wartości moralne uważa się za rzecz względną.
Andrzej Potocki uważa , że istnieją pewne znaki relatywizacji świata wartości , którymi są :
- sytuacjonizm zakładający zmienną , dostosowaną do bieżącej sytuacji
hierarchię wartości ;
- liberalizm promujący wolność dla samej wolności i nie odwołujący się do
świata wartości obiektywnych ;
- pluralizm oferujący możliwość wyboru rozlicznych dóbr , lecz dający małe szanse na zdobycie umiejętności dokonywania wyborów ( zagubienie sumienia).
W dzisiejszym świecie młodzież coraz bardziej bywa narażona na powyższe skutki które niesie ze sobą konformizm , łatwe życie bez wymagań i wysiłków wobec ostania się przy wartościach chrześcijańskich , które są wartościami uniwersalnymi a ich realizacja zapewnia ład moralny nie tylko w samej jednostce ludzkiej , ale i w rodzinie , społeczności lokalnej , państwie.
W socjologii wyróżnia się wartości codzienne , ostateczne i podstawowe .
W pierwszym przypadku cele ostateczne , jakie jednostka sobie stawia , są związane z sacrum (Bóg) , w drugim zaś z dążeniami należącymi do sfery profanum ( wartości humanistyczne) , którym przypisuje się szersze funkcje w sensie ich absolutyzowania. Wartości ostateczne określają stan finalny ludzkich aspiracji , dążeń i działań. Wartości ostateczne uznawane przez niewierzących nie mają odniesień do Transcendencji , są to wartości ze sfery profanum , traktowane jako ostateczne , dostarczające sens oraz identyczności osobowej. Wartości podstawowe są niezbędne dla rozwoju człowieka i społeczeństwa. Wśród wartości podstawowych wymienia się najczęściej : wolność , równość , pokój , patriotyzm , życie ( także nienarodzonych),tolerancję. W odniesieniu do wartości podstawowych nie chodzi o spełnienie się pragnień poszczególnych jednostek , ale o wartości , które są ważne dla samego społeczeństwa i są niezależne od indywidualnych uzdolnień , interesów, preferencji.
Wartości codzienne są to te wartości , które ulegają szybkim przemianom w miarę jak zmieniają się indywidualne cele i dążenia życiowe. Relatywność wartości codziennych nie przekreśla istnienia absolutnych czy uniwersalnych wartości . Są one często utożsamiane z celami i dążeniami życiowymi.
Dokonujące się przemiany społeczno - kulturalne motywowane zmianami politycznymi i ustrojowymi zachodzącymi w naszym kraju , rzutują bezpośrednio również i na zmiany w świecie wartości. Związane z tym przemiany wartości zaznaczają się we wszystkich dziedzinach życia a ich tendencja zmian nie zawsze jest korzystna i często najbardziej dotyka młodzież jako tą , która dopiero tworzy niejako w sobie zarodki hierarchii wartości własnej. Zmiany owe występują w dziedzinach życia społecznego i indywidualnego , w rodzinie , pracy zawodowej , nauce , w polityce , kulturze, moralności. Oznaczają one zachwianie tradycyjnego systemu wartości , utrwalonego w okresie powstawania społeczeństwa industrialnego. Niekiedy te przemiany określane są jako kryzys kulturowy lub są nawet traktowane jako zanikanie norm i wartości.
W warunkach gwałtownego rozwoju społeczeństwa , zaznacza się odchodzenie od takiego kanonu wartości jak : zarobek , praca , racjonalność , asceza , w kierunku wartości znamionujących nowy styl życia , jak : materializm , egoizm , hedonizm , czas wolny. Można by określić tę zmianę jako przeakcentowanie mentalności typu „mieć” kosztem postawy „być”. Mówi się też o nowym indywidualizmie , narcyzmie , postawach konsumpcyjnych. Oddzielenie praw jednostki od jej obowiązków wzmaga indywidualistyczne roszczenia w zakresie osobistego samopoczucia , zaspokojenia potrzeb , samorealizacji i szczęścia (spirala roszczeń bez końca) , przyczynia się do zniszczenia moralnej aktywności i przyspiesza dekadentyzm w wielu dziedzinach kultury .
Młodzież , która wchodzi w życie dorosłe wraz z zachodzącymi zmianami , jest nastawiona na przenikanie i przesiąkanie tymi właśnie wartościami , co niewątpliwie nie wpływa korzystnie na jej dobro rozwojowe , oraz jej postawy.
W społeczeństwach zachodnich , na wzór których ukierunkowuje się i Polska , obok dawnych wartości mieszczańskich , zyskują na znaczeniu wartości nacechowane dążeniem do konsumpcji i hedonizmu . Pociąga to za sobą wiele negatywnych następstw , jak utrata sensu i orientacji życia , niepewność , konflikty wartości , napięcia społeczne i kumulacja różnego rodzaju dysonansów. „Nowe” wartości , które pojawiają się , mają charakter heterogeniczny i zmierzają - w przekonaniu tych , którzy im hołdują - do podniesienia jakości życia. W związku z zaspokojeniem codziennych potrzeb ludzkich tracą na znaczeniu wartości materialne , zyskują zaś wartości niematerialne o charakterze społecznym , kulturalnym oraz intelektualnym . Ten powolny , ale stały proces przekształcania struktury wartości jest określany jako „cicha rewolucja”. W tym procesie najbardziej podatni są ludzie młodzi , którzy bez korzeni utwierdzonych w wartościach tradycjonalnych , chwytają
wszystko to co nowe i co można realizować bez większego trudu i wysiłku dobrej woli. Powoduje to powolną degradację osobowości i całą gamę ujemnych skutków dla postaw .
Ważną dziedziną życia , w której dokonują się przemiany wartości , jest rodzina . W związku z przekształcaniem roli kobiety w życiu społecznym (np. równouprawnienie , samorealizacja w życiu zawodowym) , zaczęły słabnąć tradycyjne postawy wobec małżeństwa , partnera w małżeństwie , dzieci.
Następstwem tego jest stale wzrastająca liczba rozwodów , drastyczny spadek skali urodzeń. W życiu rodzinnym dostrzega się osłabienie koncepcji akcentujących różnice płci oraz różnice między rodzicami a dziećmi.
Utrwalająca się kultura hedonistyczna spędzania czasu wolnego - w jej obecnych kształtach - również nie sprzyja rozwojowi życia rodzinnego. Niekorzystne zmiany w rodzinie sprawiają , że wielu młodych ludzi czuje się opuszczonych i zagubionych . Osłabione osobowe „ja” oznacza niejednokrotnie egoistyczną koncentrację na własnej osobie(tzw. narcyzm). Tendencjom tym sprzyja upowszechniona ideologia niczym nie ograniczonej wolności , która tak naprawdę jest samowolą. Młodzież ją chwyta , zaś skutki uboczne jakie pociąga za sobą są niewspółmiernie wysokie i stale rosnące.
Rozdzial III.
Jan Paweł II jako osobowość autentyczna i
wzór we współczesnym świecie.
3.1 Ogólny rys osobowości Karola Wojtyły.
Zanim zaczniemy omawianie postaci współcześnie żyjącego Papieża, będącego Polakiem , w kontekście charakteryzującym jego osobowość oraz stawiając ją jako wzór , wcześniej należałoby sięgnąć do przedstawienia tejże osoby. Aby w pełni zrozumieć Jana Pawła II , najpierw należy poznać i zrozumieć Karola Józefa Wojtyłę człowieka. W tym celu trzeba w pełni pojąć polskość , która stanowi najważniejszy rys jego osobowości , ową nierzadko dezorientującą mieszankę konserwatyzmu i współczesnego myślenia.
Karol Józef Wojtyła przyszedł na świat we wtorek 18 maja 1920 roku w miasteczku Wadowice w południowej Polsce . Syn wielkiego patrioty , emerytowanego oficera armii , ochrzczony przez kapelana , był niejako dzieckiem odrodzonej Polski , gdyż na lata urodzenia Wojtyły przypada czas, w którym po latach niewoli kraj nasz wstawał ku wolności i niezawisłości. Obecnie jest zwierzchnikiem Kościoła Powszechnego , do którego należy blisko miliard mieszkańców naszego globu , główną postacią na scenie światowej dyplomacji , pozostając jednocześnie polskim patriotą , polskim filozofem , polskim poetą i polskim politykiem. Podczas swej pierwszej papieskiej wizyty w ojczyźnie , w czerwcu 1979 r. , na ornacie wszyty miał wizerunek polskiego orła białego w koronie i złoty napis na błękitnym tle : Polska Zawsze Wierna. W czasie Bożego Narodzenia w ciepłej , rodzinnej, atmosferze , w gronie przyjaciół , którzy nieoficjalnie odwiedzają go w Rzymie śpiewa polskie kolędy . Utrzymuje codzienny , ścisły kontakt z polskim Kościołem , bacznie śledząc sytuację polityczną w swej ojczyźnie. W młodości występował w inscenizacjach wielkich narodowych arcydzieł i do dzisiaj z rozczuleniem wspomina tamte czasy .
Wywodzący się z górali Wojtyła doskonale zna ludzi uprawiających rolę i żyjących w nędzy w kurnych chatach . Jeszcze w poprzednim pokoleniu jego rodzina prowadziła gospodarstwo rolne , toteż i on mocno tkwi korzeniami w chłopstwie. Pierwszy znany Wojtyła , Maciej , był wieśniakiem urodzonym w wiosce Czaniec .Najprawdopodobniej jednak bezpośredni przodkowie Jana Pawła II wywodzą się od Bartłomieja Wojtyły , urodzonego również w Czańcu w 1778 r. Był on prapradziadkiem Papieża. Dziadek , Maciej , został wpisany do ksiąg parafialnych jako rolnik i krawiec.
Podczas niemieckiej okupacji Karol Wojtyła musiał przez kilka lat pracować jako zwykły robotnik . Poznał wtedy mozół ciężkiej pracy oraz zdobył umiejętność współżycia z ludźmi w stopniu znanym niewielu kapłanom. Praca nauczyła go znosić cierpienie w milczeniu i z godnością , dała mu wewnętrzną dyscyplinę , którą później już jako Papież , starał się wprowadzać w coraz bardziej buntującym się Kościele. Zawsze identyfikował się z chłopami i robotnikami , często publicznie domagał się sprawiedliwości dla „ludu pracującego” - niecodzienny to zwrot w ustach Papieża , ale jak sam Jan Paweł II twierdzi , pojęcie to pochodzi od Jezusa Chrystusa.
Wojtyłę uformowała również wielka tragedia osobista , cierpienie oraz samotność . Przed ukończeniem dwudziestego pierwszego roku życia utracił
bowiem całą rodzinę : jego siostra zmarła jako niemowlę , matka , kiedy miał 8 lat , starszy brat , gdy Karol liczył sobie 11 lat , a ukochany ojciec trzy miesiące przed jego dwudziestymi pierwszymi urodzinami .
Owe rodzinne tragedie ukształtowały Wojtyłę jako człowieka i jako kapłana . Często sam mówi o nich w prywatnych rozmowach , zwłaszcza o chwilach wielkiej samotności po śmierci ojca. Sam również kilkakrotnie otarł się o śmierć.
Jan Paweł II ma niewątpliwie kontemplacyjną naturę mistyka , ale jest również człowiekiem niezwykle twardym i obdarzonym ogromną wolą przetrwania , co pozwoliło mu przeżyć mimo ran zadanych przez pociski , przetrwać skomplikowaną operację rany brzusznej , poważne infekcje i różne wypadki , które przytrafiły mu się na przestrzeni lat i jednocześnie nie zaprzestać realizacji celów , jakie sobie postawił.
Przyjaciele , którzy znają Wojtyłę od dawna , utrzymują , iż to modlitwa i medytacja stanowią główne źródło jego fizycznej i umysłowej siły oraz zdumiewającej zdolności regeneracji energii - mimo morderczego harmonogramu watykańskiego i wyczerpujących podróży po całym świecie. Mówi się , że Wojtyła spędza na modlitwie aż siedem godzin na dobę - modli się o świcie , czasem nawet leżąc krzyżem przed ołtarzem , przed posiłkami , na mszy św. , i we wszystkich innych okolicznościach nie omija tej powinności, jaką jest modlitwa i to nie tylko za siebie , lecz za cały świat i wszystkich ludzi.
Papież prowadzi niebywale aktywny tryb życia . Jest pracoholikiem , zajętym od wczesnego świtu niemal do północy . Ze wszystkich okien przylegających do Bazyliki św. Piotra w oknach sypialni Jana Pawła II światło gaśnie ostatnie . Wojtyła przez całe życie uprawiał różne sporty , a na nartach przestał jeździć dopiero , kiedy ukończył siedemdziesiąty czwarty rok życia , po złamaniu biodra .Do tego należy dodać jeszcze zamiłowanie do pieszych wędrówek - zwłaszcza po górach , spływy kajakowe , wycieczki rowerowe , itd.
Jego determinacja w dążeniu do postawionych sobie celów jest również silna jak potrzeba obrony skrajnie konserwatywnych poglądów w kwestiach teologicznych i etycznych , tak nieoczekiwanych u człowieka skądinąd światowego i nowoczesnego. Jan Paweł II ma umysł otwarty na nowe idee i koncepcje , od filozofii po naukę i psychiatrę . Wojtyłę interesuje astrofizyka i teoria powstania wszechświata ( mówi się , że akceptuje nawet teorię Wielkiego Wybuchu , jeśli tylko traktuje się go jako dzieło Boga).
Polski Papież jest człowiekiem pełnym niezwykłej łagodności i wielkiego osobistego ciepła . Te właśnie cechy pozwalają mu z taką łatwością nawiązywać kontakt z milionami ludzi , którzy spotykają go podczas odbywanych samolotem odrzutowym lub helikopterem podróży po całym świecie czy też oglądają go za pośrednictwem telewizji satelitarnej albo lokalnych stacji . Jego uśmiechnięte oblicze jest najbardziej znaną twarzą na świecie.
Bardzo lubi bezpośrednie spotkania z ludźmi - z pojedynczymi ludźmi lub z tłumami - daje mu to sił w chwilach największego zmęczenia.
W wystąpieniach publicznych lubi żartować , pozwalając sobie czasami na lekką autoironię , przemawiając w lokalnych językach i ciesząc się , kiedy zgromadzone tłumy reagują na jego słowa śmiechem i głośnymi oklaskami .
Jednak pomimo przejawianego publicznie ekstrawertyzmu Wojtyła jest człowiekiem bardzo skrytym i nawet wobec najbliższych przyjaciół zachowuje dystans , choć nie daje go nikomu odczuć . Ma bardzo specyficzne poczucie humoru , które ujawnia na gruncie towarzyskim czasami w lekko rzuconej uwadze , która bardzo trafnie ujmuje sedno sprawy - nie zawsze pochlebne dla rozmówcy.
Podczas obiadu czy kolacji w skromnie urządzonej jadalni mieszczącej się na drugim piętrze papieskich apartamentów w Pałacu Apostolskim , w obecności najczęściej jednego tylko gościa i dwóch swych prywatnych sekretarzy , Papież okazuje się czarującym gospodarzem : prowadzi tak luźną i przyjacielską rozmowę , że gość bardzo szybko zapomina , że znajduje się w obecności Ojca Świętego . Bez skrępowania prosi o dokładkę czy drugi kieliszek wina - Wojtyła ma zwyczaj rozcieńczać wino wodą .Gospodarz je z dużym apetytem , uśmiecha się i ze swobodą rozprawia na rozmaite tematy .
Aby określić kogoś jako wzór i zachęcić do naśladowania go czyniąc z tego pożytek ku budowaniu poprawnych wzorów zachowań trzeba wpierw ukazać tą osobę często w najdrobniejszych szczegółach jego codziennego życia, po to, aby utworzyć pewien całokształt , autentyczność osobowości i przeźroczystość .Tylko te cechy ukazane warunkują poprawny odbiór autorytetu i dają wysokie szanse naśladownictwa. Powyższe przedstawienie osoby Jana Pawła II , choć bardzo ogólne , bo niesposób ukazać całości złożonej struktury zachowań i poczynań Wojtyły , powinno naświetlić, jaki naprawdę jest nasz Papież i co tak naprawdę sprawia , że pociąga sobą i ku sobie miliony obywateli świata kierując ich ku wierze chrześcijańskiej. Nie sam fakt , że Papież jest Papieżem sprawia , że jest on już autorytetem i wzorem osobowym , lecz właśnie to, kim jest ona jako- rzec można -„osoba prywatna”. Często postępowanie codzienne , anegdoty , żarliwość w swej roli społecznej i jej wykonywaniu , podejście do zagadnień i problemów nurtujących nasz codzienny świat , prócz tego pewne wrodzone predyspozycje takie jak : dar mowy , dar języków i umiejętność ich przyswajania , dar aktorski , pogodne usposobienie , radość , humor , pokora , skromność , itd. sprawiają , że Papież zyskuje uznanie jako człowiek (nie tylko jako głowa Kościoła) i to przesądza o jego popularności jako wzoru osobowego i autorytetu w odwoływaniu się do wielu spraw i wyborów w codziennym ludzkim życiu.
3.2. Jan Paweł II wychowawca i autorytet młodzieży .
Jan Paweł II z istoty swego powołania jest wychowawca i to nie tylko wobec członków Kościoła rzymskokatolickiego. Potwierdził to m.in. król Hassan II w 1985 r. , zapraszając Ojca Świętego - (jako wielkiego wychowawcę) do Maroka na spotkanie z młodzieżą mahometańską.
Program wychowawczy Ojca Świętego względem młodzieży zawiera się w całym jego nauczaniu. Młodzież ma tutaj miejsce szczególne . W liście Do Młodych całego świata (1985 r.) czytamy : „Wy młodzi , jesteście (...) młodością narodów i społeczeństw , młodością każdej rodziny i całej ludzkości - również młodością Kościoła Wasza młodość (...) jest wielkim szczególnym dobrem wszystkich . Jest dobrem samego człowieczeństwa. W was jest nadzieja , ponieważ Wy należycie do przyszłości , a zarazem przyszłość do was należy. (...) Do was należy odpowiedzialność za to , co kiedyś stanie się teraźniejszością wraz z Wami , a obecnie jest jeszcze przyszłością „
Tę porywającą wizję młodości Papież może podbudowywać konkretnymi celami wychowawczymi podsuwanymi młodzieży , ponieważ młodzież tę zna i kocha . Młodzi ludzie przyjmują stawiane przez niego wymagania - nawet bardzo trudne - z entuzjazmem , bo czują i wiedzą , że ich kocha , uznają jego pełną wiarygodność jako człowieka .
Cele stawiane młodzieży polskiej są podobne jak cele wszystkiej młodzieży z całego świata . Jedynie ich ujęcie nasycone jest poszczególnymi potrzebami i sytuacjami w danych krajach. . Tutaj należy podkreślić , że prowadzenie młodzieży polskiej jest dobitnym przykładem tym. Ojciec Święty zachęca do wzbogacenia rozwijającej się w tym okresie dynamicznie osobowości kontaktami z przyrodą , z dziełami niosącymi mądrość i piękno , z żywymi ludźmi , do uczenia się ludzi ,stawania się bardziej człowiekiem , tzn. bycia „dla ludzi” . Ostrzega : nie możecie zakrywać oczu przed zagrożeniami , jakie czyhają na Was w młodości . I one również mogą wycisnąć swoje piętno na całym życiu.(...) Zagraża Wam , drodzy młodzi Przyjaciele , zły wpływ technik reklamy , które podsycają naturalną skłonność do unikania wysiłku , obiecują natychmiastowe zaspokojenie wszelkich pragnień.
Niezwykle istotną cechą , która zbliża młodzież polską z Papieżem ,
i dzięki której młodzież traktuje Papieża jako autorytet jest to , że Ojciec Święty nigdy nie mówi źle o młodzieży , nie gani jej i nie oskarża , ale dzieli się troską o nią. Wprowadza młodych ludzi w krąg niepokoju , troski , zrozumienia i odpowiedzialności za ich rówieśników. W czasie VI Światowego Dnia Młodzieży słyszeliśmy : „Drodzy Młodzi Przyjaciele , wiecie z doświadczenia , że upadek ideologii w krajach Europy Środkowej i Wschodniej pozostawił w wielu Waszych kolegach i koleżankach uczucie głębokiej pustki , wrażenie , że zostali oszukani , a także zniechęcenie i lęk przed przyszłością. (...) Do tych braci i sióstr jesteście posłani , jesteście posłani Wy , jako zwiastunowie Dobrej Nowiny o zbawieniu.
Papież , tak dobrze rozumiejący młodzież we wszystkich jej problemach i trudnościach , nie waha się jednak stawiać jej odpowiedzialnych zadań.
W końcowej części homilii wygłoszonej podczas mszy św. odprawionej na Jasnej Górze 15 VIII 1991 r. Jan Paweł II mówi : „ Waszym posłannictwem jest zabezpieczenie w jutrzejszym świecie obecności takich wartości jak pełna wolność religijna , poszanowanie osobowego wymiaru rozwoju , ochrona prawa człowieka do życia od momentu poczęcia aż do naturalnej śmierci , troska o rozwój i umocnienie rodziny , ochrona równowagi naturalnego środowiska , które coraz bardziej bywa zagrożone”.
Zwróćmy tutaj szczególną uwagę na zasadnicze etapy pracy Ojca świętego z młodzieżą - nad młodzieżą. Cechuje ją pełna akceptacja - aż do wielkiej miłości jaką objawia młodzieży ze swej strony , zrozumienie , wskazanie zagrożeń i trudności , powierzenie poważnych , odpowiedzialnych zadań ( w tym odpowiedzialności za innych) , wskazanie źródeł pomocy i siły , odwołanie się do tego , co w młodych ludziach najlepsze , ukazanie im tego , nazwanie , rozpalenie młodzieńczego idealizmu , wreszcie powierzenie ich Bogu i Jego Matce.
Bardzo często podczas spotkań z młodzieżą Papież umiejętnie aranżuje te sytuacje w których np. podczas modlitw , Mszy świętej , staje niejako nie naprzeciw młodzieży lecz wspólnie z młodzieżą , w jednym szeregu , wobec Boga. Sprawia to , że młodzież nie odczuwa Ojca świętego jako kogoś niedostępnego , a pomimo całej jego ważności jako głowy Kościoła , odczuwa, że wszyscy jesteśmy równi , a ten „człowiek w bieli” wznoszący modlitwy , to po prostu jeden z nas, młody duchem , chociaż wzrok może i myli.
Bardzo często Papież kończąc swe spotkania z młodzieżą używa tzw. „wielkich słów” np. „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię”. Przywołajmy słowa Papieża ukazujące , że tam , gdzie chodzi o sprawy najważniejsze , nie trzeba bać się „ wielkich słów” , wzniosłego tonu , treści i formy - według powszechnej opinii - odstraszających młodzież . Ważne jest , żeby pochodziły od ludzi wiarygodnych , autentycznych w swojej prawdzie potwierdzanej życiem , a do takich ludzi należy właśnie współcześnie żyjący Papież.
Ojciec święty powierza się modlitwie młodzieży , często powtarza , że uczy się od niej. To kolejny znaczący rys sylwetki wychowawcy. Nie ma w niej cienia kokieterii , choć zawsze jest to samo podkreślanie tego , co najlepsze , co najbardziej wartościowsze. Docenienie tego , co uzyskuje się od wychowanków to nie tylko cecha pozwalająca wysoko oceniać Ojca Świętego według kryterii najnowszych teorii pedagogicznych. Postuluje się w nich opieranie działań wychowawczych na dialogu . I w tym zakresie Jan Paweł II cieszy się na świecie uznanym autorytetem. Niezależnie od starań organizatorów , potrafi on każde spotkanie z młodzieżą sprowadzić do tak żywego , dynamicznego , nie uciekającego od najtrudniejszych problemów , a jednocześnie nie pozbawionego humoru , dialogu, że właśnie ta dziedzina posługiwania papieskiego cieszy się szczególnym zainteresowaniem młodzieży. Wiele z tych dialogów swym przebiegiem i treścią zaskakuje tzw. szeroką opinię publiczną , która poprzez nie odkrywa nieoczekiwanie pozytywne oblicza młodzieży. Dzięki temu młodzież polska i młodzież z całego świata z którą spotyka się i rozmawia Papież , widzi w nim sprzymierzeńca , brata , przyjaciela , który jej nie odtrąca , który umie rozmawiać i słuchać , umie dotrzeć do nurtujących spraw , problemów , wskazać najodpowiedniejszą drogę rozwiązania , pokrzepić , ująć się , zrozumieć. te cechy to źródło w którym Papież staje się autorytetem i wzorem , staje się osobą za którą zdążają tysiące młodych pielgrzymów , której cechy naśladują , a naukę usłyszaną wprowadzają w czyn.
Mówiąc o dialogu , jaki Ojciec święty nawiązuje z młodzieżą i o przyczynach jego entuzjastycznego podejmowania przez młodzież , można zauważyć ,że mówi on prostym i mocnym językiem wiary. Równocześnie z miłością i uwagą słucha , odrzuca sztywne formy , jeśli utrudniają bliskość kontaktu , stara się , by każdy czuł się i był rzeczywiście dostrzeżony , zrozumiany , umocniony , objęty miłością.
3.3. Wartości autorytetalne Jana Pawła II.
Ojciec Święty jako duszpasterz Kościoła Katolickiego całego świata , następca św. Piotra oraz zwierzchnik samego Chrystusa na ziemi , jest uosobieniem wartości chrześcijańskich , które realizuje , wypełnia , rozpowszechnia i namawia do uznania ich za swoje a także realizacji ich w codziennym, życiu nie tylko przez chrześcijan , ale przez społeczność całego globu.
Nie można rozważać jakiejkolwiek osoby w ujęciu autorytetu o ile wcześniej nie ukaże się jej wartości , które realizuje , propaguje , i do których namawia swych odbiorców. Dla autorytetu Ojca Świętego będą to niewątpliwie wartości chrześcijańskie .
Wartości chrześcijańskie są bardzo często mylnie rozumiane , źle odczytywane , dla wielu ludzi , a w tym szczególnie dla ludzi młodych na samym wstępie są odpychane , negowane.
W naszym kraju istnieje duża , niejednoznaczna świadomość ( zwłaszcza wśród młodzieży) na czym polegają wartości chrześcijańskie i dlaczego mają je przestrzegać również i niewierzący.
Najpowszechniejszym obrazem tego zamętu były polemiki wokół sprawy religii w szkole , wokół problemu aborcji , wychowania seksualnego , oraz zapisu o wartościach chrześcijańskich w ustawach o oświacie i środkach przekazu .
W sposób oczywisty owocuje tu wieloletnia propaganda prywatności religii , a nawet etyki. Występuje tu domaganie , że przestrzeganie wartości chrześcijańskich jest brakiem tolerancji. Wszystko to jest owocem braku zrozumienia i świadomości tego , że owe wartości mają charakter uniwersalny , ponieważ wyrosły ze zrozumienia natury człowieka , a nie jedynie z wiary. Odrzucenie i fałszowanie wartości chrześcijańskich jest więc działaniem przeciwko człowiekowi i zdrowym prawom rządzącym życiem ludzkiej społeczności .
W chrześcijańskiej teorii wartości , którą reprezentuje Jan Paweł II , obok nadprzyrodzonych wartości wiary , nadziei i miłości , podkreślone są też wartości naturalne takie jak : prawda , dobro, piękno , praca , ofiarność , bohaterstwo , wolność , godność , sprawiedliwość , itd. Wartości sakralno - religijne nie niweczą ani nie spychają w cień wartości naturalnych , lecz je dopełniają i wzmacniają , nadając im motywację.
Aby naświetlić wartości i ich znaczenie w nauczaniu Jana Pawła II , co też i niewątpliwie pozwoli nam bardziej zrozumieć i poznać osobowość Papieża przedstawmy kilka fundamentalnych wartości , które Ojciec święty propaguje , do których zachęca młodzież , aby ta je realizowała w właśnie takim znaczeniu o którym mówi aksjologia chrześcijańska.
Jan Paweł II w swym nauczaniu skierowanym do młodzieży często mówi o wartości prawdy. Prawda jako wartość nie jest wyrazem ani strefy uczuciowej człowieka , ani też wypadkową układów ekonomicznych i politycznych . Papież niezmiennie podkreśla znaczenie moralne prawdy w życiu ludzkim , indywidualnym i społecznym. Warunkiem rzeczywistego humanizmu jest poszanowanie dla prawdy , jej nienaruszalność , wierność prawdzie. Życie codzienne , w którym szanowana jest prawda pod każdym względem odgrywa zasadniczą rolę w formowaniu postawy wyczulenia na wartości.
Papież ostrzega młodzież , że wolność jako wartość ulega wielkiemu zniekształceniu . Obecnie podaje się rozumienie wolności jako hasła „róbta co chceta” . Jan Paweł II uważa , że wolność polega nie na propagowaniu samowoli , lecz na pójściu za prawdą , mądrym dokonywaniu wyboru , odwołaniu się do sumienia , przyjęciu odpowiedzialności za swoje czyny i
umiejętności samokierowania. Człowiek może być jedynie wolny wtedy , jeżeli w swym wyborze wybiera dobro i nie jest uzależniony od wszystkiego co złe i co rujnuje godność człowieka jako osoby . Tylko tak pojęta wolność może mieć miano wartości.
Kolejną fundamentalną wartością , którą realizuje Papież i o której mówi młodzieży jest miłość. Obecnie prawdziwy obraz tej wartości legł w gruzach. Miłość w dzisiejszym wydaniu to przede wszystkim dążenie do kontaktu seksualnego . Taki wizerunek miłości ukazuje naszej młodzieży dzisiejszy film, prasa , środki masowego przekazu. Wartość jaką jest miłość jest zupełnie inna w nauczaniu Jana Pawła II. Mówi on , że miłość to ofiarowanie się drugiemu człowiekowi, to rezygnacja z siebie n rzecz innych , to szereg postaw altruistycznych. Miłość wyraża się w szacunku dla drugiej osoby , w ofiarności względem niej , w poświęceniu i czystym oddaniu. Taki obraz miłości nadaje jej jedyny sens i tworzy ją jako wartość.
Ludzie młodzi w miarę dorastania zaczynają mieć styczność z pracą , o której Jan Paweł II mówi jako o wartości. Jest ona podstawowym wymiarem ludzkiego bytowania na ziem . Ważne jest jej rzeczywiste zrozumienie .Obecnie naszej młodzieży proponuje się model pracy , który zawiera w sobie jedynie aspekty konsumpcyjne i materialne. Jan Paweł II mówi o pracy jako o służbie dla drugiego człowieka i podkreśla wartość pracy , dzięki której człowiek rozwija swoje człowieczeństwo , doskonali się i spełnia. Praca często łączy się z trudem , bólem , ale zawsze powinna być podjęciem ofiarnej służby na rzecz drugich. W ten sposób stanowi pewne potwierdzenie autentyzmu miłości wobec tych , których człowiek kocha i którym chce służyć.
Ks. Z. Dymkowski „Wzory osobowe - Katechizm Kościoła Katolickiego w katechezie współczesnej”
Lublin 1999. s. 45
Ks. Z. Dymkowski : op. cit. , s. .56
J.Ryłko .Chrześcijański wzór osobowy w moralnym wychowaniu młodzieży ( W) : Vivere in Christo.
Chrześcijański horyzont moralności. Red.J.Nagórny.Lublin 1996 s.381
Cz.Wicher . Wzór osobowy jako kategoria etyczna i socjologiczna.( W): Rozprawy z filozofii i socjologii
Toruń 1983 s. 172.
Cz.Wicher , op. cit. , s 390.
Wł.Stróżewski. Mała fenomenologia autorytetu., Ethos 10 1997\ 1 .
M.Ossowska .Etos rycerski i jego odmiany. Warszawa 1973 s.13.
J. Ryłko: op. cit. , s.16-17.
Tamże , s. 19 .
Cz.Wicher : op. cit. , . s.75 .
Ks. Z. Dymkowski : op. cit. , . s.50.
Z.Płużek Psychologia pastoralna Kraków 991 s.5.
A.Gałdowa Powszechność i wyjątek.Rozwój osobowości człowieka dorosłego .Kraków 1995. s.215.
M . Przetacznik - Gierowska .Psychologiczne mechanizmy wychowania W: Psychologia wychowawcza
Warszawa 1985 . s. 56.
A.Gurycka Struktura i dynamika procesu wychowawczego . Analiza psychologiczna. Warszawa 1979. s.
67.
M . Grygielski .Wybrane aspekty ról rodzicielskich . (W) : Wybrane zagadnienia z psychologii
wychowawczej . Red. A.E. Gała . Wrocław 1994 r s.23.
Tamże . s.25.
S.Siek Struktura osobowości . Warszawa 1986 s. 208-210.
Ks. Z. Dymkowski . op. cit. . , s.55.
Cz.Cekiera. Ryzyko uzależnień .Lublin 1994 s.104
W.Porzykało Cele kształcenia i wychowania , ideały wychowawcze , wzory osobowe ( z punktu widzenia
świeckiego). (W) : Encyklopedia pedagogiczna. Red.W.Porzykadło . Warszawa 1993. s. 54.
W.Okoń. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1992 s.151.
Tamże s. 200 .
W. Pomykało .op. cit. . , s.54.
W.Pomykało . op.cit. s.78.
Ks.Z.Dymkowski Wzory osobowe Katechizmu Kościoła Katolickiego w katechezie współczesnej
Lublin 1999 . s.18.
Tamże . s. 23.
J. Ryłko : op. cit., s.385.
S.Witek .Teologia moralna. T.1.Cz.2. Lublin 1976 s.92
J.Ryłko : op. cit. , s.392.
T.Kokołowicz i E. Murawska . Koncepcje wychowania w ujęciu Ludwiki Jeleńskiej. (W) : Teoria
wychowania.Wybrane zagadnienia. Red.T.Kukołowicz.Stalowa Wola 1996 s.102.
J. Ryłko : op. cit. s.385.
J. Ryłko : op. cit. s.387.
34 S.Kunowski .Podstawy współczesnej pedagogiki .Warszawa 1993. S. 188-190.
35 M.Śnieżyński Efektywność kształcenia.Wybrane zagadnienia z dydaktyki ogólnej.Kraków 1992. s.29.
36 M.Śnieżyński : op. cit. , s.56 .
W. Anasz .Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustrojowej Polski - studium teoretyczno -
empiryczne . Częstochowa 1995. s. 36.
Orędzie Soboru Watykańskiego II do Młodych .
Tamże
E.Kunorowska .Karol Wojtyła .Wrocław 1999. s. 45.
E.Kunorowska : op. cit. , s. 45
E.Kunorowska : op. cit. , s. 57.
P. Hahne .No future . Warszawa 1996. s. 16-17.
E.Ciupak Religijność młodego Polaka . Warszawa 1984 s.25-27
A.Potocki .Wychowanie na czas próby. Warszawa 1996 s. 158-160
W.Piwowarski ABC katolickiej nauki społecznej cz. 1 (wprowadzenie , podstawy , kierunki) . Pelpin 1993
s.75
47 W.Piwowarski : op. cit. s.75
A. Sułek Wartości życiowe dwóch pokoleń.W:Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej . Red.S.Nowak .
Warszawa 1989 s. 293
A. Sułek : op. cit. , s. 295
A. Sułek : op. cit.,. s.295
Tamże s. 296
52A. Sułek : op. cit.,. s.295 .
T. Szulc Jan Paweł II . Warszawa 1996 s.15
ks.M.Maliński O was i za was . Wrocław 1988. s 34
T. Szulc: op. cit. , . s 56
Tamże s.15
T. Szulc: op. cit. , s.102
„L Osservatore Romano” 6 (1985) nr 1 .
„L Osservatore Romano” 6 (1985) nr 1
K.Olbracht Ojciec Święty - wychowawca młodzieży ,Kraków 1997. s. 58.
Jan Paweł II , VI Międzynarodowy Dzień Młodzieży w Czstochowie - homilia ( nagranie VHS - zbiór wł.)
Jan Paweł II , VI Międzynarodowy Dzień Młodzieży w Czstochowie - homilia (nagranie VHS ze zbiorów
prywatnych) .
K. Olbracht : op. cit. , s. 86 .
K.Olbrycht : op. cit. s. 78.
Ks.S.Kowalczyk Kształtowanie światopoglądu chrześcijańskiego jako zespołu wartości Warszawa s.115-117
Ks.S.Kowalczyk :op. cit., s.117
Tamże s. 119
M.Jakubowska Chrześcijańskie wychowanie w rodzinie .(W) : Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej
Warszawa 1986 . s. 15.
M.Jakubowska : op. cit. , s. 17.
Tamże s 56
Tamże . s. 76.
26