ZAJĘCIA 5

JANE GOODAL „PRZEZ DZIURKĘ OD KLUCZA”

Wprowadzenie

Książka Jane Goodall pt:”Przez dziurkę od klucza”to zapis 30 lat badań nad szympansami, prowadzonych w Gombe. Park Narodowy Gombe to trzykilometrowej szerokości pas górskiego terenu nad jeziorem Tanganika w Tanzanii, która znajduje się w Afryce. Autorka rozpoczęła badania nad szympansami aby zbadać ich zachowania, które miały być analogiczne do zachowań praludzi. Badania miały charakter nieingerującej obserwacji (czasem antybiotyk w bananie, dokarmianie bananami w obozie). Początkowo sama prowadziła badania (1960), a następnie pomagali jej studenci do 1975 roku, kiedy zostali porwani, następnie pomagali jej pracownicy terenowi, powstał cały instytut badawczy.

Przedmiotem obserwacji były osobniki ze społeczności Kasakela będącej częścią populacji składającej się z 3 społeczności. Badania dotyczyły też pawianów.

Jane Goodall skupia się głównie na aspektach życia szympansów, które mogą być analogiczne do naszego życia. W książce mówi o: związkach matek z dziećmi(osobno z córkami i synami), o ich troskliwości i wpływie sposobu wychowania na zachowanie się potomka w dorosłym życiu (dorastanie, opieka nad niemowlętami, opieka nad sierotami, kontakty w rodzeństwie), o obyczajach związanych z rozmnażaniem i samym aktem kopulacji (jaki to ma wpływ na całą społeczność) (okresy zaróżowienia, zawieranie „małżeństw”), o wojnach o terytorium między sąsiadującymi społecznościami a także między społecznością, a osobnikami, które się od niej oddzieliły. Dużo miejsca poświęca autorka opisywaniu działań samców(czasem i samic) zmierzających do zajęcia pozycji samca „alfa”w hierarchii grupy (demonstracje, rzadkie walki, dostęp do wybranej samicy), kontaktom zmierzającym do zacieśniania więzów w grupie (iskanie, całowanie, dotykanie reki). Autorka wskazuje tez przykłady szympansiego altruizmu (pomoc nawet niespokrewnionym osobnikom).

W dodatkach na końcu książki Jane Goodall przedstawia straszny los szympansów trzymanych jako maskotki, w cyrkach,zoo i laboratoriach. Największy sprzeciw budzi używanie szympansów do celów eksperymentalnych. Podaje tez sposoby rozwiązania problemu: bardziej humanitarne warunki, stop bezsensownym badaniom:detergenty,kosmetyki, praca na hodowlanych tkankach. Pokazuje co już zostało zrobione: emerytury dla zw laboratoryjnych, schroniska dla niemowląt.

Psychologia porównawcza

Badania i obserwację prowadzone przez Jane Goodall mieszczą się w ramach dziedziny wiedzy określanej mianem psychologii porównawczej. Psychologia porównawcza zajmuje się porównywaniem zachowań u różnych gatunków. W ramach psychologii porównawczej badane są procesy komunikacji, myślenia, podejmowania decyzji, formowania pojeć zachowań społecznych itp. u różnych gatunków zwierząt, w tym człowieka.

Jednym z ważniejszych ustaleń psychologii porównawczej jest fakt, iż: „w żadnym wypadku nie możemy interpretować działania, jako wyniku wyższej czynności psychicznej, jesli może ono być interpretowane jako wynik procesu przebiegającego na niższym poziomie”. „Postępowaniem człowieka rządzą nie zawsze procesy uświadomione, lecz wrodzone popędy i instynkty stawiające pod znakiem zapytania jego własną wolę”. Mało tego - „owe wrodzone popędy i instynktowne działania okazują się bynajmniej nie specyficznie ludzkie, ale pochodzą w prostej linii od zwierzęcych antenatów, wobec czego są w wielu wypadkach homologiczne, czyli genetycznie równoznaczne z popędami i instynktami wielu współcześnie żyjących zwierząt”.

STRUKTURA SPOŁECZNA

WALKA O TERYTORIUM - Jane Goodal natrafiła na 2 spolecznośći szympansie. Sąsiadowały ze sobą i broniły wzajemnie dostępu do zajmowanego przez siebie terenu, często organizowały tzw. patrole, czyli zapuszczały się w krańcowe tereny swojego terytorium, aby sprawdzić czy nie przebywają tam obce osobniki - samice bezwględnie zabijali, w przypadku samców, o ataku decydowała liczebność patrolu. Szympansy raczej nie ryzykują walką z potężniejszym przeciwnikiem, przeważnie racjonalnie oceniają swoje siły.

FASCYNACJA OBCYMI SAMICAMI, WOJNA 4-LETNIA

Jednak nie zawsze zwierzęta reagowały tak agresywnie wobec sąsiadow, dla wielu, szczególnie młodych samców, obce samice bywaly bardzo atrakcyjne. Czasami uprowadzali je. Kiedy decydowały się pozostać w spoleczności swojego wybranka i urodziły na jej obszarze, nie miały szansy na powrót. Szympansy są pod tym względem bardzo drażliwe.

Jane Goodal opisuje 4 - letnią wojnę, podczas której samce zabijały osobnki, które postanowiły odłączyć się od reszty i przenieść na południe.

wniosek- szympansy są świadome swojej odrębnośći od innych grup i mają poczucie wspólnoty

WIĘZY RODZINNE

W obrębie grupy szympansy przebywały głównie w grupach rodzinnych. Matki cały dzień wędrowały, żerowały ze swoimi dziećmi. Także już dorosłe osobniki towarzyszyły jej i małemu rodzeństwu pomagając w opiece. Samce były bardziej niezależne, wyruszały na patrole i polowania, ale samice rzadko rezygnowały z kontaktów rodzinnych. Te więzy odgrywały znaczną rolę. Rodzina wspierała się wzajemnie, broniła przed zagrożeniem.

Autorka pokazała na przykładzie dwóch samic istote związków miedzy matką i córką, a także konsekwencji jakie wynikają z tych relacji w przyszłym życiu młodych szympansic. BEZPIECZNE DZIECIŃSTWO= PEWNOŚĆ SIEBIE

W jaki sposób postawa rodzicielska matki wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka?

Fifi	Pom
Beztroskie dzieciństwo, seredczna, troskliwa, opiekuńcza matka. Brat Figan bawił sie z nia Pewna siebie i beztroska w dzieciństwie	Matka-zimna, niecierpliwa, samotniczka Pierwsze dziecko Płochliwe, nerwowe dziecko Obawa przed zostaniem opuszczoną przez matke
Odstawienie od piersi zniosła w miare dobrze, spedzając czas przy matce Po urodzeniu braciszka-odzyskała chęc do życia	Cieżko przezyła pozbawienie jedynej pociechy z dzieciństwa. Mimo zmiany w zachowaniu Passion,
Zafascynowana Bratem, iskała go i bawiła się	Na początku zainteresowana nowością szybko wróciła do poprzedniego stanu depresji
Uznawana za porządaną partnerkę seksualna Lubiła zainteresowanie samców i domagała sie go.	Przy samcach zachowywała sie nerwowo i nie była przez to lubiana
Bardzo opiekuńcza, troskliwa matka. Dużo czasu poświęcała na zabawe z małym Freudem. Czasem zostawiała go na chwile, ale zaraz wracała.	Jako matka bywała nieuważna: dziecko wyślizgiwało sie jej z rąk.

Wniosek: U szympansów tak samo, jak u człowieka, doświadczenie nabyte w dzieciństwie może mieć olbrzymi wpływ na zachowanie w wieku dojrzałym:

- bezpieczne dzieciństwo = pewność siebie, niezależność, towarzyskość, zdobywanie dominujących pozycji w grupie

- zakłócenia we wczesnym dzieciństwie = pozostawanie na uboczu i aspołeczność

Przejawy życia rodzinnego:

• zainteresowanie młodszym rodzeństwem - w większości przypadków starsze rodzeństwo jest zafascynowane młodszym. Przytoczone przez Jane Goodall relacje są przykładem niezwykłej czułości pomiędzy rodzeństwem: np. zabawy i opieka Fifi nad Flintem, wspólne zabawy Freuda i Froda, opieka Freuda nad malutką Fanni.

• „uspokajający dotyk”, iskanie - popularne zjawisko zarówno wśród członków rodziny i społeczności. Dotyk działa uspokajająco, daje poczucie bezpieczeństwa, natomiast iskanie jest z jednej strony okazaniem szacunku, jak i kolejnym sposobem okazania serdeczności.

• wzajemna pomoc członków w życiu społeczności - już w czasie dziecięcych „bójek”, gdy zabawa staje się zbyt ostra matka wkracza ze wsparciem. Gdy któryś z członków rodziny zostanie zaatakowany przez innego szympansa reszta śpieszy mu z pomocą np. Pom szybko zareagowała, gdy usłyszała okrzyki pomocy matki itp.

• opieka nad chorymi - gdy matka lub dziecko jest coraz bardziej chore reszta członków nie oddala się, pozostaje przy nim np. iskając je - daje to poczucie bezpieczeństwa choremu bądź umierającemu.

• reakcja na śmierć - najsilniej na śmierć matki reagują młode szympansy (szympansiątka poniżej 4 roku nie są w stanie przeżyć bez matki). Śmierci matki lub dziecka towarzyszy okresowa apatia. Niekiedy bywa, że dzieci bardzo silnie związane z matką czy to przez bardzo młody wiek czy niewłaściwe wychowanie reagują silną depresją. W wypadku 8-letniego Flinta, syna starej Flo, było to przyczyną jego śmierci.

• adopcja sierot - jak podkreśla autorka jeden z najpiękniejszych przykładów czułości wśród szympansów. Najczęściej do adopcji zachodzi, gdy matka rodzeństwa umrze, wtedy starsze przejmują opiekę nad młodszymi. Autorka stawia hipotezę, że być może im bardziej zażyłe stosunki pomiędzy braćmi i siostrami były wcześniej tym mniejsza apatia po stracie rodzica. Zdarzały się również przykłady adopcji pomiędzy niespokrewnionymi członkami społeczności.

ZACHOWANIA AGRESYWNE

• w obronie terytorium

Atakowane są zarówno samce i samice, które znajdą się na terytorium danego stada

• w czasie walki o władzę

• gdy członkowie stada nie okazują szacunku wyżej postawionym osobnikom

• szczególny rodzaj „ukierunkowanej” walki

Autorka opisuje rozłam w społeczności Gombe w 1974 roku na dwie grupy:

podgrupę południową(6 samców, 3 samice) i większe stado w podgrupie północnej (8samców, 6 samic i małe)

ZWYCZAJE GODOWE SZYMPANSÓW

• szympansica jest atrakcyjna dla szympansa tylko wtedy gdy, zaczynają się u niej płodne dni. Pierwsze takie zdarzają się około 9 roku życia, trwają około 10 dni, ale największe prawdopodobieństwo małego szympansika występuje w ostatnich 4 dniach cyklu. Płodne okresy objawiają się u samicy obrzmieniem i zaróżowieniem pośladków.

Trzy taktyki zdobycia samicy.

To jaki sposób „na samicę” ma szympans, zależy od jego pozycji w stadzie i cech charakteru.

1. „małżeńska” wyłączność na okres różowy:

Polega to na tym że samiec uprowadza szympansice w czasie gdy jest ona już różowa, na obrzeża terytorium swojej społeczności, albo nawet na teren innej grupy szympansów. Samce które stosują taką taktykę, zazwyczaj mają średnią lub niską pozycję w stadzie.

Uprowadzenie przebiega zazwyczaj tak, że zainteresowany samiec daje szympansicy sygnał potrząsając gałązką, samica zazwyczaj opiera się, mimo że w okresie obrzmienia, są one zdecydowanie bardziej chętne do seksualnych przygód. Opór kończy się atakiem samca, a ponieważ samice są lżejsze i mniejsze, najczęściej zostają pobite. Gdy samica rezygnuje i poddaje się woli samce, troskliwy szympans iska ją by się uspokoiła i idą dalej, aż do następnej próby oporu. Zazwyczaj gdy dotrą już do miejsca przeznaczenia ataki nie występują.

Taka sytuacja jest korzystna dla obojga kochanków, gdyż, samiec jeśli uda mu się utrzymać samicę będzie miał ją na wyłączność, a spokojna atmosfera z dala od stada sprzyja poczęciu się dziecka. Najczęściej gdy kończą się płodne dni u samicy para wraca do stada. Potem często samiec stara się uprowadzać tą samą samicę przez kolejne kilka okresów obrzmień, bo gdy zajdzie ona w ciążę, będzie miał on praktycznie pewność, że to jego potomek i geny przetrwają. Niektóre samce np. Evered który rzadko wracał do stada z powodu prześladowań ze strony samca alfa uprowadzał partnerki na około 3 miesiące przebywając z nimi również w czasie kiedy były płaskie tj. seksualnie nie atrakcyjne, a co więcej zdarzało się że współżył z nimi w tych okresach. Jest dziwne ze względu raz, na ich nie atrakcyjność, dwa, że samice są w czasie między obrzmieniami raczej nie chętne do stosunków płciowych.

2. uprowadzanie samicy gdy jest ona płaska:

Korzystają z niej nisko postawione szympanse, bo zwyczajnie nie udałoby im się uprowadzić samicy w okresie jej seksualnej popularności. Przykre że nie zawsze udaje się utrzymać przy sobie taką samicę do czasu gdy znowu będzie różowa, zwłaszcza dla tego że jest ona bardzo nie chętna takim eskapadom.

3. w stadzie:

Samiec alfa monopolizuje samicę, nie zawsze jedną. Nie może on opuścić stada bo mogłoby się to skończyć utratą władzy. Musi on cały czas pilnować by żaden inny zalotnik nie dostał się do jego samic / samicy. Nie brak chętnych na próby zdobycia zmonopolizowanej samicy mimo, że jest to wielce ryzykowne. Wpływ różowych pośladków na samce jest dość oszałamiający. Zazwyczaj gdy tylko alfa zajmie się czymkolwiek innym od pilnowania samicy, zaraz znajduje się chętny by ją pokryć, wszystko odbywa się wyjątkowo szybko, np. Flo kiedy była najbardziej popularna potrafiła w ciągu 10 minut współżyć z sześcioma szympansami. Problem zaczyna się kiedy taka para zostaje złapana przez samca alfa, niewierna zostaje pobita, bo bicie zalotnika nie ma sensu, gdyż gdy alfa by go okładał, samica najprawdopodobniej znalazłaby kolejnego zafascynowanego jej obrzmieniami.

TOWARZYSKOŚĆ, SHIERARCHIZOWANIE SPOŁECZNOŚĆI

Jane Goodal zwraca uwagę na istotę zdolności towarzyskich, zwierzęta, ktore łatwiej "zawierały znajomości"(częściej przebywały w grupie niż samotnie, iskały się z innymi szympansami) zajmowały wyższą pozycję, były bardziej szanowane. Cecha ta wpływała na atrakcyjność samicy w oczach samca, a także ułatwiała jej potomstwu wspinanie się po "szczeblach społecznej kariery".

SAMIEC ALFA

obowiązki Na czele grupy stoi samiec Alfa. Przewodzi w czasie wędrówek, łagodzi konflikty, prowadzi do harmonii w grupie.

droga do władzy Aby zająć to pozycję samiec musi zdominować wszystkich, najpierw samice, potem słabszych samców, a na koniec równych sobie.

cechy przyszłego przywódcy Przyszłe samce alfa, przeważnie już jako dzieci przejawiają cechy przywódcze. Są uparte, odważne, lubią ingerować w sprawy innych.

Często zaprzyjaźniają się z obecnymi dominantami, lubią ich obserwować, stają się oni ich autorytetami. To zadziwiające, że samce Alfa są przeważnie przychylne tym spragnionym władzy maluchom, mimo, że mogą spodziewać się, że w przyszłości zostaną przez nich zdetronizowani.

demonstracje Metodą zdominowania innych jest urządzanie demonstracji - szympansy nie zawsze chcą ze sobą walczyć, wolą ustalić pozycję społeczną bez rozlewu krwi. Stąd te pokazy siły. W czasie demonstracji szympans krzyczy, skacze, rzuca krzakami, kamieniami, stroszy futro. Te samce, które nie mogą pochwalić się tężyzną fizyczną wykorzystują intelekt, np zeskakują na grupę o świcie z wyższych gałęzi, aby użyć zaskoczenia do wzmocnienia atmosfery grozy. Samiec Mike używał z kolei blaszanych puszek lub liści palmowych w tym celu.

Jeżeli domonstracja jest udana, inne szympanse składają zwyciężcy hołd - całują go.

Momentem kulminacyjnym w drodze o władzę jest demonstracja lub walka z obcenym samcem Alfa. Jeżeli uda się go pokonać, zdetronizowany w hierarchii społecznej spada na sam dół, staje się pariasem.

przywileje Samiec alfa cieszy się też pewnymi specjalnymi uprawnieniami - może wybrać najbardziej atrakcyjne samice, jako pierwszy ma dostęp do pokarmu. Jednak nie zawsze jest tak sielsko - dominant musi cały czas czuwać, zawsze bowiem może pojawić się samiec, chcący odebrać mu władzę. Samiec alfa wyczuwa kto z nim konkuruje, dlatego najczęściej urządza przed nim demonstracje,stale wymaga od niego składania hołdów. Szuka sobie również wsparcia. Często za sojusznika obiera słabego fizycznie samca, nawet byłego rywala gdyż nie liczy się tu pomoc w walce, ale podpora, w świecie ludzkim powiedzielibyśmy - duchowa. Samiec alfa zdenerwowany aktami nieposłuszeństwa szuka towarzystwa, bliskości.

Wzamian za to przyjaciel Alfy cieszy się większym szacunkiem, również korzysta z uprawnień takich jak swobodny wybór samicy.

WNIOSKI:

ZŁOŻONOŚĆ UMYSLU SZYMPANSA:

- ciekawe pomysły na demonstracje

- siła psychiczna samców alfa

- wyczucie społeczne -kto mu zgaraża, kto będzie najlepszym sojusznikiem

- unikanie starć siłowych

ZŁOŻONOŚĆ STRUKTUR SPOŁECZNYCH:

- hierarchizacja grup

- waga kontaktów towarzyskich

Anomalie

Jednak wśród normalnych zachowań u szympansów zdarzają się takie, które od tej normy odbiegają. Oprócz dobrych matek takich jak Flo i złych takich jak Passion zdarzają się matki takie jak Pati. W ogóle nie umiała się zajmować swoimi dziećmi, nie wiedziała w jaki sposób trzymać i nosić niemowlę, nie zwracała uwagi na piski swojego dziecka, nie broniła go przed niebezpieczeństwami, co prowadziło do śmierci niemowlęcia.

W stadzie Kasakela była jedna bezpłodna samica - Gigi. Była ona dość popularną samicą choć nie miała dzieci. Dużo czasu spędzała z dorosłymi samcami, chodziła z nimi na wyprawy i walczyła. Miała ona dobry kontakt z młodymi samicami i samcami. Ponieważ nie miała własnego potomstwa starała się być nich ciocią. Dwoje małych szympansiątek zaadoptowała po śmierci ich matek.

Nie był to jedyny przypadek adopcji. Wiele braci i sióstr opiekowało się młodszym rodzeństwem po śmierci matki. Lecz zdarzył się również przypadek, kiedy to prawie dorosły samiec zaopiekował się zupełnie nie spokrewnionym ze sobą maluchem. Dbał o niego, dzielił się jedzeniem, był dla niego jak matka. Zachowanie tego samca uratowało życie małego szympansa.

W trakcie 30 lat badań udało się zaobserwować jeden przypadek narodzin bliźniaków. Tych dwóch braci urodziła Melissa, która jest również matką Goblina. Było to dużym wyzwaniem dla matki. Musiała uspokajać dwoje niemowląt naraz, budować gniazdo, z którego żadne z nich nie wypadnie, karmić i chronić. Jednak z powodu niedostosowania do tak trudnej sytuacji Mellisa dość szybko straciła z bliźniaków.

Kiedy pozostały przy życiu bliźniak miał 6 lat, Melissa powróciła do cykli seksualnych. I wtedy zdarzyło się coś dziwnego. Goblin, który miał wtedy 19 lat, zaczął przejawiać kazirodcze zainteresowanie swoją matką. Nigdy przedtem nie zaobserwowano ani u niego, ani u innych dorosłych synów podobnych chęci. Melissa przez cały czas nie odpowiadała na zaloty syna, więc po jakimś czasie Goblin się zniechęcił.

Równie nietypową przygodę seksualną miał 7 letni Flint. Pewnego dnia zobaczył on zaróżowione nabrzmienia pawianicy i zainteresował się nią. Zwrócił na siebie jej uwagę zapraszając do kopulacji, co spotkało się z jej aprobatą. Ponieważ oba te gatunki kopulują w zupełnie innych pozycjach, oboje musieli wyjść sobie naprzeciw.

Anomalie zachowań szympansów mogą przejawiać się w bardziej brutalny sposób. Passion, wraz ze swoją córką Pom, przez 4 lata napadała na samice z niemowlętami. Po zaciętej walce, którą zazwyczaj wygrywały napastniczki, dziecko było wyrywane z rąk matki i zjadane przez agresorki. Przez ten okres czasu matki żyły w ciągłym strachu. Jedną z głównych ofiar była Gilka, która w ten sposób straciła troje dzieci.

Badania Jane Goodal zmieniły podejście do szympansów. Jej humanitarne spojrzenie na te zwierzęta wiele zdziałało. Naukowcy zaczęli traktować je nie jak przedmioty, tylko jak istoty żywe, odczuwające ból i emocje.

Autorka udowodniła, że szympansy są bardzo podobne do ludzi pod względem struktury społecznej, więzi rodzinnych, czułości wobec potomstwa. Według niej zwierzęta te stać na odruchy altruistyczne, porównywalne tylko z ludzkimi uczuciami wyższymi. W książce pojawiły się historie szympansów, które dzieliły się pokarmem, troskliwie opiekowały się chorymi, a nawet ryzykowały własne życie w obronie innych.

O ich ogromnej emocjonalności świadczą również „sesje iskania”. Kiedy szympans jest zdenerwowany, często szuka w tych pieszczotach ukojenia, bliskość jest bardzo istotna dla poczucia bezpieczeństwa.

Z drugiej strony Jane Goodal zwraca uwagę na to, że egoizm człowieka jest znacznie gorszy. Wspominałyśmy o mordach dokonywanych przez szympansy, a nawet zachowaniach kanibalistycznych, lecz autorka twierdzi, że nasze ludzkie zło jest gorsze, gdyż my jesteśmy w pełni świadomi tego co robimy, a czasem sprawiamy innym ból z pełną premedytacją.

---