Wiktor Suworow

Żołnierz wolności

\

CZĘŚĆ I

NA ODWACHU

Wartownia Kijowskiej Technicznej Szkoły Wojsk Pancernych, 26 marca 1966 roku

- Hej tam, żołnierzu!

- Czego?

- Gówna psiego. Wstawaj, ale już!

Osłaniając się ramieniem przed oślepiającym słoń­cem, próbowałem opóźnić moment przebudzenia.

- Miałem nocną wartę, wedle regulaminu należą mi się trzy godziny snu...

- Chuj z regulaminem! Wstawaj, mówię. Jesteśmy aresztowani.

Wiadomość nie zrobiła na mnie żadnego wrażenia. Jedyne co wiedziałem, to że tracę oto bezpowrotnie dob­re półtorej godziny należności za bezsenną noc. Siadłem na twardej ławce i pięścią tarłem sobie czoło i oczy. Łeb mi pękał z niewyspania. Ziewnąłem, przeciągnąłem się aż zatrzeszczały stawy, głęboko westchnąłem, żeby odegnać resztki snu, pokrę­ciłem głową, starając się rozruszać zesztywniały kark.

- Ile nam dali?

- Tobie piątala.

- Miałeś szczęście, Wiktor. Saszka i ja jesteśmy zała­twieni na dziesięć dni, a Andriusza, sierżant, dostał całe piętnaście!

- Chujowe jest życie sierżanta w szkole. Zarobisz pięć rubli więcej, a zabierają tyle co dwadzieścia pięć.

- Gdzie mój automat? - zdenerwowałem się.

- Wszystko w sztabie kompanii: automaty, pasy z amunicją i bagnety. Sierżant zaraz przyniesie kwity na rzeczy i żywność, potem łaźnia, strzyżenie - i na odwach!

W głównym pomieszczeniu wartowni kadeci zwolnieni z zajęć przyjmowali dokumenty i przeliczali teczki z in­strukcjami. Ich sierżant wysłuchiwał utyskiwań nasze­go, przytakiwał ze współczuciem.

- Oka z niego nie spuszczałem, zameldowałem się na całe gardło, chłopcy w try miga otworzyli bramę, poże­rali go wzrokiem jak te lwy. I co? Ni z gruszki ni z pie­truszki dowala mi piętnaście dni, a chłopakom po dzie­sięć. No dobra, Kola, trzym się!

Dołączyła do nas reszta chłopców z warty i pod eskor­tą udaliśmy się na strzyżenie i do zimnej kąpieli.

W „izbie przyjęć" kijowskiego aresztu garnizonowego panowała oślepiająca czystość.

- Towarzyszu poruczniku, kadet Suworow melduje się w areszcie garnizonowym celem odbycia kary.

- He?

- Pięć dni aresztu.

- Za co?

Cholera! - przemknęło mi przez głowę. Właśnie: za co? Za co mnie aresztowali?

Porucznik obdarzony niezwykle szeroką twarzą i za­skakująco drobnymi stopami, niecierpliwie wpił się we mnie swoimi małymi, przenikliwymi oczkami.

- Za co? - ponowił pytanie.

- Nie wiem.

- Kto cię aresztował?

- Nie wiem.

- Tu się szybko dowiesz - obiecał życzliwie porucz­nik. - Następny! - Wszedł mój sierżant.

- Towarzyszu poruczniku, sierżant Makiejew...

- Ile? - przerwała mu wstrętna gęba.

- Piętnaście dni.

- Kto zadecydował?

- Zastępca dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego generał pułkownik Czyż.

- Za co?

- Mieliśmy służbę w biurze przepustek na wartowni.

- Aha - uśmiechnął się ze zrozumieniem porucznik.

Znał oczywiście, jak wszystkie trzy armie okręgu, ulu­biony zwyczaj generała pułkownika Czyża. Zawsze are­sztował wartowników z biura przepustek. Ustalono, że czyni to przy okazji każdej wizyty w szkole, pułku, batalionie, dywizji, na każdym poligonie, strzelnicy i w każdym magazynie - wszędzie. Ilekroć mijał punkt kontrolny, zawsze aresztował wartę, wyznaczając stan­dardowo piętnaście dni dla dowódcy, po dziesięć dni dla pełniących służbę, i po pięć dla odpoczywających w oczekiwaniu na zmianę. Tak było od lat. Wszystkie trzy armie i wiele samodzielnych oddziałów, pododdzia­łów, instytucji wojskowych i innych organizacji - wszys­cy podejrzewali, że zastępca dowódcy okręgu domaga się w ten sposób wprowadzenia dla siebie jakiejś spe­cjalnej ceremonii powitalnej, lecz o co dokładnie chodzi­ło - nikt nie potrafił odgadnąć, chociaż minęły lata, od­kąd zastępca dowódcy objął swe wysokie stanowisko.

W progu „izby przyjęć" pokazali się dwaj kaprale o złowrogim wyglądzie dzikich sadystów, i rozpoczęła się procedura przyjmowania.

- Dziesięć sekund... ROZBIERAĆ SIĘ!

Buty, pasy, czapki, bluzy - wszystko zostało natych­miast rzucone na ziemię. Rozebrani do rosołu staliśmy na baczność przed wstrętną gębą.

- W tył zwrot! Pochylić się! Rozchylić! - Porucznik Armii Radzieckiej dokonał przeglądu naszych zadków.

W anclu obowiązywał zakaz palenia, więc nałogowi pa­lacze próbują czasem przemycić kawałek peta, zawijając go w tym celu w papier i wpychając w tyłek. Jest to numer świetnie znany i bezlitośnie tępiony.

Tymczasem kaprale przeprowadzili szybką, lecz grun­towną kontrolę naszych ubrań i butów rozrzuconych na podłodze.

- Piętnaście sekund... UBIERAĆ SIĘ!

Jeżeli nie aresztowano cię w mieście, tylko w jednostce lub na terenie szkoły wojskowej, jeżeli masz kartki żyw­nościowe w garści i kąpiel za sobą, postaraj się wykroić pięć minut, żeby zamienić własne buty na większe. Każ­dy, kto wie, co cię czeka, chętnie się z tobą zamieni. Ciut większe buty to zbawienie w areszcie. Jeżeli masz dopa­sowane obuwie, które ciężko się zakłada, wówczas tych paru sekund na „Ubrać się!" i „Rozebrać się!" stanowczo nie wystarcza. Dlatego pięć dni paki może się bez trudu zamienić w dziesięć, a nawet piętnaście...

- Dokumenty na stół! Kapral, zebrać wszystkie pasy!

Aresztowanemu nie wolno mieć pasa, żeby przypad­kiem się nie powiesił. Historia kijowskiego odwachu od­notowuje mimo to wyczyn pewnego przedsiębiorczego i łebskiego gościa. Siedząc w karcerze, gdzie jedynym sprzętem jest przytwierdzony do podłogi taboret, odpruł stebnowany brzeg własnej koszuli i sporządził sobie krótki i cienki, lecz bardzo mocny sznurek. Dokonał tego przy zachowaniu największej ostrożności, pod nie­ustanną kontrolą strażników. Nasz bohater zawiązał niewielką pętlę, której koniec przymocował do nóżki taboretu, a następnie turlał się po podłodze dobre dzie­sięć minut, zaciskając powróz. W końcu, wbrew wszel­kim przeciwnościom, udało mu się udusić.

- Pieniądze? Zegarki?

Takich kosztowności nigdy nie zabiera się do ancla. Wiadomo, że będą skonfiskowane, a potem delikwent dostanie jakiś popsuty szmelc. Skarżyć się nie ma komu.

- Odznaczenia? Co wy tu, kurwa, robicie z gwardyjskimi emblematami? Myślicie, że to festyn?

- Towarzyszu poruczniku, jesteśmy kadetami Char­kowskiej Szkoły Dowódców Wojsk Pancernych Gwardii.

- To po cholerę pętacie się po Kijowie?

- Przywieźliśmy sprzęt dla Szkoły Wojsk Pancernych. Odbiór sprzętu przeciągał się, więc przydzielono nas do rozmaitych służb: jednych do kuchni, innych do konwo­jowania, a nas - do biura przepustek...

- Kapral Aleksiejew!

- Tak jest!

- Na początek dajcie tych wartowników do opału.

- Rozkaz, towarzyszu poruczniku!

Przez wyasfaltowany, niewiarygodnej czystości dziedzi­niec przeprowadzono nas na drugi, nieduży dziedziniec wewnętrzny, otoczony bardzo wysokim ceglanym murem.

Zdumiewał bijący w oczy ład. Spiłowane bale drewna ułożone były w stos tak doskonały, że ich końce tworzy­ły jakby wypolerowaną ścianę. Każdą kłodę należało przyciąć do standardowej długości dwudziestu ośmiu centymetrów, za pomyłkę o centymetr lub dwa karano tu z całą surowością. Polana przeznaczone byty do pieca kuchennego, więc precyzja piłowania nie miała żadnego uzasadnienia, ale jak rozkaz, to rozkaz.

Kłody, które my mieliśmy pociąć z tą samą dokładno­ścią, przywieziono dzień lub dwa wcześniej. Nie zrzucono ich bynajmniej na kupę, lecz poukładano z niezwykłą pieczołowitością, a nawet, rzec by można - z artyzmem. Przede wszystkim posortowane były wedle grubości: naj­grubsze pod spodem, najcieńsze z samej góry. Ktokol­wiek układał stos, był artystą tak wyrafinowanym, że brał również pod uwagę odcienie poszczególnych bali. Z prawej umieścił najciemniejsze, by ku stronie lewej słoje jaśniały stopniowo, wieńcząc skraj stosu grupą klocków prawie białych. My mieliśmy za zadanie zniwe­czyć ten twór artystyczny i pociąć drewno na przepisowe kawałki, a następnie spiętrzyć je z powrotem w stos.

Na tym samym dziedzińcu spoczywał kikut całego drzewa z korzeniami o niewyobrażalnych kształtach,

przypominający wszystko, tylko nie drzewo. Była to baś­niowa plecionka niesamowitej długości zwojów. Pogma­twane fragmenty przybrały formy tak skomplikowane, że trudno było uwierzyć, iż natura zdolna jest wytworzyć takie zjawisko. A jednak, przy całej złożoności splotów, jako żywo przypominających poskręcane żmije, ów ogromny złom drzewa zachował niebywałą solidność wszystkich elementów i spoczywał tu zapewne od prze­szło dziesięciu lat, sądząc po tysiącach starych i no­wych nacięć piłą.

Wszyscy, do których nie w pełni dotarło, gdzie się znaleźli i którzy w dalszym ciągu demonstrowali upór, otrzymywali zadanie „narżnąć drewna" - czyli, innymi słowy, kazano im piłować ten właśnie wytwór natury. Zadanie to przydzielano zawsze pojedynczemu człowie­kowi. Wyznaczony otrzymywał długą i kompletnie tępą piłę, która nadawała się tylko do roboty we dwóch. Po godzinie pojawiał się ktoś z dowództwa odwachu, żeby sprawdzić, jak postępuje robota i udać zdziwienie, że nie widać efektów; kara następowała nieuchronnie.

Gdy weszliśmy na dziedziniec, jakiś żołnierzyk bez skutku usiłował wydziabać w pniu choćby jedno nacię­cie. Po dwudziestu minutach zabrano go z placu pod zarzutem uchylania się od pracy. Teraz, zależnie od aktualnego humoru przełożonych, zachowanie nie­szczęsnego drwala uznawano za „uchylanie się i nie­subordynację" (gdyby usiłował dowieść, że zadanie było niewykonalne), lub „sabotaż gospodarczy i odmowę wy­konania rozkazu". Po takim werdykcie, szef odwachu lub jego zastępca mogli z biedakiem postąpić, jak im się żywnie podobało. Ten pień miał przed sobą długą przy­szłość. Jestem pewien, że wciąż leży w tym samym miej­scu i jakiś nieszczęśnik na próżno stara się go nadpiłować.

Ledwie zabraliśmy się do piłowania klocków o przepiso­wej długości dwudziestu ośmiu centymetrów, wiedzę na­szą wzbogacił kolejny interesujący fakt. Z początku zamierzaliśmy spiłować wszystko i potem dopiero ułożyć według grubości i koloru, a na koniec pozamiatać trociny.

- O nie, wykluczone! U nas się tak nie robi! Na każ­dym kroku musi być porządek!

Więc po przepiłowaniu zaledwie jednej kłody zbieraliś­my trociny w garść, do ostatniej drobinki. Miotły nie było, więc po przepiłowaniu drugiej kłody zrobiliśmy to samo, i tak dalej. Gdy tak sobie pracowaliśmy, straż wprowadzała na plac jednego po drugim do piłowania owego niesz­częsnego pnia.

- Narżnij trochę drzewa, brachu...

Około siódmej dziedziniec począł wypełniać narasta­jący harmider. Nadjeżdżały ciężarówki zwożące z powro­tem tych, którzy spędzili cały mroźny dzień na rozlicz­nych zadaniach w terenie. Jedni wymieniali gąsienice w zakładach remontowych czołgów. Inni rozładowywali transporty pocisków artyleryjskich. Wszyscy byli prze­marznięci, mokrzy, głodni i śmiertelnie zmęczeni. Mimo to kazano im sformować szyk, gdyż po pracy obowiązy­wała trzygodzinna musztra. Nam także kazano ustawić się w szyku. To był właśnie moment, od którego oficjal­nie zaczynało się liczyć czas odsiadki każdemu z aresztantów - cały dzień pracy aż po tę chwilę był po prostu rozgrzewką. Karna kompania w Kijowie rozróżnia tylko dwa rodza­je ćwiczeń: musztra i ćwiczenia taktyczne. Nie wspomi­nam tu o szkoleniu politycznym, które odbywa się dwa razy na tydzień po dwie godziny, z rana, przed pracą. Ale o tym później. Na razie zatrzymajmy się przy musz­trze i szkoleniu taktycznym.

Musztra trwa półtorej godziny i jest to druzgocące do­świadczenie. Około stu aresztantów gęsiego posuwa się po obwodzie dziedzińca. Nie idą, lecz z całej siły rąbią krokiem defiladowym, unosząc nogi na niewiarygodną wysokość. Na placu poza aresztantami nie ma żadnych strażników. Plac drży od kroku defiladowego

Od czasu do czasu na ganku pojawia się któryś z krwiożerczych kaprali.

- Hej, ty tam!... Ten z wielkimi uszami! Nie, nie ty -ty! Widziałeś film „Zwyczajny faszyzm"? No widzisz! Tak trzeba maszerować... Dlaczego, gołąbeczku, nie umiesz maszerować, jak ci żołnierze na tamtym filmie? Musisz osobno poćwiczyć krok.

Wielkouchy wychodzi na środek placu i ćwiczy, uno­sząc kolana do poziomu klatki piersiowej. Reszta, ma­szerując wokoło dziedzińca, zdwaja wysiłki. Asfalt po­środku dziedzińca jest lekko zapadnięty w stosunku do obwodu - niewinne urozmaicenie wprowadzone z oso­bistej inicjatywy towarzysza Greczki w czasach, gdy był jeszcze dowódcą Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Jest to pomysł genialny w swojej prostocie. Podczas deszczu i odwilży na środku placu powstaje wielka kałuża. Na­wet latem, gdy deszcz nie pada, pompuje się tam wodę pod pretekstem spłukiwania placu. A zatem odesłani na środek muszą maszerować w kółko po kałuży. Jeżeli znajdzie się tam pięciu na raz, nie tylko sami siebie zachlapią po uszy, lecz bryzgami wody spod butów zmo­czą też maszerujących po obwodzie. W anclu nie ma się jak wysuszyć, gdyż ogrzewany jest tylko za dnia, kiedy aresztanci pracują, pod wieczór zaś, kiedy więźniowie wracają na oddziały, piece są już zimne, a kaloryferów nie ma w ogóle. Osobiście doświadczyłem „sadzawki Greczki" w marcu, kiedy za dnia topniał śnieg, a nocą ścinał mróz.

Musztra odbywa się codziennie, bez względu na pogo­dę i temperaturę; podobnie jak inne „środki wychowaw­cze". Półtorej godziny musztry, przy średniej prędkości sześćdziesięciu kroków na minutę, oznacza w sumie 5.400 kroków, każdy z maksymalnym uniesieniem nogi i nieznośnym wygięciem w dół podbicia stopy, bo prze­cież nikt nie chce trafić na środek dziedzińca. Dlatego właśnie musztrę określa się mianem „szkolenia indy­widualnego", po którym następuje „szkolenie grupowe", czyli taktyka.

Taktyka, w odróżnieniu od musztry, nie bazuje na indywidualnym strachu, lecz na socjalistycznym współ­zawodnictwie między kolektywami. Dlatego jest znacz­nie bardziej wyczerpująca od musztry. Szkolenie tak­tyczne sprowadza się do jednej umiejętności: czołgania się tak, by głowa i ciało przywierały do ziemi, w naszym przypadku do asfaltu. Ręce i nogi muszą się poruszać z największą zwinnością, zaś cały korpus - skręcać i wić niczym ciało jaszczurki.

No więc czołgamy się. Każda cela to osobna drużyna piechoty.

- Azymut: brzoza! Drużyna, czołgając się... NA­PRZÓD!

Stoper zostaje zatrzymany dopiero gdy ostatni żoł­nierz drużyny dotrze do celu. Jeżeli czas całej grupy okaże się niezadowalający, to guzdrała dostanie w nocy niezły łomot. W świecie socjalistycznym kocówa określa świadomość.

- Czas nawet nie najgorszy. - Ubłocona, mokra od potu, zdyszana gromada uśmiecha się z ulgą. - Ale nie zaliczymy wam, bo ten przystojniak przez cały czas wy­pinał dupę i próbował iść na czworakach, zamiast się czołgać.

Przystojniak ma kocówę, jak w banku. Zawiódł cały kolektyw w socjalistycznym współzawodnictwie.

- Dobra, próbujemy jeszcze raz. Drużyna - dwójkami na punkt wymarszu, bie-e-e-giem!... Azymut: brzoza! Czołgając się... NAPRZÓD!

- Teraz macie gorszy czas. No cóż, ćwiczymy do skutku.

Pod koniec szkolenia dowódca karnej kompanii lub jego zastępca sumuje wyniki. Najgorszemu oddziałowi najpierw podaje się nazwisko żołnierza, przez którego wszyscy będą musieli odbyć kolejną próbę, po czym pada komenda:

- Azymut: dąb!

„Dąb" oznacza, że trzeba się przeczołgać przez sam środek placu, pokonując wodną przeszkodę, wymyśloną

przez genialnego i błyskotliwego dowódcę. To była gło­wa, ten towarzysz Greczko!

Żywienie w Armii Radzieckiej było gorsze, niż w ja­kimkolwiek innym wojsku na świecie. Nawet na odwachu, po spędzeniu wielu godzin o głodzie i chłodzie, po niesłychanych męczarniach, żołnierz, choć nawykły do wszelkiego gwałtu, nie potrafi zwalczyć w sobie obrzy­dzenia do tego, co zwie się „kolacją". Pierwszego wieczo­ru absolutnie nie jest w stanie tknąć tak zwanego jedze­nia. Jeszcze nie umie pogodzić się z faktem, że ma jeść nie z własnej miski, niechby i psiej, lecz ze wspólnego kotła, zawierającego jakąś paciaję o nikłym zapachu po­lewki czy kapuśniaku. Lecz zanim jeszcze uczucie doj­mującego głodu pokona pierwsze obrzydzenie, pada krótka komenda:

- Powstać! Zbiórka przed bramą!

Po epizodzie zwanym kolacją, pora na apel wieczorny.

Pod sufitem korytarza, w lodowatej mgiełce, świecą niemrawo żółtawe lampy. Aresztanci stoją w szyku, ża­den nie drgnie. Oto wieczorny apel. Wszyscy czekają na komendę. Po krótkim odliczaniu pada rozkaz:

- Dziesięć sekund... ROZBIERAĆ SIĘ!

O, cholera! Skąd ta gwałtowna erupcja energii? To wprost nie do wiary, ale wystarczyło dziesięć sekund, aby stu żołnierzy rozebrało się do rosołu. Prawdę powie­dziawszy, wszyscy od jakiegoś czasu szykowali się pota­jemnie na tę komendę. Jeszcze przy kolacji, każdy żoł­nierz rozpiął sobie chyłkiem po jednym guziku na każ­dym mankiecie, aby, gdy padnie komenda, mieć już do czynienia tylko z drugim guzikiem. Wszystkie guziki przy kołnierzu bluzy wyglądały na do końca zapięte, w rzeczywistości jednak każdy był już jednym brzeż­kiem wciśnięty w dziurkę, dzięki czemu wystarczyło szarpnąć stójkę, aby pięć guzików rozpięło się za jed­nym zamachem. Doświadczenie to wielka rzecz i każdy żołnierz zna więcej takich sztuczek.

- Pierwszy szereg - trzy kroki do przodu - MARSZ! , Drugi szereg - W TYŁ ZWROT!

Oba szeregi patrzą teraz na przeciwległe ściany kory­tarza. Wszyscy goli. Wiatr przegania po betonowej pod­łodze garstkę śnieżnych płatków.

- Pochylić się! Rozchylić!

I, podczas gdy krwiożerczy kaprale, przypadłszy do ziemi, chciwie gmerają w naszych bluzach, spodniach i brudnych kalesonach, odgrywając scenę jakby żyw­cem wziętą z radzieckiego urzędu celnego, kapitan Martianow, szef aresztu, lub też jego zastępca, porucznik Kiriczek, dokonują świętego rytuału inspekcji naszych odbytnic. Jest to wielce odpowiedzialne zajęcie. Może ktoś, pracując w terenie, znalazł, dajmy na to gwóźdź i przemycił go w dupie, żeby nocą, na drewnianej pry­czy, wypuścić z siebie krew? Za dnia pilnują go strażni­cy, ale nocą, chociaż cele są bez przerwy jaskrawo oświetlone, zawsze się może zdarzyć jakiś kłopot. Może ktoś ukrył w tyłku papierosa i będzie chyłkiem popalał w środku nocy? Operacja przeglądu dup wymaga szcze­gólnych uzdolnień i, o czym się przekonaliśmy, zwyczaj­ny kapral nie jest w stanie jej przeprowadzić. Niech się kaprale grzebią w brudnych gaciach. Należyte kwalifi­kacje do zaglądania w tyłek posiada jedynie oficer Armii Radzieckiej.

- Piętnaście sekund... UBIERAĆ SIĘ!

Aresztanci rozchodzą się po celach. Zaczyna się toaleta.

Odwach to nie więzienie, tu nie ma miejsca na kibel. W ogóle jest ogromna różnica między anclem a krymi­nałem. Władze penitencjarne mają mnóstwo czasu, aby oddziaływać na więźnia wychowawczo. Czas, jakim dys­ponuje dowództwo karnej kompanii, jest ograniczony. W związku z tym starają się one maksymalnie urozmai­cić program, wykorzystując do celów wychowawczych wszystkie potrzeby fizjologiczne człowieka. Ćwiczenie potrzeb fizjologicznych wyniesiono tu do rangi wycho­wawczej i przebiega ono pod czujnym okiem admini­stracji.

Gdy aresztanci rozmieszczą się już po celach, strażni­cy i personel administracyjny, czasami z samym szefem włącznie, zajmują stanowiska. Rozpoczyna się ceremo­niał. Głośno szczękając otwieranymi zamkami, do celi wchodzi kapral i dwaj strażnicy. Więźniowie stają na baczność, jak na defiladzie. Kapral celuje brudnym pal­cem w pierś pierwszego lepszego aresztanta:

- Biegiem!!!

Aresztant puszcza się pędem korytarzami i schodami. Na każdym zakręcie stoi kolejny strażnik, który wrzeszczy:

- Szybciej!

- Szybciej!!

- Szybciej!!!

Aresztant nie potrzebuje specjalnego dopingu. Wie doskonale, że w każdej chwili, pod pretekstem niedosta­tecznej szybkości, może zostać odesłany z powrotem, czasami tuż sprzed upragnionych drzwi.

- Wygląda na to, gołąbeczku, że ci się aż tak bardzo nie chciało. No, to w tył zwrot. Do celi!

A z przeciwka już zasuwa po schodach kolejny are­sztant, tylko podeszwy mu błyskają. Skończywszy z jed­ną celą, kapral i strażnicy zamykają drzwi i kierują się do następnej. Często się zdarza, że kapral w ogóle „za­pomni" wysłać tego czy owego do ustępu, a czasami potrafi przeoczyć całą celę. I tak nie ma się komu po­skarżyć.

Chciałbym w tym miejscu zapewnić z całą stanowczo­ścią, że w żadnej radzieckiej kabarynie nie doszło nigdy do pogwałcenia choćby jednej literki prawa. Weźmy, dla przykładu, czas na załatwienie potrzeb fizjologicznych. Najdemokratyczniejsza konstytucja na świecie - Konsty­tucja Związku Radzieckiego - gwarantowała wszystkim obywatelom prawo do pracy. Gdzież, jeżeli nie na odwachu, można w pełni zakosztować tego prawa? Albo, przy­puśćmy, prawo do nauki. Chcesz czy nie chcesz, trzy godziny dziennie musisz poświęcić na naukę musztry i szkolenie taktyczne, plus parę razy w tygodniu szkole­nie polityczne. Czy wreszcie prawo do wypoczynku. Codziennie dowożą cię do pracy i z pracy - wykorzystaj więc ten czas na wypoczynek, albo wypoczywaj nocą na dechach. Za to ani w Konstytucji, ani w żadnym innym zbiorze praw, nie wspomniano choćby słowem o sraniu. Nie próbuj żądać więcej, niż ci gwarantuje Konstytucja! A może sprzyjasz przeciwnikom radzieckiego systemu praworządności?

- Straż! Do mnie!

I wreszcie po załatwieniu potrzeb przychodzi to, o czym aresztanci marzyli przez cały dzień, od chwili przebudzenia:

- Cisza nocna!

Znów szczęka zamek, ponownie w celi pojawia się ka­pral ze strażnikami. Aresztanci stają w szeregu na ba­czność, dyżurny danej celi melduje wszechmogącemu stan gotowości do udania się na spoczynek.

Pada, artykułowana ledwie dostrzegalnym drgnie­niem ust, prawie niesłyszalna komenda, którą można w zasadzie interpretować rozmaicie. Ale cela chwyta w lot. Za naszymi plecami, w odległości mniej więcej metra, znajduje się krawędź drewnianej nary. Na ko­mendę, którą raczej ujrzeliśmy niż usłyszeliśmy, cała dziesiątka, jak stała, rzuca się tyłem na zbiorową pry­czę, wykonując niesamowitą ewolucję - skok w tył na dechy. Nie ma czasu, ani nawet dość miejsca na to, żeby wziąć zamach: stoimy w zwartym szeregu i wykonujemy skok w tył, w absolutną niepewność. Cholera wie, w co człowiek walnie głową. Może w krawędź nary, może w ceglaną ścianę, a może trafi w żebra, łokieć, czaszkę najbliższego sąsiada? W dodatku - i to właśnie jest naj­mniej przyjemne - nie ma możliwości obrócić się twarzą do nagich desek i tym samym złagodzić upadek.

Rozlega się łomot zderzających się głów, czyjś stłu­miony jęk, ale każdy zamiera w pozie, w jakiej opadł na narę. Straszliwy ból w plecach i w kolanie. No, ale przy­najmniej czaszka cała - tyle dobrego. Martwą ciszę przerywają nagle odgłosy z innej celi - znak, że sąsiedzi pobierają jakieś nauki. Kapralowi, widzicie, nie przypadło do gustu ich pierwsze rozejście się na spoczynek. Czy nas też to dzisiaj czeka, czy nie?

- Wstać!

Komendę wydano niezwykle cichym głosem, ale cała nasza dziesiątka natychmiast zrywa się z pozycji hory­zontalnej do pionu. Szybciej niż da się wymówić komen­dę, stajemy na baczność, gotowi spełnić każdy rozkaz partii lub rządu. Wygląda na to, że to wszystko przez tego grubasa w lotniczym mundurze. To przez niego ciągną nas z powrotem na nogi. To pisarz sztabowy, jak wszyscy oni - obraza ludzkości, ale już my mu pokaże­my, kiedy nadejdzie noc. Szybko się nauczy wypełniać rozkazy!

- Cisza nocna!

Znów zderzają się ciała i słychać stłumione jęki. I znów cała cela zamiera w chwili, gdy dziesięć ciał do­tknęło nary. Taki wstyd! Grubas źle wymierzył. Wykonał fantastyczny skok, tylko że jest za tłusty na żołnierza, zwalił się ukosem na krawędź pryczy i zastygł w bezru­chu, ręce po bokach, korpus na deskach, ale nogi poza krawędzią. Jego oblicze to istna maska grozy i cier­pienia.

- Ty tłusta świnio. Zapłacisz za to w nocy. Zobaczysz, co cię czeka.

Nogi grubasa usuwają się powoli coraz niżej, i niżej, coraz bliżej posadzki. Grubas mobilizuje resztki sił, aby bez poruszenia podjąć próbę przeniesienia środka cięż­kości ciała na pryczę. Kapral cierpliwie czeka na efekt tej próby. Krew napływa grubasowi do twarzy, napina szyję i całe ciało, próbuje niepostrzeżenie unieść nogi. Przez chwilę wydaje się, że jego tułów, wyprężony jak drut, zdoła przeważyć lekko ugięte nogi, ale nie - znów się osuwają, a stopa łagodnie opada na posadzkę.

- Powstań... Co z tobą, brachu? Spać ci się nie chce? Jest rozkaz ciszy nocnej, każdy leży jak trzeba, a tobie, widać, spanie ani w głowie. Przez ciebie wszyscy muszą ćwiczyć. No cóż, chodźmy, spróbuję cię zabawić... Cisza nocna!

Komenda pada cicho i znienacka; liczy się na to, że straciliśmy czujność. Nie z nami te numery! Dziewięciu chłopa wykonuje popisowy rzut na dechy, łomot i wszelki ruch zamiera.

Zamek zgrzyta i natychmiast zapadam w sen z policz­kiem przytulonym do nieheblowanych desek, wypole­rowanych przez tysiące ciał moich poprzedników.

W pierdlu nie ma snów. Jest tylko kompletne zapo­mnienie, cały organizm się wyłącza. Przez całą noc w ce­li pali się oślepiające światło. Gołe deski. Między deska­mi szpary na trzy palce. Zimno. Do przykrycia każdy ma własny przemoczony szynel. Nogi też mokre. Głodu nikt nie czuje: minął dopiero pierwszy dzień.

Ancel to nie więzienie. W więzieniu istnieje swoista społeczność. Specyficzna, ale na swój sposób solidarna. Po drugie, w więzieniu spotyka się ludzi, którzy choć raz przeciwstawili się przepisom, społeczeństwu, reżimowi. W anclu można spotkać tylko zastraszonych żołnierzy i kadetów. Kadeci zaś to osobnicy, którzy zamierzają do­browolnie dołączyć do pozbawionej wszelkich praw gru­py społecznej - czyli radzieckich oficerów. Można z nimi zrobić co się chce. Wszyscy, którzy przebywali na odwachu i z którymi miałem później okazję pogadać, zgodnie przyznają, że w każdym z tysięcy radzieckich aresztów wojskowych można by znacznie zaostrzyć rygory, bez obawy sprowokowania zorganizowanego sprzeciwu ze strony aresztantów. Zwłaszcza w wielkich miastach, gdzie większość aresztantów stanowią kadeci.

Przebudziłem się w środku nocy, nie z zimna, i nie z nieznośnego smrodu dziewięciu brudnych ciał wciś­niętych w jedno małe, niewentylowane pomieszczenie. Obudziłem się z nieodpartej potrzeby pójścia do ustępu. To się zdarza, kiedy jest zimno. Połowa celi już nie spała. Podskakują, tańczą w kółko. Optymiści, możliwie najcichszym szeptem, błagają przez judasza strażnika

żeby się ulitował i zaprowadził do kibla. Ale ci pozostają nieubłagani. Dobrze wiedzą, co ich może spotkać za nadmierny liberalizm. W celi nie ma kibla, bo też nie jest to cywilne więzienie, tylko obiekt wojskowy. Bywają tu z wizytą najwyższe szarże. Aby było im miło, zlikwi­dowano wszystkie kible. Teoretycznie dyżurny klawisz powinien czasami nocą wyprowadzać aresztantów poje­dynczo za potrzebą. Lecz to ograniczałoby rolę tak istot­nych środków wychowawczych, jak „toaleta". Dlatego też próby zadośćuczynienia błaganiom osobników z cel zbiorowych przez bardziej liberalnych strażników są ka­tegorycznie tępione.

Inaczej wygląda sprawa z tymi, przeciwko którym to­czy się śledztwo, albo ze skazanymi. Wystarczy, że raz poproszą - już się ich wyprowadza. Ci z pojedynek, a więc najgorszy element, wyprowadzani są czasem na­wet w nocy. Może dlatego, że to na ogół psychiczni, gotowi na wszystko. Ale jeżeli chodzi o cele zbiorowe, a więc normalnych ludzi, to nie wyprowadza się ich nocą do ustępu, bo straż wie, że grupa w obawie przed zbiorową karą i tak nikomu nie pozwoli załatwić się w celi.

Jestem pewny, że piosenka:

Klawiszku!

Zaprowadź mnie do kibla,

Braciszku!

powstała nie w więzieniu, tylko w wojskowym areszcie. Nieważne gdzie - w Kijowie czy Leningradzie, Berlinie czy Ułan-Bator - ważne, że od lat zalicza się do najpo­pularniejszych utworów Armii Radzieckiej.

Ciężka zasuwa szczęknęła niespodziewanie. Mogło to oznaczać niepojętą łaskawość klawisza, albo irytację nieustannymi zawodzeniami. Ci, którzy jeszcze przed chwilą przestępowali z. nogi na nogę teraz cicho jak koty wskakiwali na narę, udając że śpią. Ale okazało się, że to grubas wraca do celi. Przez całą noc sprzątał kible.

Drzwi zatrzasnęły się z hukiem. Tłuścioch był wykoń­czony, oczy miał czerwone z niewyspania. Widać było, jak ciekną mu łzy i drżą pyzate policzki. Pojękując wczołgał się na drewnianą narę, przytulił brudny poli­czek do twardych desek i w jednej chwili utracił świadomość, jak znokautowany.

Tymczasem cela ponownie się ożywiła. Wraz z pozo­stałymi podjąłem niecierpliwy taniec.

- Ścierwo sztabowe! - zawyrokował wysoki brunet. -Odlał się w kiblu, a teraz komaruje.

- Tłusty wieprz, nawet nie powąchał prawdziwej służ­by, a urządził się najlepiej.

Wszyscy znowu się obudzili. Każdy pragnął snu bar­dziej, niż życia. Tylko sen potrafi ocalić resztki sił. Ale spał tylko grubas. Dlatego we wszystkich równocześnie wezbrała szczególna nienawiść. Wysoki brunet zdejmu­je szynel i narzuca na głowę śpiącego. Wszyscy rzucamy się na niego, ja wskakuję na pryczę i kopię w brzuch, jak w piłkę futbolową. Grubas nie może krzyczeć i tylko z cicha skowycze. Z korytarza dobiegają kroki klawisza. Zbliżają się do drzwi celi. Zwabiony hałasem, strażnik obojętnym wzrokiem ocenia sytuację - i kroki z wolna się oddalają. Klawisz też kadet, na pewno sam nieraz siedział. Rozumie nas doskonale i trzyma naszą stronę. Nie miałby nic przeciw temu, by wejść do celi i samemu dołożyć parę kopniaków. Jednak to niedozwolone: strażnikom nie wolno stosować przemocy fizycznej. Za­bronione!

Tymczasem zrobiła się już piąta rano. Do pobudki zostało jakieś pół godziny. Najcięższa pora do przecze­kania. Och, nie wytrzymam! Zdaje się, że wszystkie cele już się obudziły. Pewnie we wszystkich celach dostają wycisk ci, co dali dupy na szkoleniu, albo przy pracy, albo na wieczornym apelu.

Pierwszy poranek na odwachu. Jakże wyczekiwany! Podobnie poeci nie mogą się doczekać wschodu słońca. Ale mamy mniej cierpliwości, niż poeci.

Nigdy w życiu nie biegłem tak szybko, jak przy pierw­szej porannej „toalecie". Ściany, posadzki, schody i twa­rze strażników tylko migały mi przed oczami, a jedyną myślą było: „Zdążyć dobiec!". Nic na świecie nie zdoła­łoby mnie oderwać od tej myśli, ani znajoma twarz, ani czarne pagony korpusu wojsk pancernych pędzące w moją stronę. Dopiero później, po powrocie do celi i odzyskaniu oddechu, uświadomiłem sobie, że widzia­łem kolegę-kadeta. Wracał biegiem z kibla. Był to kot, pierwszoroczniak, z tych, którzy zastąpili nas po are­sztowaniu w biurze przepustek. To mogło oznaczać tyl­ko jedno: że generał pułkownik Władimir Filipowicz Czyż, zastępca dowódcy okręgu, wjeżdżając do szkoły aresztował nas, a w godzinę później, kiedy opuszczał szkołę, aresztował następną zmianę wartowników.

Generał pułkownik był naprawdę twardym gościem. Szkoda, że interesowało go w życiu tylko jedno: sposób, w jaki go witają - i nic poza tym.

DO KOMUNIZMU I Z POWROTEM

Kijowski areszt garnizonowy, 29 marca 1966 roku

Spośród miliardów ludzi zamieszkujących naszą grzesz­ną planetę należę do tych nielicznych, którzy posmako­wali prawdziwego komunizmu i, Bogu dzięki, uszli stamtąd z życiem.

A było to tak.

Podczas porannego rozdziału zadań dla aresztantów, kapral Aleksiejew ogłosił, dźgając nas palcem w wyś­wiechtane bluzy, następujący komunikat:

- Ty, ty, ty i ty: obiekt numer osiem.

To oznaczało zakłady remontowo-naprawcze czołgów: ładowanie zużytych gąsienic. Praca śmiertelnie wyczer­pująca, normy absolutnie nieosiągalne.

- Ty, ty i tamtych dziesięciu: obiekt numer dwadzie­ścia siedem.

Oznaczało to stację kolejową: rozładunek amunicji, czyli jeszcze gorzej.

Strażnicy natychmiast zabierali swoich aresztantów i pakowali na ciężarówki.

- Ty, ty, ty i tamten: obiekt sto dziesięć.

To było najgorsze. Zakłady petrochemiczne. Czyszcze­nie wnętrza olbrzymich zbiorników. Człowiek tak przy tym przesiąkał smrodem benzyny, parafiny i innych cuchną­cych substancji, że nie można było później jeść ani spać. Żadnych specjalnych kombinezonów nie wydawano, a i kąpiel na odwachu nie jest przewidziana. Ale wygląda na to, że tym razem uda się uniknąć obiektu nr 110.

Kapral jest coraz bliżej. Co nam przypadnie?

- Ty, ty i tamtych trzech: obiekt dwanaście. Co to może być?

Strażnik odprowadził nas na bok, spisał nazwiska i dał tradycyjne dziesięć sekund na zapakowanie się do samochodu. Leciutko i zwinnie jak charty wskoczyliśmy pod brezentowy dach nowiutkiego gazika. Póki strażnik wypełniał cyrograf na nasze dusze, szturchnąłem łok­ciem cherlawego kadeta z emblematami wojsk artyleryj­skich. Wszystko wskazywało na to, że jest z nas najbar­dziej doświadczony. Gdy tylko usłyszał numer dwana­ście, wyraźnie zmarkotniał.

- Gdzie to?

- W komunizmie, u samej Sałtyczychy* - wyszeptał, dorzucając szpetne, acz finezyjne przekleństwo.

Ja także zakląłem, bo każdy przecież wie, że nie ma na świecie nic gorszego niż komunizm. Wiele już słysza­łem na temat komunizmu i Sałtyczychy - nie wiedzia­łem tylko, że nazywa się to „obiekt nr 12".

Nasz strażnik podparł się automatem i wskoczył przez burtę. Silnik prychnął parę razy, z trudem zaskoczył, po czym gazik potoczył się po gładkim, przedrewolucyjnym bruku wprost ku świetlanej przyszłości.

Komunizm leży na północno-zachodnich peryferiach prastarej słowiańskiej metropolii, matki rosyjskich miast - tysiącletniego Kijowa.

Mimo że zajmuje spory kawał ukraińskiej ziemi, nie jest możliwe, aby osoba nieupoważniona mogła choć z dala rzucić nań okiem, ani na otaczający go cztero-metrowy betonowy mur. Komunizm pozostaje ukryty w głuchym lesie sosnowym, ze wszystkich stron otacza­ją go wojskowe obiekty: bazy, arsenały, magazyny. Kto zatem chciałby raz zerknąć na budowle komunizmu, musiałby najpierw dostać się do bazy wojskowej, strze­żonej, przez uzbrojonych wartowników i złe psy łańcu­chowe.

Nasz gazik tymczasem mknął szosą w kierunku na Brześć Litewski i, minąwszy kilka ostatnich domów, zanurkował zwinnie w niepozorny przesmyk między dwoma zielonymi płotami, z tablicą: WJAZD-WZBRO­NIONY. Po jakichś pięciu minutach, gazik zatrzymał się przed drewnianą, nie malowaną bramą, która w ni­czym nie przypominała wrót jasnego, świetlanego jutra. Brama rozwarła się i, wpuściwszy nas do środka, na­tychmiast zatrzasnęła się z powrotem. Byliśmy w pu­łapce. Po obu stronach mury wysokie na jakieś pięć metrów, za plecami drewniana lecz niewątpliwie solid­na brama, a przed nami stalowa, niewątpliwie jeszcze solidniejsza.

Nagle jak spod ziemi pojawił się młody porucznik i dwaj żołnierze z automatami. Policzyli nas czym prę­dzej, zajrzeli do wnętrza gazika, pod maskę a nawet pod wóz, sprawdzili dokumenty kierowcy i strażnika. Zielo­na stalowa zapora przed nami zadrżała i po chwili gład­ko odsunęła się w lewo, ukazując naszym oczom pano­ramę sosnowej puszczy, przeciętą wzdłuż szeroką, rów­ną jak stół szosą, przypominającą pas startowy. Za stalową bramą spodziewałem się ujrzeć wszystko, tylko nie gęsty las.

Tymczasem gazik pruł dalej betonową szosą. Po prawej i po lewej, pośród sosen, można było rozróżnić olbrzymie betonowe konstrukcje arsenałów i magazynów, z wierz­chu pokryte ziemią, gęsto obsadzoną kolczastymi krzaka­mi. Po kilku minutach znów stanęliśmy przed niewiary

godnie wysokim murem z betonu. Procedura powtórzyła się: pierwsza brama, za nią betonowa śluza, kontrola do­kumentów, druga brama, za nią szosa prosto w las, choć tym razem składów i magazynów juz nie było.

W końcu zatrzymaliśmy się przed pomalowanym w pasy szlabanem, strzeżonym przez dwóch wartowni­ków. Po obu stronach szlabanu ciągnęły się głęboko w las naprężone druty, do których poprzywiązywane by­ły szare psy obronne. Każdy z zapałem szarpał smycz. Widywałem już różne psy, te jednak wydały mi się jakieś niezwykłe. Dopiero znacznie później uświadomiłem so­bie, że każdy pies łańcuchowy szczeka, gdy szarpie się na uwięzi, te zaś bestie były niemal bezgłośne. Nie szczekały - warczały tylko, krztusząc się własną śliną z nadmiaru wściekłości. Jak prawdziwe psy wartowni­cze, szczekały tylko na rozkaz.

Pokonawszy ostatnią przeszkodę, gazik stanął przed ogromną czerwoną tablicą, wysokości sześciu do sied­miu metrów, na której złote litery półmetrowej wielkości głosiły:

PARTIA PRZYRZEKA SOLENNIE:

OBECNE POKOLENIE LUDZI RADZIECKICH

BĘDZIE ŻYĆ W KOMUNIZMIE!

Nieco niżej, w nawiasach, widniał podpis:

Z Programu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, uchwalonego na XXII Zjeździe KPZR.

Strażnik ryknął: - Dziesięć sekund! Z WOZU!!! - i, jak te szare wróbelki, wyfrunęliśmy z wnętrza gazika, usta­wiając się wzdłuż tylnej burty. Dziesięć sekund - to da się zrobić. Było nas tylko pięciu, a wyskoczyć z gazika jest łatwiej, niż wgramolić się po oblodzonych burtach. Na dodatek w ciągu ostatnich paru dni znacznie straci­liśmy na wadze.

Pojawił się przed nami, obuty w lśniące oficerki, ka­pral o surowym obliczu i lordowskich manierach. Należał do stałej świty dworu. Wyjaśnił coś pobieżnie nasze­mu strażnikowi, po czym strażnik ryknął:

- Baczność! Za kapralem gęsiego - marsz! Lewa! Lewa!

Posuwaliśmy się jeden za drugim po wyłożonej płyta­mi i oczyszczonej ze śniegu dróżce, aż okrążywszy pięk­ny młodnik zatrzymaliśmy się jak jeden mąż, bez ko­mendy - tak nas poruszył nieoczekiwany widok, który roztoczył się przed nami.

Na leśnej polanie, w otoczeniu młodych sosenek, widniały rozrzucone w malowniczym nieładzie budow­le niezwykłej piękności. Nigdy przedtem ani potem, w żadnym baśniowym filmie, na żadnej wystawie ar­chitektury nie zdarzyło mi się ujrzeć podobnej harmo­nii barw, wspaniałej przyrody i kunsztownej archi­tektury.

Nie jestem pisarzem, nie umiem należycie oddać pięk­na tego miejsca, w które los rzucił mnie łaskawie dawno temu.

Nie tylko my, również nasz strażnik z otwartą gębą podziwiał niezwykły widok. Kapral, wyraźnie nawykły do podobnych reakcji, ryknął na naszego strażnika. Ten w lekkim obłędzie poprawił pasek automatu, sklął nas siarczyście dla porządku, po czym podreptaliśmy dróż­ką wyłożoną szarym granitem, mijając zamarznięte wo­dospady i sadzawki, chińskie mostki wyginające kocie grzbiety ponad kanałami, marmurowe altany i wyłożone kolorową mozaiką baseny.

Minęliśmy rozkoszne miasteczko i ponownie zna­leźliśmy się w młodniku. Kapral zatrzymał się na okolo­nej drzewami polance i rozkazał usunąć śnieg. Ujrzeliś­my klapę. W pięciu z trudem unieśliśmy żeliwną po­krywę.

Z wnętrza zionął przeraźliwy smród. Kapral, zatykając nos, odskoczył za zaspę. Chętnie poszlibyśmy za jego przykładem, ale mogło to się skończyć krótką serią mię­dzy łopatki. Dlatego tylko zatkaliśmy nosy i odstąpiliś­my od szamba.

Kapral zaczerpnął haust świeżego leśnego powietrza i rzucił komendę:

- Pompa i taczki są tutaj, a sad - o, tam, gdzie widać. Do 18.00 zakończyć oczyszczanie szamba i nawożenie sadu!

Po czym oddalił się.

Niebiańskie miejsce, do którego trafiliśmy, to „Ośro­dek Wypoczynkowy Dowództwa Układu Warszawskie­go". Innymi słowy - obiekt numer 12. Ośrodek wypo­czynkowy utrzymywano na wypadek, gdyby dowództwu Układu Warszawskiego przyszła nagle ochota zrelakso­wać się w rejonie prastarego grodu Kijowa. Lecz szefo­wie Układu Warszawskiego byli raczej skłonni spędzać urlopy na wybrzeżu czarnomorskim. Dlatego ośrodek świecił pustką.

Na wypadek wizyty ministra obrony albo szefa Sztabu Generalnego, w Kijowie była jeszcze jedna dacza, oficjal­nie zwana „Ośrodkiem Wypoczynkowym Kierownictwa Ministerstwa Obrony" - lub obiektem numer 23. Ale ponieważ minister obrony i jego zastępcy nie pojawiają się w Kijowie częściej, niż raz na dziesięć lat, dlatego i ten ośrodek świecił pustkami.

W razie przybycia któregoś z przywódców KPZR lub rządu, miejski komitet partii i rada miejska miary do dyspozycji sporo innych obiektów. Jeszcze inne ośrodki, o podwyższonym standardzie, były w gestii obwodowe­go komitetu partii i obwodowej rady narodowej. Wresz­cie najwspanialszymi obiektami, bijącymi na głowę na­sze wojskowe ośrodki, mogły się naturalnie poszczycić Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy i ukraińska Rada Najwyższa. A więc było gdzie podej­mować dostojnych gości. Dacza numer 12 najczęściej stała pusta. Nie korzystał z niej dowódca Kijowskiego Okręgu Wojskowego, ani jego zastępcy, a to z tej prostej przyczyny, że każdy z nich miał prawo do posiadania osobistego letniska.

Aby obiekt nr 12 nie wyglądał na opustoszały, zamie­szkała w nim na stale żona dowódcy okręgu. W obiekcie

nr 23 rezydowała jego córka-jedynaczka. Sam dowódca balował z bladziami w swojej prywatnej daczy.

Organizacja trudniąca się zaopatrywaniem najwyż­szego personelu w prostytutki zwie się oficjalnie Zespo­łem Pieśni i Tańca Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Po­dobne instytucje stworzono we wszystkich okręgach wojskowych, flotach Marynarki Wojennej i grupach wojsk stacjonujących za granicą.

Personel usługujący żonie generała armii Jakubow­skiego, ówczesnego dowódcy Kijowskiego Okręgu Woj­skowego, był naprawdę ogromny. Nie podejmuję się dać choćby szacunkowej oceny liczebności. Wiem jednak, że każdego dnia do pomocy armii kucharzy, służby, poko­jówek, ogrodników dowozi się z ancla pięciu, ośmiu, czasami nawet dwudziestu aresztantów. Dla wykonania najbrudniejszej roboty, jak my dzisiaj.

Wśród aresztantów dacza Układu Warszawskiego cie­szyła się niesławnym mianem „Komunizmu''. Trudno powiedzieć, kiedy i dlaczego tak ją ochrzczono. Być mo­że z racji tablicy przy wjeździe, a być może w hołdzie dla baśniowego piękna jej otoczenia. Niewykluczone, że przyczyną był fakt, iż tajemnicze oczarowanie tak nie­rozerwalnie splatało się z codziennym ludzkim upoko­rzeniem, czyli, ujmując rzecz prozaicznie, że piękno i gówno pozostawały tutaj w ścisłym związku.

Co do gówna, to było go tutaj pod dostatkiem.

- Głębokie to szambo? - pyta uzbecki saper.

- Aż do środka ziemi.

- Przecież mogli je połączyć rurą z kanalizacją miejską!

- Głupcze! Sądzisz, że generał armii będzie srał w ten sam kanał, co ty?! Jeszcześ nie dorósł do takich za­szczytów. Taką kanalizację zaprojektowano ze względów bezpieczeństwa: jakby komuś tu wpadł ważny doku­ment - to co wtedy? Wróg nie śpi. Wróg ma dostęp do wszelkich kanałów. Po to właśnie założono tu obieg za­mknięty, żeby uniemożliwić wypływ informacji.

- Więc waszym zdaniem kanał informacyjny prowa­dzi przez dupy generałów?

- Nic nie rozumiesz, ciemniaku - podsumował cher­lawy artylerzysta. - Ten system wymyślono dla kon­serwacji generalskich odchodów, które, w przeciwieńs­twie do naszych, są bardzo bogate w kalorie. Jaki stół, taki stolec. Jakość gówna pozostaje w ścisłej zależności od jakości pożywienia. Gdyby jakiemuś Miczurinowi* dać tego pierwszorzędnego nawozu, na wieki okryłby chwalą naszą ojczyznę dzięki bogactwu osiągniętych zbiorów.

- Dosyć gadania! - uciął dyskusję strażnik.

Zawsze to lepiej, jeśli konwojentem jest czołgista. Inne życie. Cóż z tego, że wie doskonale, iż za nadmierną łagodność wobec więźniów może sam trafić do kozy, razem z więźniami, których dopiero co pilnował. A jed­nak brat-czołgista jest o wiele lepszy od kolesia z pie­choty lub artylerii. Jest też nieźle, jeżeli strażnik, choć­by i nie swojak, jest doświadczonym kadetem z trze­ciego albo czwartego roku. Nawet jeśli jest z innego plutonu, to na pewno sam przynajmniej jeden raz prze­siedział się w pace. Wie, co jest grane. Najgorzej gdy strażnikami jest gówniarzeria, co sama nie zaznała mamra. Ślepo trzyma się instrukcji. Właśnie taki dziś nam się trafił.

Wielki, z dużą paskudną gębą, na pewno z pierwszego roku. I wszystko ma na sobie nowe: szynel, czapkę, buty. U dziadka to rzecz niemożliwa. Mógłby mieć jedną rzecz nową: szynel, albo buty, albo pas. Ale jeśli wszys­tko ma nowe, znaczy się żółtodziób.

Rekrut nosił w klapach emblematy wojsk łączności, co w Kijowie może oznaczać jedynie wychowanka Kijow­skiej Wyższej Inżynieryjnej Szkoły Radiotechnicznej,

w skrócie KWISR. W Kijowie mówi się na nich „kwis-ranci".

Nasz kwisrant wygląda, jakby miał się zaraz zbiesić z wściekłości. Znaczy, czas brać się do roboty.

A więc rozpoczęliśmy dzień pracy w komunizmie. Je­den pompuje gówno, pozostała czwórka wywozi śmier­dzącą maź do generalskiego ogrodu. Na pomocnika przypadł mi cherlawy artylerzysta, co to wyglądał na starego wiarusa. Robota wyraźnie przekracza jego wątle siły. Kiedy taszczyliśmy wyładowane taczki, czerwieniał na gębie, jęczał, sapał - ogólnie wyglądał tak, jakby miał zaraz wyzionąć ducha. Z mniejszym ładunkiem też nic nie wyszło, bo druga para taczkowych natychmiast wszczęła raban, a strażnik zagroził, że złoży na nas ra­port komu trzeba.

Jednak cherlak wyraźnie potrzebował jakiegoś wspar­cia, jeżeli nie w czynach to przynajmniej w słowach. Podczas pchania pełnych taczek o rozmowie nie było co myśleć, natomiast w drodze powrotnej, jak najbardziej. Cel naszych kursów leżał jakieś trzysta metrów od cu­chnącego szamba i strażnika, dlatego można było na­wiązać konwersację.

- Ty, artylerzysta, ile ci jeszcze zostało do odsiedze­nia? - zagaduję, gdy już zostawiliśmy pierwszy ładunek pod rozłożystą jabłonką.

- Swoje odsiedziałem - odpowiada słabym głosem. -Chyba, że dzisiaj wlepią dokładkę.

- Szczęściarz! - mówię zazdrośnie. - A ile ci zostało do złotych pagonów?

- Już nic.

- Jak to? - nie zrozumiałem.

- A tak to. Rozkaz od trzech dni leży w Moskwie. Jak tylko minister złoży swój bezcenny autograf - proszę uprzejmie, złote pagony, jestem oficerem. Jak nie dziś, to jutro!

Pozazdrościłem mu jeszcze raz. Przede mną cały rok czekania. Cały rok w Szkole Dowódców Wojsk Pancer­nych. Rok to taki szmat czasu, że chociaż moi kumple zaczęli już odliczanie godzin i minut, ja na razie skreśla­łem tylko dni.

- Nieźle! Prosto z pudła do łaźni - i na bal promocyj­ny. Głupim szczęście sprzyja!

- Chyba że dostaniemy dokładkę - przerwał po­nuro.

- W twoim wypadku obowiązuje amnestia.

Nic nie odpowiedział, może dlatego, że zbliżaliśmy się do strażnika z paskudną gębą.

Druga rundka okazała się dla artylerzysty znacznie trudniejsza. Ledwie doczłapał do pierwszych drzew. Kie­dy przewracałem taczkę, on całym ciałem przylgnął do sękatego pnia.

Musiałem chłopa podtrzymać, żeby się nie osunął. Na razie dwa atuty zgrałem bez powodzenia: ani myśl o bli­skiej promocji, ani rychłe zwolnienie z ancla nie rozwe­seliły go nawet na jotę. Została mi ostatnia szansa na podniesienie jego morale. Postanowiłem olśnić go wizją świetlanej przyszłości, wizją komunizmu.

- Słuchasz mnie?

- Czego znowu?

- Uważasz, artylerzysto, teraz jest ciężko, ale przyj­dzie czas, że będziemy żyć w takim samym raju, jak tutaj, w komunizmie. To dopiero życie, co?

- Znaczy, cały czas w gównie?

- Coś ty, nie o to chodzi - zaprotestowałem, zgnębio­ny jego brakiem polotu. - Mówię, że przyjdzie taki czas, kiedy zamieszkamy w takich rajskich ogrodach, w ta­kich ślicznych małych miasteczkach z basenami, a do­okoła stuletnie sosny, a dalej sady jabłkowe. A jeszcze lepiej - wiśniowe. Ile w tym wszystkim poezji... Wiśnio­wy sad! Co?

- Dureń jesteś - rzekł znużonym głosem. ~ Dureń do kwadratu, chociaż pancerniak.

- Dlaczego dureń? - spytałem urażony. - O co ci chodzi?

- A kto będzie w komunizmie wywozić gówno? Teraz zamknij japę, zbliżamy się.

Pytanie było tak proste i postawione takim tonem, że poczułem, jakbym dostał obuchem w głowę. Po raz pierwszy w życiu zadano mi pytanie o komunizm, na które nie znałem natychmiastowej odpowiedzi. Dotych­czas wszystko było jasne, jak słońce. Każdy pracuje jak chce i ile chce, czyli wedle własnych zdolności, a dostaje co chce i ile chce, czyli wedle potrzeb. Jeśli chce być, dajmy na to, hutnikiem, to zostaje hutnikiem. Proszę bardzo, pracuj dla dobra ogółu i siebie samego, przecież jesteś równoprawnym członkiem społeczeństwa. Chcesz być nauczycielem? Nie ma sprawy, nasze społeczeństwo szanuje każdy wysiłek! Chcesz być rolnikiem? Cóż może być szlachetniejszego nad dostarczanie ludziom chleba? Czujesz pociąg do dyplomacji? - droga stoi otworem! Ale kto w takim razie zadba o kanalizację? Czy możliwe, że znajdzie się ktoś, kto powie: „Tak, to jest moje powoła­nie, to moje miejsce, niczego innego nie pragnę"? Na wyspie Utopii tę pracę wykonywali więźniowie, tak jak my teraz. No ale w komunizmie nie będzie więzień, ani karnej kompanii, ani aresztantów. Po prostu znikną powody do przestępstw. Wszystko będzie za darmo. Bierz co chcesz - to nie przestępstwo, to zaspokajanie potrzeb. Każdy bierze wedle swoich potrzeb - oto pod­stawowe założenie komunizmu.

Opróżniliśmy właśnie trzecią taczkę, kiedy wrzas­nąłem tryumfalnie:

- Każdy będzie sprzątał sam po sobie! A poza tym będą odpowiednie urządzenia!

Popatrzył na mnie z politowaniem.

- Czytałeś Marksa?

- Jasne - zaperzyłem się.

- Pamiętasz przykład z agrafkami? Jeżeli produkuje je jeden człowiek, to wykona dziennie trzy sztuki. Jeżeli tę samą pracę podzielić między trzech - jeden przycina drut, drugi ostrzy końce, trzeci gnie i mocuje zapinki -to będzie dziennie trzysta agrafek. Sto na głowę. To się nazywa podział pracy. Im większy jest w społeczeństwie

podział pracy, tym większa wydajność. Do każdej pracy trzeba fachowca, wirtuoza, a nie amatora i dyletanta. A teraz weź taki Kijów. Wyobraź sobie, że każdy z półtora miliona jego mieszkańców ma sam zainstalować własny system kanalizacyjny, po fajerancie, oczywiście. Sam ma go czyścić i konserwować. Wyobrażasz to sobie?!

Teraz co do urządzeń. Przypominam ci, że Marks prze­powiadał zwycięstwo komunizmu z końcem XIX wieku. Wtedy nie było takich maszyn. Czy to znaczy, że komu­nizm był nieosiągalny? Teraz też nie ma odpowiednich urządzeń. To co, może teraz komunizm też nie jest mo­żliwy? Kolego! Dopóki ktoś nie wymyśli innego patentu, zawsze musi być ktoś, kto się będzie babrał w cudzym gównie. A to, za przeproszeniem, gówno, a nie komu­nizm. Nawet jeżeli takie urządzenia zostaną wynalezio­ne, to i tak ktoś ich będzie musiał doglądać, czyścić. To też nie będzie przyjemne zajęcie. Trudno uwierzyć, żeby ktoś poczuł życiowe powołanie do takiej roboty. Przecież zgadzasz się z marksistowską teorią podziału pracy? A może nie jesteś marksistą?

- Oczywiście, że jestem - wydukałem.

- Uważaj na tego palanta, zaraz nas usłyszy. Na razie podrzucę ci kilka dodatkowych problemów do przemy­ślenia. Kto w komunizmie będzie grzebał trupy? Ogłosi się samoobsługę, czy raczej amatorzy będą to robić po godzinach pracy? Ogólnie mówiąc, w społeczeństwie jest od cholery brudnej roboty. Nie można mieć samych dyplomatów i generałów. Kto będzie ćwiartował świń­skie tusze? Byłeś kiedyś w wytwórni filetów rybnych? Przywożą ryby i trzeba je natychmiast sprawić, ręcznie, bez tych twoich mechanizacji. I co wtedy? A kto będzie zamiatał ulice i wywoził śmieci? Dzisiaj nawet śmieciarz musi mieć odpowiednie kwalifikacje, i to niebagatelne. Albo - czy będą w komunizmie kelnerzy? Na razie to całkiem intratny zawód, ale co będzie, gdy zostaną zlikwidowane pieniądze? A na koniec pomyśl o tych wszystkich, którzy nie mają dziś zielonego pojęcia o czy­szczeniu obsranej kanalizacji, jak choćby nasz towarzysz Jakubowski. Myślisz, że ma jakikolwiek osobisty interes w nadejściu dnia, gdy będzie musiał sam po so­bie sprzątać własne gówno? Przemyśl to sobie! A teraz morda w kubeł, zbliżamy się...

- Za dużo gadacie! Ruszać się, żwawo!

- Czekaj no, ogniomistrzu. To według ciebie komu­nizm w ogóle nigdy nie nastanie?

Stanął jak wryty, porażony absurdalnością mojego pytania.

- Czyś ty się z choinki urwał? Pewnie, że nie!

- A to dlaczego? Jak ci się dotąd udało uniknąć stry­czka, ty kontrrewolucyjny bękarcie? Ty parszywa anty­radziecka świnio! - to mówiąc z całej siły cisnąłem tacz­ki o ziemię. Śmierdząca złocista maź rozlała się po ośle­piającej bieli śniegu i granitowej ścieżce.

- A żeby ci jaja zwiędły! - splunął artylerzysta, wście­kły jak nie wiem co. - Teraz jak nic załapiemy po pięć dni dokładki, zobaczysz!

- Czekaj... zdaje się, że nikt nie zauważył. Przysypie­my śniegiem, prędko!

Gorączkowo jęliśmy zarzucać śniegiem brudną pla­mę. Lecz strażnik już do nas pędził.

- Palanty jedne! Coście narobili? Pogaduszki, co? A ja za was mam odpowiadać! Zobaczycie, jak będziecie cienko śpiewać.

- Czekaj, stary!... My to zaraz przysypiemy śniegiem i nikt niczego nie zauważy. Taczki ciężkie jak cholera, wypsnęły się z rąk. A ogrodowi wyjdzie tylko na dobre. Za tydzień śnieg stopnieje i wszystko spłynie.

Ale strażnik z paskudną gębą był nieugięty.

- Trzeba było pracować, a nie gadać! Zatańczycie wy jeszcze, aż wam się odechce!

Wtedy artylerzysta zmienił ton.

- Ty głupi jełopie! Najpierw odsłuż tyle co my, to będziesz mordę piłować. Składaj raport, proszę bardzo, tylko że pójdziesz z nami do paki, za to, że nie upilno­wałeś.

Przyłączyłem się do kolegi.

- Młody jesteś i głupi, i nie miałeś jeszcze prawdzi­wych kłopotów. W jego sprawie poszło pismo do Mosk­wy, za trzy dni mianują go oficerem. A z ciebie jeszcze zasmarkaniec...

- Kto zasmarkaniec? Uważaj!... Przymierzył się do automatu i wrzasnął:

- Wracać do roboty! Ale już! Ja was nauczę moresu!- Artylerzysta rzucił w jego stronę obojętne spojrzenie

i spokojnie rzekł do mnie:

- Idziemy. Nie ma co się kłócić z baranem... I tak go dzisiaj wsadzą... Wspomnisz moje słowa.

Spacerowym krokiem ruszyliśmy w stronę szamba.

- Doniesie - szepnął konfidencjonalnie artylerzysta.

- Nie doniesie - zaprzeczyłem. - Będzie się jeszcze trochę żołądkował, ale do wieczora mu przejdzie.

- Zobaczymy!

- Co się martwisz, co się smucisz? Ze wsi jesteś? Na wieś wrócisz. Życie trzeba brać jak konia, za pysk. Po­słuchaj mnie, ty czarna reakcjo: dlaczego po twojemu komunizm nigdy nie nastanie?

- Bo, tylko nie wypiernicz znowu taczek, bo naszej partii i całemu Komitetowi Centralnemu ten twój komu­nizm jest potrzebny jak dziura w moście.

- Jesteś parszywym kontrrewolucyjnym oszczercą, i tyle!

- Idź się powieś, żałosny palancie! A przede wszys­tkim stul pysk i przestań się drzeć. Nie można z tobą rozmawiać póki jedziemy z towarem. Cierpliwości. Roz­ładujemy, to ci wszystko wyklaruję.

Rozładowaliśmy.

- No dobra. A teraz wyobraź sobie, że komunizm na­stanie jutro rano.

- Nie, to niemożliwe - przerwałem. - Wpierw trzeba stworzyć bazę materialno-techniczną.

- Więc wyobraź sobie, że jest już rok 1980 i partia, tak jak obiecywała, wybudowała tę bazę. A zatem, co właściwie zyska na tym całym komunizmie zwyczajny sekretarz dzielnicowego komitetu partii? No, co? Góry kawioru? Przecież kawioru ma tyle, że jakby chciał, może go jeść nawet dupą. Samochód? Ma już dwie służbowe Wołgi i jedną prywatną w rezerwie. Opiekę lekarską? Już dziś korzysta wyłącznie z zagranicznych medykamentów. Jedzenie, dziwki, daczę? Wszystko to już ma. Powiem ci w zaufaniu, że dzięki komunizmowi nasz sekretarz komitetu partii w Zadupiu Dolnym uzy­ska wielką figę z makiem! A co na tym straci? A do­kładnie wszystko. W tej chwili wygrzewa się do góry brzuchem w najlepszych uzdrowiskach nad Morzem Czarnym. Ale w komunizmie wszyscy będą równi jak w łaźni miejskiej, dlatego dla wszystkich na tej plaży miejsca nie starczy. Albo inny przykład. Wiadomo, że będzie obfitość wszelkich dóbr. W każdym sklepie mo­żesz brać co chcesz i ile chcesz. Załóżmy, że nawet nie będzie kolejek. Ale co to za frajda dla naszego sekreta­rza, jeśli będzie musiał chodzić po te rzeczy. A po co mu to, skoro teraz miejscowa ludność wszystko przyniesie i podetka pod nos? No więc niby dlaczego ma woleć jutro, jak dzisiaj jest o wiele lepsze? W komunizmie straci wszystko: daczę, osobistych lekarzy, całą świtę i goryli.

Sam widzisz, że nawet na szczeblu dzielnicy nie znaj­dziesz nikogo, kto byłby zainteresowany w nadejściu komunizmu. Ani jutro, ani pojutrze. Tacy Jakubowscy i Greczkowie są tym najmniej zainteresowani. Pamię­tasz jak naskoczyli na Chiny za urawniłowkę, że niby wszyscy noszą tam jednakowe gacie? A ciekawe jak my będziemy się ubierać w komunizmie? Będą jakieś mo­dy? A może wszyscy założymy więzienne łachy? Partia mówi, że nie. Jak w takim razie zapewnić wszystkim modne stroje, skoro mają być dostępne za darmo i w dowolnych ilościach? I skąd brać tyle lisów na futra dla wszystkich kobiet? Żona Jakubowskiego codzien­nie zakłada inne gronostaje. Gdyby jutro nastał ko­munizm - czy potrafiłbyś przekonać Marusię, dojarkę z kołchozu, że jej uda są mniej ponętne niż tego zramolałego pudła? Albo że piastuje mniej zaszczytne miejsce w społeczeństwie? Marusia to młoda dziewucha i też by chciała mieć gronostaje, i złoto, i brylanty. A myślisz, że ta stara klępa Jakubowska odda swoje futra i brylanty bez walki? Tak że przestań mi tu wciskać balach! Sam widzisz, że się nie palą, żeby jutro nastał komunizm. Nie ma dwóch zdań. Dlatego właśnie wymyślono pojęcie okresu przejściowego. Lenina czytałeś? Kiedy Lenin obiecywał nam komunizm? Za dziesięć do piętnastu lat! Może nieprawda? A Stalin? Też za dziesięć do piętnastu lat, w porywach dochodził do dwudziestu. A Chruszczow? Za dwadzieścia lat. Cała partia przysięgała lu­dziom, że tym razem to prawda. I co, rzeczywiście wie­rzysz, że w roku 1980 zapanuje komunizm? Taki chuj! A może myślisz, że ktoś każe się partii tłumaczyć z kłamstwa? Nie odezwie się jeden głos protestu.

Zastanawiałeś się kiedy, mój miły czołgisto, dlaczego wszyscy nasi przywódcy mówią o dziesięciu, piętnastu latach? Powiem ci. Bo sami chcą zakosztować życia, nie odbierając ludziom resztek nadziei. Poza tym przez ten czas wszyscy zapomną o obietnicach. Kto dziś pamięta, co naobiecywał Lenin? Dlatego kiedy nadejdzie 1980 rok, pies z kulawą nogą nie pomyśli, że oto nastał obie­cany moment. Że partia winna się rozliczyć ze swoich zobowiązań.

- Czy ty w ogóle jesteś komunistą?

- Komunistą nie, ale jestem członkiem partii. Czas żebyś dostrzegł różnicę!

Zamilkł i nie rozmawialiśmy już więcej aż do wie­czora.

Przed zmierzchem zdołaliśmy w końcu opróżnić dół. Gdy wybieraliśmy ostatnie szufle, na ścieżce ukazała się chuda, pomarszczona kobieta w imponującym futrze z gronostajów. Towarzyszył jej kapral. Teraz jego twarz utraciła wyraz lordowskiej pychy, nabierając rysów wsiowego parobka.

- Uważaj - ostrzegł artylerzysta. - Jeżeli Sałtyczycha dołoży dzień paki, nie podskakuj. To tylko baba. Jak

się będziesz stawiał, raz-dwa postawi cię przed trybu­nałem.

Kapral obejrzał szambo i ogród, po czym zameldował przymilnym tonem:

- Wszystko zrobione, pilnowałem cały dzień. Uśmiechnęła się niemrawo, podeszła do dziury, zaj­rzała.

- Solidnie się napracowali, ja przez cały dzień... -nadskakiwał kapral.

- Ale zaświnili ścieżkę i przysypali śniegiem - wtrącił nasz strażnik.

Kapral rzucił mu spode łba nienawistne spojrzenie.

- Którą ścieżkę? - zapytała koścista życzliwym głosem.

- Chodźmy, proszę bardzo, ja wszystko pokażę. -Strażnik ruszył przodem. Koścista dreptała za nim.

Zapadł zmierzch. Ścisnął mróz i strażnik miał spore trudności z odkopaniem butem płata zmarzniętego śniegu.

- O, proszę, zasypali i myśleli, że nie zauważę. Ja wszystko widzę!

- Który to zrobił? - zaskrzeczała jędza.

- Tamci dwaj. Myśleli, że im się uda, że nikt nie zauważy. My wszystko widzimy.

- Po pięć dni każdy - syknęła jędza. - A ty, Fiodor, ty... - i twarz jej wykrzywił grymas wściekłości. Urwała w pół słowa, otuliła się szczelniej futrem i szybkim kro­kiem ruszyła w stronę baśniowego miasteczka.

Kapral powoli odwrócił się do naszego strażnika. Ten jeszcze nie pojął, że wpakował wszechmocnego Fiodora jak śliwkę w szambo.

- Zabieraj się razem z tą hołotą! Ty debilu, jeszcze mnie popamiętasz!

Zdumiony strażnik wytrzeszczył oczy na kaprala: przecież chciałem jak najlepiej...

- Spierdalaj, palancie! Ale już!

Podreptaliśmy precz. Omijając cudowne miasteczko mogliśmy się przekonać, że po zmierzchu było jeszcze bardziej baśniowe.

Dzieci pluskały się w basenie, odgrodzone od mrozu seledynową przezroczystą ścianą, pod bacznym okiem opiekunki w klasycznej granatowej sukience z białym fartuszkiem.

Zastępca szefa karnej kompanii kijowskiego garnizo­nu zdążył się już dowiedzieć o przyznanej nam dokładce i osobiście czekał na nasz powrót z komunizmu.

Porucznik Kiriczek otworzył grubą księgę.

- Po pięć dni każdy. Zapisujemy: pięć... dni... are­sztu... Na polecenie dowódcy okręgu... za zła...ma...nie dyscypliny wojskowej... O, cholera! - wrzasnął nagle. -Przecież dowódca jest w Moskwie, poleciał na zjazd partii. Ale bym się wkopał... - Zajrzał do księgi i po chwili namysłu wstawił przed słowem „dowódcy" skrót „z-ca". - No, teraz wszystko gra. A ty, Suworow, pierw­sze pięć dni zarobiłeś od zastępcy dowódcy, i drugie pięć też od zastępcy dowódcy. Ciekawe, kto ci dołoży trzecie pięć. - Ubawiony własnym żartem, porucznik zarżał.

- Straż!

- Tak jest, towarzyszu poruczniku!

- Zaprowadź ich do dwudziestki szóstki, na godzinkę, dwie. Niech się nauczą, że dokładka to nie tylko dłuższa odsiadka.

W kijowskim anclu cela numer 26 znana jest pod nazwą „Rewolucyjnej". Kiedyś dawno temu, jesz­cze przed rewolucją, nawiał z niej słynny oprych i gwał­ciciel Grigorij Kotowski. Jakiś czas później, w 1918 ro­ku, Kotowski i jego banda przyłączyli się do bolszewi­ków. Następnie na osobiste polecenie samego Lenina, za nieocenione zasługi natury kryminalnej, rzezimieszek został uroczyście pasowany na rewolucjonistę. To zapo­czątkowało nieudany leninowski eksperyment oswaja­nia przestępczego półświatka.

Z brawurowej ucieczki Kotowskiego wyciągnięto od­powiednie wnioski i nikt już nie zdołał powtórzyć jego wyczynu.

W celi 26 nie ma pryczy ani ławki. Jest tylko splu­waczka w kącie. Nie stoi tam bynajmniej dla dekoracji: jest po brzegi wypełniona chlorem. Niby, że to taka dezynfekcja. Okno, przez które niegdyś czmychnął bo­hater rewolucji, już dawno zamurowano. Sama cela jest tak mała i tak bardzo przesycona chlorem, że wy­trzymać dłużej niż pięć minut zakrawa na absolutną niemożliwość. Oczy łzawią, człowiek krztusi się z braku powietrza, ślina wypełnia usta, piersi rozdziera okrop­ny ból.

Ledwie nas tam wpakowano, artylerzysta krztusząc się odepchnął mnie od drzwi. Chciałem je skopać, ale chyląc czoło przed jego doświadczeniem, zaniechałem. Dużo później mogłem się przekonać, że i tym razem miał świętą rację. Dokładnie naprzeciw naszej celi mie­ściła się cela 25, przeznaczona dla tych, którym się zdawało, że w celi 26 jest nie do wytrzymania. Po wy­cieczce do celi 25 każdy bez wyjątku odzyskiwał równo­wagę i pokornie wracał do celi 26.

Tymczasem do kabaryny wepchnięto trzeciego osob­nika. Miałem w nosie kto zacz. Nawet nie usiłowałem odgadywać jego rysów. Za to artylerzysta od samego początku wyczekiwał jego przybycia. Szturchnął mnie łokciem (mówić się nie dało) i wskazał nowego. Otarł­szy oczy kułakiem, rozpoznałem w nim naszego straż­nika.

Zwyczajny aresztant nie zaczyna odsiadki od celi 21, 25 czy 26. Tylko ci, którzy zarobią dokładkę przechodzą przez jedną z nich, a czasem przez dwie z rzędu.

Nasz kwisrant-pierwszoroczniak wyjątkowo rozpoczął swoją epopeję od celi 26. Niewykluczone, że wszechmoc­ny kapral poskarżył się adiutantowi albo zastępcy do­wódcy. Możliwe też, że kwisrant zaczął podskakiwać, kiedy po zdaniu automatu i amunicji dowiedział się na­gle, że jego pluton wraca do koszar, a on sam, z niewia­domych dlań przyczyn, ma zostać tutaj, skazany na dziesięć dni pudła. A być może porucznik postanowił wsadzić go z nami dla draki, z góry przewidując co bę­dzie dalej.

W białej mgiełce jadowitych oparów nasz nowy kom­pan zaniósł się pierwszym atakiem kaszlu. Oczy zaszły mu łzami, bezradnie macał pustkę w poszukiwaniu ściany.

Nie byliśmy szlachetnymi rycerzami bez skazy i zma­zy. Nie mieliśmy zamiaru mu wybaczyć. Ktoś mógłby powiedzieć, że to nie fair bić bezbronnego, oślepionego człowieka, zwłaszcza w chwili, gdy nie spodziewa się napaści. Tak może gadać tylko ktoś, kto nigdy nie zali­czył celi numer 26. Dla nas pojawienie się strażnika było zrządzeniem losu. Nie doznałem wtedy żadnych uczuć wyższych i nie chcę teraz przypisywać sobie wzniosłych ideałów. Kto tam był, ten mnie zrozumie, a kto nie był, nie ma prawa być moim sędzią.

Artylerzysta dał znak i kiedy wysoki strażnik wypro­stował się między jednym a drugim atakiem kaszlu, ko­pnąłem go z całej siły między nogi. Wrzasnął nieludzkim głosem i zwinął się z nieznośnego bólu. W tej samej chwili artylerzysta z całej siły trzasnął go buciorem w le­we kolano. I kiedy strażnik wił się na ziemi, artylerzysta dołożył mu dwa kopniaki w żołądek.

Skutkiem gwałtownych działań nałykaliśmy się sporo chloru. Ja wymiotowałem, artylerzysta się krztusił, a strażnik leżał jak długi na ziemi. I chuj z nim.

Zwymiotowałem jeszcze raz i poczułem z całą pewno­ścią, że niedługo mi już pisane żyć na tym świecie. Już niczego nie pragnąłem, nawet świeżego powietrza. Ścia­ny celi odpłynęły i zakołowały. Z oddali dobiegł szczęk otwieranych drzwi, ale było mi wszystko jedno.

Stosunkowo szybko, jak się zdaje, odzyskałem świa­domość. Obok mnie wynoszono na korytarz strażnika, wciąż nieprzytomnego. Nagle zrobiło mi się nieznośnie żal, że kiedy ocknie się na drewnianej pryczy, nie będzie rozumiał, co mu się przydarzyło w celi 26. Postanowi­łem to naprawić i dobić go, nim będzie za późno. Szarpnąłem się całym ciałem, próbując podźwignąć się z be­tonowej posadzki. Cały mój wysiłek zaowocował żałos­nym poruszeniem głowy.

- Budzi się - powiedział ktoś, gdzieś wysoko nad mo­ją głową. - Daj mu jeszcze powąchać.

Artylerzysta trzymał się na nogach, teraz on wymio­tował. Ktoś całkiem blisko mnie powiedział:

- Ten już jest oficerem, z rozkazu ministra obrony.

- Rozkaz ministra przyszedł dzisiaj, ale podpisany był wczoraj - zaprotestował drugi głos. - Czyli że amne­stia obejmuje tylko wczorajszy dzień odsiadki. Dzisiaj, już po nominacji na oficera, dostał dokładkę od zastępcy dowódcy okręgu. Tego żadna ministerialna amnestia nie obejmuje.

- Nie zawracaj dupy! To wyjątkowa sytuacja. Trzeba wystąpić do zastępcy dowódcy okręgu.

- Ale przecież on twojego świeżo upieczonego porucz­nika nigdy na oczy nie widział. Polecenie wydała mał­żonka. A poza tym, on też już wyjechał na zjazd. Chyba nie zamierzasz zabiegać u niej?

- Co to, to nie. Za żadne skarby! - stropił się drugi głos.

- No widzisz. A na mocy amnestii zwolnić go nie mo­żemy. Wiesz co by się działo, gdyby ona zajrzała jutro sprawdzić? Wszystkim by łby poukręcała!

- Co racja, to racja.

Tak się zdarzyło, że w czasie gdy nasz artylerzysta czyścił kanalizację, minister obrony podpisał rozkaz o awansowaniu jego i jeszcze dwustu kadetów do sto­pnia podporucznika. W takich przypadkach rozkaz mi­nistra jest równoznaczny z odpuszczeniem wszystkich wykroczeń. Lecz kiedy rozkaz ministra podróżował z Moskwy do Kijowa, nasz artylerzysta zdążył załapać kolejną odsiadkę, rzekomo z polecenia zastępcy dowód­cy Kijowskiego Okręgu Wojskowego. I nikt nic w tej sprawie nie mógł zrobić. Ponieważ jednak formalnie stał się oficerem, jego miejsce było na oddziale oficerskim, oddzielonym od pospólstwa wysokim murem. Uścisnę­liśmy się zatem jak bracia, jak ludzie bliscy, którzy rozstają się na zawsze. Uśmiechnął się do mnie blado i tak jak stał, ubabrany ekskrementami małżonki przy­szłego Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbroj­nych Układu Warszawskiego, marszałka Związku Ra­dzieckiego Iwana Jakubowskiego, udał się w stronę sta­lowej bramy wiodącej na oddział oficerski. Tym razem bez eskorty.

RYZYKO

Kijowski areszt garnizonowy, 31 marca 1966 roku

Ktoś mógłby sądzić, że szkolenie polityczne w karnej kompanii to najprzyjemniejsze zajęcie. Przez półtorej godziny siedzisz na stołku, podsypiasz i palcem w bucie nie musisz kiwnąć. Trudno o lepszą formę relaksu. Po­zornie! Taki pogląd może zrodzić się tylko w umyśle człowieka nie znającego odwachu od środka, który nie został poinstruowany, jak się należy zachować podczas szkolenia politycznego. Nieświadomemu aresztantowi owa złudna banalność może ściągnąć na głowę lawinę kłopotów. Trafiając na pierwsze szkolenie polityczne ta­ki żółtodziób będzie bezgranicznie uszczęśliwiony, ale niech no tylko na chwilę przestanie uważać! Niech na moment zapomni, gdzie się znajduje, po co i dlaczego -nieszczęście dopadnie go w mgnieniu oka.

Jest wymęczony brakiem snu, dokuczliwym zimnem, wilgocią i głodem, pracą ponad siły, ciągłym upokorze­niem i zniewagą, a nade wszystko - oczekiwaniem na

nadejście czegoś jeszcze gorszego. Dlatego uspokoiwszy się nieco i rozgrzawszy, odpręża się w jednej chwili.

Utrata czujności, nawet na moment, powoduje, że ta napięta stalowa sprężyna, którą człowiek utrzymywał w sobie od przekroczenia progu aresztu, natychmiast wyrywa się spod kontroli, rozwija w jednej chwili i czło­wiek przestaje nad sobą panować.

Doświadcza tego młody żołnierzyk nieopodal mnie. Widać wyraźnie, że nigdy dotąd nie był w anclu. Oczy zaszły mu mgłą, powieki się kleją, zaraz zaśnie... Jesz­cze chwila, a wtuli się w brudne, zgarbione plecy cherlawego marynarza. Ten najwyraźniej zjechał do Kijowa na przepustkę i zaraz na dworcu zgarnęła go żandarme­ria. Wygląda na to, że też zaraz kimnie. Żal mi żołnierza, żal mi marynarza, żal mi siebie... coraz cieplej w stopy... głowa jak na lekkim rauszu, słyszę dzwoneczki... jakże słodko dzwonią... głowa opada mi na piersi... szyja jak z waty, nie uniesie takiego ciężaru... trzaśnie... muszę rozluźnić kark...

No i, skowroneczku, już po tobie. Zamiast miłej drew­nianej pryczy czeka cię nocą śmierdzący klozet, albo kuchnia - co jeszcze gorsze. A jak już swoje odsiedzisz, dołożą ci ze trzy dni. Żebyś nie śnił o kęsie komiśniaka, ani o suchych onucach, tylko o polityce naszej ukocha­nej partii, która rozpościera przed nami nowe horyzon­ty. Tak, tak.

Dla mnie to nie pierwszyzna, odsiedziałem już swoje na odwachu, co prawda nie kijowskim, ale w Charkowie. Właściwie trudno powiedzieć, który ancel lepszy. Jasne, że w Charkowie „Komunizm" jest dużo skromniejszy. Za to fabrykę czołgów budowano z rozmachem. Codziennie pracuje tam połowa klientów karnej kompanii, i zapew­niam was, że to nie piknik. A wracając do szkolenia politycznego, to od dawna poznałem ich wszystkie sztu­czki. Tu mnie nikt nie zagnie.

Z początku nie myślałem o spaniu, byłem na to zbyt wygłodzony. O jedzeniu też próbowałem nie myśleć, bo od takich myśli tylko boli brzuch. Jedna rzecz gnębiła

mnie od pierwszych minut szkolenia, mianowicie - jak by tu zmienić onuce. Te, które miałem na nogach już od sześciu dni były doszczętnie przemoczone. Jak by nie zawijać, na jedno wychodzi. A na dworze to mróz, to plucha. Zimno w nogi, mokro... Ech, żeby móc zmienić onuce... Stop! To wielce niebezpieczna myśl! Nie wolno myśleć o suchych nogach! Taka myśl to prowokacja! Trzeba ją natychmiast wyplenić. Inaczej wpadłeś, czło­wieku, po uszy. O proszę - już mi się zdaje, że mam całkiem sucho... że nocą wysuszyłem onuce na kalory­ferze, chociaż w celi nie ma kaloryferów. Teraz są tak przesuszone, że aż zesztywniały... o jak mi ciepło w sto­py... NIE!!! Ja wcale nie śpię! Dwaj potężnie zbudowani kaprale odsuwają taborety i aresztantów, szarżują przez salę prosto na mnie. Pieprzyć was, sukinsyny! Ja nie spałem!!! Kapral wściekle spycha mnie na bok i dalej oczyszcza sobie przejście między siedzącymi za mną. Mimo woli spoglądam do tyłu, ale uświadomiwszy sobie skalę zagrożenia natychmiast z powrotem odwracam głowę. Wystarczyła jednak ta krótka chwila, aby ogar­nąć wzrokiem twarze siedzących z tyłu. Twarze ludzi sparaliżowanych śmiertelnym przerażeniem. Z pięćdzie­sięciu par oczu wyzierał czysto zwierzęcy strach i błaga­nie o litość. Na wszystkich twarzach malowała się jed­na, jedyna myśl: „Tylko nie ja! Litości!". Zapewne i na mojej twarzy widniał przed chwilą ten sam wyraz, kiedy myślałem, że to mnie chcą dopaść kaprale. Boże, jak łatwo nas zastraszyć! Jakże żałosny jest człowiek, który się boi! Do jakich podłości jest zdolny, byle tylko rato­wać własną skórę!

Tymczasem kaprale dopadli kadeta wojsk lotniczych. Siedział wtulony w samym kącie. Przyszły as przestwo­rzy przypomina raczej ciężką, drewnianą kukłę ze sznurkami zamiast stawów. Wyłączył się całkowicie, jakby oddalił się w inny świat. Kaprale taszczą obrońcę ojczyzny wąskim przejściem. Głowa zwisa mu bezwład­nie, jak dzyndzel na łańcuszku. To był błąd, asie prze­stworzy! Nie można tracić kontroli. Fatalna sprawa,

orle-sokole! Za bardzo się rozkrochmaliłeś. Teraz wsa­dzą cię za karę do celi „Rewolucyjnej" numer 26. Tam łykniesz chloru, ockniesz się, a potem powędrujesz do 25, a potem dowalą ci jeszcze pięć dni. Proste, jak w pysk strzelił.

Co jest, do cholery! Ile jeszcze porucznik ma zamiar nawijać o naszej ukochanej partii? Zegarka nie ma, czy co? Mam wrażenie, że siedzimy tu już z pięć godzin, a ten nie może skończyć! Żebym tylko mógł zmienić onuce, byłoby łatwiej wysiedzieć.

Już nie wytrzymam. Głowa mi ciąży coraz bardziej, jakby ktoś nawsadzał do środka odważników z litego żelaza. Zimno w nogi... Żeby tak onuce... Albo żeby chociaż kaprale częściej wywalali z sali tych co się wy­łączyli. Zawsze to jakieś urozmaicenie, może bym jakoś przetrzymał. Albo żeby móc wyjść teraz na mróz, do rafinerii, albo do fabryki czołgów. Tylko te cholerne onuce...

- SĄ PYTANIA?

Ze stu gardeł wyrywa się gromkie: „Nie, towarzyszu poruczniku!". Zbawienie! Koniec szkolenia! Koniec! I nie wlepili mi dokładki!

Zaraz padnie komenda: DO ZBIÓRKI W SZYKU -ROZEJŚĆ SIĘ! PÓŁTOREJ MINUTY!!! To oznacza, że trzeba desperackim zrywem ciała i duszy rzucić się ku wyjściu, przez drzwi zapchane cuchnącymi ciałami brudnych jak ja sam aresztantów, i roztrącając ich na wszystkie strony, wypaść na korytarz. Tylko się nie potknąć, bo stratują! Każdy chce żyć. Pokonując po siedem stopni, trzeba wbiec na piętro, złapać szynel i uszankę. Najważniejsze to nieomylnie rozpoznać własną odzież. Jeżeli potem okaże się, że jakiś spóźnialski dryblas nie może się wcisnąć w twój szynel, zaraz cię namierzą i załapiesz kolejne pięć dni. Za kra­dzież. Dryblas też dostanie pięć dni paki za gapiostwo. Wylądujecie w jednej celi, i się okaże, kto ma rację. Z szynelem i czapką w garści trzeba się przebić pod prąd walących w górę współtowarzyszy i zbiec z powrotem na dół. A przy wyjściu już zator i kaprale rozgląda­ją się za ofermami. Trzeba zatem wbić się w tłum jak lodołamacz - miażdżyć, rozbijać, kruszyć. Półtorej mi­nuty się kończy, a ty wciąż nie stoisz w szyku, nie jesteś wyrychtowany na sto dwa, czerwona gwiazda na czapce nie tkwi dokładnie na linii nosa, a czapka nie siedzi na dwa palce ponad brwiami... Kiepsko, kiep­sko...

Lada chwila padnie rozkaz: ZBIÓRKA W SZYKU! Każ­dy zamiera w napięciu, gotów na łeb na szyję rzucić się, byle tylko wykonać rozkaz... Porucznik celowo zwleka, chce sprawdzić naszą umiejętność stawania w szyku w półtorej minuty... Czy każdy docenia rangę chwili? Czy każdy sprężył się w sobie? Czy każdy jest gotów przegryźć sąsiadowi gardło? Wzrok porucznika błądzi w bok, ale nikt nie ośmiela się zwrócić głowy, żeby prze­konać się, co też mogło przyciągnąć uwagę zastępcy szefa kijowskiej karnej kompanii. A uwagę porucznika przykuła brudna ręka w najodleglejszym kącie sali. Rę­ka, która od dwóch tygodni czyściła kible, a sama ani razu nie była wymyta.

W momencie, gdy porucznik zwraca się do zebranych ze zwyczajowym zwrotem: „Jakieś pytania?", na co ze wszystkich piersi wyrywa się gromkie: „NIE MA PY­TAŃ!" - w tym momencie ta właśnie ręka uniosła się do góry. W anclu nikt nikogo o nic nie pyta - wszyscy wszystko wiedzą. A tu proszę, ktoś ciekawski ma pyta­nie! Coś podobnego!

Porucznik zna odpowiedzi na absolutnie wszystkie pytania. W dodatku porucznik jest władny zniszczyć każdego, kto podobną impertynencją zakłóca mu święty spokój. Nawet po referacie byle pierwszego sekretarza obwodowego komitetu partii nikt nie ośmieliłby się za­dawać pytań. A tu nie chodzi o byle pierwszego sekreta­rza, dysponującego mimo wszystko jakoś tam ograni­czoną władzą. Tutaj osobnik najniższej kategorii usiłuje zakłócić spokój samego zastępcy szefa kijowskiej karnej kompanii!

Ten fenomen szczerze zaciekawił porucznika. Było wi­dać, że dzięcioł nie pierwszy dzień spędza na odwachu, więc ryzyko, na jakie wystawiał wszystkich towarzyszy niedoli nie brało się z ignorancji.

Porucznik jest dobrym psychologiem i w mig pojmuje, dlaczego półżywy kadet-elektronik o zapadniętych oczach podejmuje takie ryzyko: pewnie został mu tylko dzień, góra dwa dni odsiadki. Tylko jeżeli teraz poślą go do fabryki czołgów, to nie zdoła, oczywiście, wyrobić normy i jak nic obskoczy kolejne pięć dni paki, które na całe życie mogą zeń uczynić uniżonego, pokornego, ci­chego półidiotę, co odniosłoby nawet zbawienny skutek dla jego kariery wojskowej, lecz kadetowi na pewno nie o to chodzi. Widać, że postanowił zadać pytanie w jed­nym, jedynym celu: żeby podlizać się porucznikowi i za­gwarantować sobie wyjście w terminie. Lecz nie tak łatwo przypochlebić się Wszechmocnemu! A jeżeli po­chlebstwo poczytane zostanie za nachalność?... Po­chlebstwo musi być bezwzględnie oryginalne i balanso­wać na granicy dopuszczalności...

Wiedzieliśmy o tym doskonale.

- Słucham was? - zagadnął porucznik z wielką kur­tuazją, demonstrując tym samym szacunek dla brawu­ry właściciela brudnej ręki.

- Kadet Antonów, piętnaście dni aresztu, do wyjścia dwa - przedstawił się dziarsko tamten. - Towarzyszu poruczniku, mam pytanie.

Zaległa złowróżbna cisza. Mucha, która dotąd grzała się za piecem przepłynęła pod sufitem, bzycząc jak bom­bowiec strategiczny. Chowaliśmy głowy w ramiona, chcąc choć trochę złagodzić cios. Gniew mógł skupić się na głowie każdego.

- Słucham waszego pytania - rzekł porucznik i po krótkim namyśle dodał: - Bardzo proszę.

- Towarzyszu poruczniku, powiedzcie proszę, czy w komunizmie będą areszty?

Plecy skuliły mi się jeszcze bardziej, głowa jeszcze głębiej zapadła w ramiona. Nie ja jeden oczekiwałem

ciosu obuchem w potylicę. Tylko autor pytania stał dumny, wyprężony, wysuwając cherlawą pierś i inteli­gentnymi szarymi oczyma wpatrywał się prosto w oczy Wszechmogącego.

Ten chwilę się namyślał, po czym grube wargi rozpły­nęły się w dziecinnym niemal uśmiechu. Pytanie wyraźnie przypadło mu do gustu. W jego oczach zabły­sły diabelskie iskierki, kiedy z pełnym przekonaniem i wiarą stwierdził:

- Areszt będzie zawsze! - i roześmiał się radośnie. Wszechmogący zerknął uważnie na elektronika i po­chwalił jowialnie:

- Zuch chłopak! A teraz... A teraz dmuchaj do wy­chodka - biegiem! I żeby mi się do wieczora wszystko błyszczało jak psu jaja!

Ze stu gardeł wydobyło się westchnienie zazdrości.

- Tak jest, towarzyszu poruczniku - odparł radośnie elektronik. Czy można wymarzyć sobie coś lepszego? To fakt, że po porannej ekspresowej toalecie kibel wygląda dość paskudnie, ale starczą dwie-trzy godziny, żeby go wypucować na medal. A potem? Potem przez cały dzień tylko markować, że się poprawia to, co zostało zrobione. Kibel to nie bezdenne, cuchnące szambo komunizmu! Ech, kibelek! To prawda, że w nocy nie jest przyjemnie szorować sracze, zamiast spać, ale w dzień to co innego: w cieple, z wygodami...

- Zbiórka do zajęć, półtorej minuty.

Runąłem przed siebie z całym impetem, rozpychając łokciami równie zdeterminowanych współtowarzyszy.

To był wspaniały dzień. Miałem fart: wraz z niewielką grupką galerników trafiłem do okręgowego szpitala woj­skowego, gdzie nosiliśmy brudną bieliznę. Naszym strażnikiem był czwartoroczniak, artylerzysta. Było po nim znać, że nieraz sam siedział w kabarynie. Późnym wieczorem wyznaczył dziesięć minut przerwy. Przysiedliśmy na oblodzonych kłodach, wspierając zmęczone grzbiety o ciepłe ściany pieca. Poczciwa siostrzyczka

z oddziału skórno-wenerycznego przyniosła nam cały karton niedojedzonych resztek cudownego białego chle­ba. Pałaszowaliśmy go w niemym zachwycie. Nie potra­fię oddać ekstazy tamtego niezapomnianego dnia. Ale jestem pewien, że każdy z nas myślał wówczas o dziel­nym kadecie, o ryzyku, na jakie się zdobył, o precyzji kalkulacji psychologicznej, której dokonał - i w ogóle o bezgranicznych możliwościach ludzkiego umysłu.

SILNI, ZWARCI, GOTOWI!

Ostatnie dni przed promocją

w Charkowskiej Szkole

Dowódców Wojsk Pancernych Gwardii,

kwiecień 1967 roku

Buty lśniły tak, że mogłyby z powodzeniem służyć za lusterka do golenia. Spodnie odprasowane tak, że gdyby mucha otarła się o kant, przecięłoby ją na pół. Dziś mieliśmy patrolować ulice w mieście, Dlatego pułkow­nik Jeremiejew, komendant wojskowy Charkowa, oso­biście kontrolował nasz wygląd zewnętrzny. Z pułkow­nikiem nie było żartów! Najdrobniejsze uchybienie w umundurowaniu oznaczało dziesięć dni paki. Wszys­cy dawno do tego przywykli jak do ustalonej normy.

Pułkownik kończył właśnie odprawę.

- Podsumowując, normy są następujące: dworzec kolejowy - 150 wykroczeń, park miejski - 120, port lot­niczy - 80, reszta - po 60.

Pułkownik nie postawił kropki nad ,,I", ale i tak każdy wiedział, że winni niewykonania norm nie zostaną zmienieni o północy, jak to jest przewidziane w regulaminie, lecz pójdą na „długą rundę" - innymi słowy, służbę ca­łonocną. Jeśli natomiast do rana patrol nie wykryje dodatkowo trzydziestu wykroczeń, to całym składem pomaszeruje za kratki. Wylądują w tych samych celach, w których wypoczywają ich ofiary z dnia poprzedniego. Była to praktyka powszechnie znana i nie trzeba było przypominać powyższych ustaleń.

- Normy zostały wyliczone naukowo i zweryfikowane przez lata doświadczeń! Zadania są jasne. No, to do dzieła, towarzysze!

Byłem w trzyosobowym patrolu: kapitan Zadirow i nas dwóch, kadetów przed promocją. Czas służby wy­nosił 480 minut. Do północy. Norma opiewała na 60 wykroczeń, czyli jedno zatrzymanie co osiem minut. Innymi słowy, każdy napotkany mundurowy musi być winny jakiegoś wykroczenia. I jeżeli podczas tych ośmiu godzin spotkamy tylko pięćdziesięciu dziewięciu żołnie­rzy, marynarzy, chorążych i oficerów, wówczas „długą rundę" mamy jak w banku, a gdzie u diabła złapać nocą jeszcze trzydziestu?

Owocna służba w patrolu zależy w ogromnej mierze od charakteru jego dowódcy. Jeżeli będzie odpowiednio surowy i pomysłowy, normę da się wykonać.

- Towarzyszu sierżancie, złamaliście regulamin mun­durowy.

- Nie, towarzyszu kapitanie. - Wszystko, co sierżant ma na sobie, lśni jak słońce. Widać, że nie ma się do czego przyczepić.

- Przede wszystkim wykłócacie się z szefem patrolu; a po drugie górny guzik waszej bluzy nie jest zwrócony ku władzy radzieckiej. Okazać dokumenty!

Istotnie, błyszczący guzik z sierpem i młotem wew­nątrz pięcioramiennej gwiazdy przyszyty jest trochę krzywo, a może nie dość mocno i młot nie wskazywał jak należy góry, tylko nieco w bok. Pod takim zarzutem można spisać każdego, nie wyłączając ministra obrony.

Kto potrafi upilnować, żeby wszystkie guziki miały młot w idealnym pionie? Kapitan wielkimi literami nabazgrał na przepustce sierżanta: „Przepustkę cofnięto o godz. 16.04 za drastyczne naruszenie regulaminu munduro­wego i dyskutowanie z patrolem". Zanotowałem nazwis­ko sierżanta i numer jednostki, zaś winowajca walnął w dach przed kapitanem i udał się w kierunku koszar. Teraz sierżant był całkiem bezbronny. Przepustkę miał unieważnioną i gdyby po drodze do jednostki zatrzymał go jakiś inny patrol, mogliby mu jeszcze dołożyć SO -„samowolne oddalenie".

Pierwszego złapaliśmy w czwartej minucie. Zostało nam do złapania jeszcze pięćdziesięciu dziewięciu i 476 minut.

- Towarzyszu szeregowy, złamaliście regulamin mundurowy.

- Na pewno nie, towarzyszu kapitanie.

- Nie dyskutujcie z szefem patrolu!

- Nie dyskutuję, towarzyszu kapitanie. Chciałem tyl­ko powiedzieć, że nie złamałem regulaminu.

- Kadet gwardii Suworow!

- Tak jest!

- Wezwać wóz patrolowy. Mamy tu poważne wykro­czenie.

W czasie gdy drugi kadet spisywał personalia niebez­piecznego przestępcy, a kapitan łapał następnego win­nego, ja pobiegłem do najbliższej budki telefonicznej.

Tak, sierżant okazał się bardziej doświadczony, ugryzł się w język, zanim nagadał głupot. Ale żołnierz był żół­todziobem. I właśnie za to, słoneczko, za chwilę powiozą cię limuzyną z szykanami. Wracam biegiem z budki i widzę, że obok groźnego przestępcy stoi już kadet wojsk lotniczych, który dopuścił się „oddania honorów wojskowych bez należytego szacunku". Ledwie szesna­ście minut służby, a już trzech winowajców w saku. Tak trzymać!

- Towarzyszu sierżancie, nie macie czapki na dwa palce powyżej linii brwi!

- Mylicie się, towarzyszu kapitanie, dokładnie na dwa palce!

- Spieracie się?! Dokumenty!

Przy naszym kapitanie człowiek nie nudził się ani przez chwilę. Fajny chłop, nie ma co. A cóż to, tam w krzakach? Ani chybi zalany w trupa obrońca ojczyzny. Tak jest! Między jezdnią a chodnikiem rósł szpaler mi­zernych krzaczków i tam właśnie zagnieździł się nabuzowany wojak. Wygląda jak świnia: rozchełstana bluza, oderwany prawy naramiennik, cała pierś, buty i spodnie w wymiocinach. Po czapce od dawna ani śladu. Odwró­ciliśmy go na plecy. A to pech! Był to kadet z naszej rodzimej szkoły pancernej. Gwardzista, tak jak i ja. A my swojego nie ruszamy. Wszystkie jednostki garnizo­nu toczą zażarte współzawodnictwo socjalistyczne. Pod żadnym pozorem nie wolno wystawić na szwank dobrego imienia własnej szkoły. Lotnicy, marynarze, piechociarze - miejcie się na baczności! Ale nasz człowiek, pancerniak - nigdy! Troszkę popił i tyle. Każdemu może się zdarzyć. Wezwany samochód dyskretnie zabiera pijane­go czołgistę. Nie znalazł się, naturalnie, w naszej staty­styce, i w ogóle zabrano go tylko w obawie żeby nie zła­pał kataru. Ziemia w kwietniu bywa dość zimna.

- Towarzyszu poruczniku, złamaliście regulamin mundurowy.

Porucznik milczy posłusznie. Wie, jak się zachować.

- Macie, towarzyszu poruczniku, czarne rękawiczki. Powinny być brązowe!

- Tak jest, towarzyszu kapitanie. Moja wina.

- Dokumenty!

Nasz kapitan też nosi czarne rękawiczki. Nie było skąd wytrzasnąć brązowych. Oficerom się ich nie wyda­je, ponieważ przemysł nie produkuje brązowych rękawi­czek. Oficerowie otrzymują ekwiwalent pieniężny na za­kup rękawiczek. Radźcie sobie sami. Niestety, nie ma ich dosłownie nigdzie. Jak mówię, przemysł radziecki nie wytwarza ani jednej brązowej rękawiczki. Kto służył w Niemczech, przywiózł sobie stamtąd co najmniej dwadzieścia par - zapas na całe życie. A kto nie służył w Niemczech, wydany jest na pastwę patrolu. Przed wyjściem na służbę pułkownik Jeremiejew osobiście wydaje wszystkim oficerom po parze brązowych skórko­wych rękawiczek, za pokwitowaniem, na czas trwania służby. Tylko te rękawiczki są już tak znoszone, złachane i rozciągnięte, że oficerowi nie przystoi mieć ich na rękach. Dlatego właśnie nasz kapitan zaraz na początku zdjął służbowe rękawiczki, zwinął je porządnie i schował do kieszeni. Nie daj Boże zgubić!

- Dlaczego złamaliście regulamin mundurowy, towa­rzyszu poruczniku? A może rozkaz ministra obrony was nie dotyczy?

- Proszę o wybaczenie.

- Odmaszerować!

- Tak jest!

Nazwisko porucznika upiększa, naturalnie, naszą czarną listę. Nadejdzie pora wstąpienia do akademii i wtedy góra przejrzy jego akta personalne. Coś podo­bnego! W ciągu jednego roku setki razy zatrzymywany przez patrole, i wciąż za to samo przewinienie! Znaczy niepoprawny! Znaczy - trzeba go zamknąć! A wy go rekomendujecie do akademii! Miejcież trochę rozumu!

- Towarzyszu poruczniku, złamaliście regulamin mundurowy... Macie czarne rękawiczki. Nie czytaliście rozkazu ministra obrony? No to dlaczego go łamiecie? Może celowo? Czy z naturalnej skłonności do łamania przepisów?

Kapitan zdjął jedną z własnych czarnych rękawiczek i odnotował nazwisko porucznika.

Do końca służby jeszcze 2 godziny i 17 minut. Na czarnej liście widniały nazwiska sześćdziesięciu jeden winowajców. W ciemnościach rozlegają się pijackie po­mruki. Nieźle zawiany artylerzysta człapie chwiejnym krokiem, wyraźnie niepomny na naszą obecność. Nasz kapitan jakoś go nie spostrzegł.

- Towarzyszu kapitanie, zwijamy go?

- Ee, nie, zostaw. To już sześćdziesiąty drugi. Zapa­miętaj, Suworow, raz na zawsze: limit należy przekra­czać, ale minimalnie. To podstawowa zasada całego na­szego życia. Najwyższy czas żebyś zrozumiał, że normy ustalane naukowo są weryfikowane przez życie. Za parę miesięcy znowu wyślą nas na patrol i, jeżeli teraz zawy­żymy normę, wlepią nam nie 60, ale 65, a może i 70 wykroczeń. A spróbuj dobić do siedemdziesięciu! Nasze normy biorą się z bezmyślności takich właśnie osłów, jak ty. Za bardzo podbijali poprzeczkę i teraz sami wpa­dają w łapy patroli.

Artylerzysta szczęśliwie potoczył się dalej. Nawet nie zwrócił na nas uwagi. Jeżeli wszystkie patrole na jego trasie już przekroczyły swoje normy, to może spokoj­nie dryfować głównymi ulicami, pijany, rozchełstany i brudny, z wyrazem pijackiej arogancji na twarzy.

Wstawionych żołnierzy, kadetów i sierżantów było co­raz więcej. Wojsko już dawno poznało specyfikę central­nego planowania, dlatego do wieczora chowało się po kątach. Wtedy słabnie terror patroli we wszystkich dzielnicach. Po prostu wszyscy starali się wyrobić nor­mę przed czasem, aby uchronić się przed „długą rundą". Najwytrawniejsi zawadiacy wykorzystywali krótkie „od­prężenie" do własnych, bynajmniej nieszlachetnych ce­lów. A począwszy od północy wszyscy, nawet najbar­dziej podcięci, brali ogon pod siebie. Wtedy wychodzą na łów najgłupsze, najmniej operatywne patrole, którym cały dzień nie wystarczył na przyskrzynienie odpowied­niej liczby ofiar.

Wokół nas zaroiło się od autentycznych wykroczeń, pijanych wojaków i chuliganerii. Jednak nie mieliśmy kompletnie nic do roboty. Siedzieliśmy na ławce pod ogołoconymi z liści wierzbami. Kapitan udzielał nam lek­cji taktyki niemieckich wojsk pancernych. Egzamin koń­cowy zbliżał się milowymi krokami.

- Taktyka, proszę was, to najtrudniejsza dziedzina na świecie. Spróbujcie jednak napomknąć naszym genera-

łom, że taktyka jest bardziej skomplikowana niż szachy! Będą zaśmiewać się do rozpuku. Tymczasem nie ma się z czego śmiać. Szachy to tylko uproszczony, powierz­chowny model walki między armiami. I to najprymityw­niejszymi armiami na świecie.

W szachach - jak na wojnie: król jest niemrawy i majestatyczny, ale utrata króla oznacza ostateczną klęskę. Król jest wiernym uosobieniem sztabów, rozbu­dowanych i ociężałych. Wystarczy zapędzić je w kozi róg - i mat! Hetman to służba wywiadowcza w pełnym tego słowa znaczeniu. Wszechmocna i niepokonana, stworzona po to, by samodzielnie, błyskawicznie i sku­tecznie udaremniać plany wroga. Skoczek, goniec i wie­ża nie wymagają komentarza. Podobieństwo jest olbrzy­mie, zwłaszcza do kawalerii. Przypomnijcie sobie bitwę pod Borodino. Pamiętacie słynny rajd konnicy Uwarowa i Płatowa na tyły Bonapartego? To typowy ruch skocz­ka. Spójrzcie kiedyś na mapę. Rosyjska kawaleria nie atakowała, ani nie szarżowała. Po prostu pojawiła się w pewnym momencie na tyłach wroga. To wystarczyło. Samo jej pojawienie się powstrzymało Bonapartego przed rzuceniem gwardii do boju. W pewnym sensie ten manewr przesądził o losach bitwy, i o całych dalszych losach Rosji.

- Walka współczesna - ciągnął dalej kapitan - jest tysiąckrotnie bardziej skomplikowana niż szachy. Gdy­byście chcieli ustawić na szachownicy najmniejszą ar­mię współczesną, należałoby drastycznie zwiększyć licz­bę figur. Trzeba by jakoś oznaczyć czołgi, rakiety przeciwpancerne, artylerię przeciwpancerną i zwykłą, myśliwce, szturmowce, bombowce strategiczne, heli­koptery... Nie sposób wszystkiego wymienić. Wszystko to razem wymaga wspólnego planu, jednolitej strategii i najściślejszej koordynacji. To co nas niestety różni od Niemców, to nawyk arytmetycznej rachuby gońców i pionków przy równoczesnej nieznajomości podstaw ich właściwego użycia. Niemcy, widzicie, zaczęli z nami wojnę mając marne 3 tysiące czołgów przeciw naszym 24 tysiącom. Dzisiaj nie brakuje rozmaitych interpreta­cji naszej klęski w 41 roku, a nie chcemy uznać naj­prostszej: że taktyka Niemców była znacznie bardziej elastyczna od naszej. Zapamiętajcie moje słowa: jak się zacznie ruchawka na Bliskim Wschodzie, rozpirzą nas w drobny mak. Pomimo naszej przewagi liczebnej i ja­kościowej. Co za pożytek z trzech królowych, jak się nie umie grać w szachy? A przysyłani przez nas doradcy wojskowi zwyczajnie nie potrafią grać. Taka jest praw­da. Weźcie choćby szefa katedry pułkownika Sołouchina. Dopiero co wrócił z Syrii...

- Skąd się to bierze? - nie mogłem powstrzymać py­tania.

Kapitan spojrzał na mnie, po czym wycedził:

- System jest do dupy.

Odpowiedź nas nie zadowoliła, dodał więc:

- Po pierwsze, dowódcy są wyznaczani wedle kryte­riów politycznych. Nie wybiera się tych, którzy znają zasady gry, ani tych, którzy przynajmniej pragną się nauczyć. Wybiera się właściwych ideologicznie. Po dru­gie, nasz system wymaga raportów, sprawozdawczości, osiągnięć. Na tym się opiera. Doniesienia z pierwszych dni wojny o niszczeniu tysięcy niemieckich czołgów i samolotów były tak naciągane, że kierownictwo kraju musiało zmienić kryteria oceny sytuacji na froncie. Od tej chwili brano pod uwagę tylko to, czyje siły kontrolują dane terytorium. To z kolei wymuszało szturmowanie i odbijanie miast, wzgórz, przyczółków. Spróbujcie jed­nak grać w szachy nie niszcząc sił nieprzyjaciela, a sta­rając się jedynie zajmować pola, nie bacząc na własne straty! Do czego to prowadzi? Do tego, co spotkało nas na wojnie. Wygraliśmy dzięki temu, że nie znaliśmy litości dla milionów własnych pionków. Jeżeli na przy­kład Sztab Generalny i doradcy wojskowi ubzdurają so­bie, żeby zagarnąć terytorium Izraela nie niszcząc wpierw jego armii, to słono za to zapłacimy. Żydzi nie dadzą nam mata, ale unicestwienie Izraela z taką takty­ką jak nasza będzie drogo kosztować. A nie daj Boże,

jeżeli kiedyś ruszymy na Chiny. Wtedy pionki nic nie pomogą. Chińczycy mają ich o wiele więcej.

W tym miejscu kapitan splunął ze złością i kopnął pustą puszkę czubkiem wyglansowanego buta. Puszka potoczyła się ciemną alejką wprost pod stopy podpitego sapera, który w krzakach dobierał się do młodziutkiej dziewczyny. Głucha szamotanina w ciemnościach najwyraźniej przypomniała kapitanowi, że wciąż jeste­śmy na patrolu. Ziewnął i raptownie zmienił temat.

- Kadet Suworow! Wnioski z dzisiejszej służby patro­lowej, raz-dwa!

Byłem z lekka zaskoczony.

- Dowódca czołgu musi błyskawicznie oceniać sy­tuację. No? Jakie wnioski?

- Więc... ee... zatrzymaliśmy wielu winnych... eee... podnieśliśmy dyscyplinę... dzięki wam... - nieudolnie usiłowałem smarować wazelinę.

- Nie masz nawet bladego pojęcia, Wiktor. I to ma być przyszły porucznik? Albo nie chcesz zrozumieć, albo próbujesz mnie nabrać. Słuchaj uważnie, ale to zostanie między nami. W systemie gospodarki planowej terror jest również działalnością planową, a więc absolutnie kretyńską i nieefektywną. To po pierwsze. Po wtóre, pracowaliśmy dzisiaj wedle zasad drugiej pięciolatki, a więc lat 1937-1938. Tyle tylko, żeśmy nie puszkowali i nie rozwalali zatrzymanych. Po trzecie, gdyby dzisiaj padł rozkaz powtórzenia drugiego planu pięcioletniego, to nie tylko bezpieka, ale każdy radziecki obywatel rzuci się gorliwie rozkaz ten wypełnić. Tak nas wytresowano: silni, zwarci, gotowi! I po czwarte: ani ty, Wiktor, ani ja nie mamy żadnej polisy na wypadek kolejnych planów pięcioletnich. Żadnej! Gdyby jutro padł rozkaz, wszys­tko zaczęłoby się na nowo: nowy Beria, nowy Jeżow, NKWD, i cała reszta. Jedyna pociecha, że nasz sekre­tarz generalny to eunuch. Bez jaj! Ale to nie potrwa wiecznie. Co będzie, jak go jutro wywalą i przyjdzie no­wy? No, dobra, głowa do góry. Idziemy. Na dziś koniec służby.

- Towarzyszu kapitanie, może pogonić tego sapera? Zgwałci ją, jak babcię kocham!

- A ta laska jutro wniesie skargę, że dymał ją żoł­nierz, i to w naszym rewirze - dorzucił mój towarzysz.

- To już nie nasza sprawa - uśmiechnął się kapitan i uniósł fosforyzujący cyferblat zegarka.

Uśmiechnęliśmy się i my - zegarek wskazywał godzi­nę 00.04.

OPERACJA „DNIEPR”

Ukraina, lato 1967 roku

Nazajutrz po uroczystej promocji wszystkich dwustu świeżo upieczonych podporuczników - najmłodszy rocz­nik Charkowskiej Szkoły Dowódców Wojsk Pancernych Gwardii - zgromadzono w szyku na placu apelowym. Tam odczytano nam rozkaz ministra obrony o dodatkowym przeszkoleniu w zakresie nowych technik bojowych.

Do tej pory zawsze po promocji młodzi oficerowie otrzymywali miesięczną przepustkę. Dopiero po urlopie udawali się do wyznaczonych dywizji i pułków rozrzuco­nych po całym świecie, od Hawany po południowy Sachalin. Tam, gdzie minister rozkaże.

Tym razem złamano wieloletnią tradycję, a to z tej prostej przyczyny, że kilka miesięcy wcześniej w Armii Radzieckiej wprowadzono nowy czołg T-64. Przed pro­mocją nie było czasu na szczegółowe zaznajomienie się z nową maszyną, program zajęć był i tak przeładowany. Postanowiono więc przeszkolić wszystkich młodych ofi­cerów, lecz tylko z jednej szkoły, a nie ze wszystkich pięciu, i następnie skierować ich do tych dywizji i okrę­gów, które będą przezbrajane w pierwszej kolejności.

Warto nadmienić, że najnowszą technikę bojową wprowadza się zawsze najpierw do jednostek drugiego rzutu, to jest do okręgów wojskowych: Bałtyckiego, Białoruskiego i Karpackiego. W żadnym razie do Za­chodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej ani do jakich­kolwiek oddziałów stacjonujących za granicą. Tam no­wą technikę wprowadza się po upływie pięciu do ośmiu lat od jej przyjęcia w okręgach przygranicznych. Pierw­szy czołg T-64 trafił do NRD dokładnie w dziesięć lat po rozpoczęciu masowej produkcji. Kiedy zaś po raz pierw­szy wspomniano na Zachodzie o tym nowym radziec­kim czołgu eksperymentalnym, seryjna produkcja T-64 była już dawno zakończona i T-64 zastąpiono nowym T-72.

Taka polityka ma wiele uzasadnień. Przede wszyst­kim, w ten sposób o wiele skuteczniej strzeże się tajem­nicy, co w razie wojny ustawia nieprzyjaciela w bardzo niekorzystnym położeniu. Po wtóre, ułatwia to sprzedaż przestarzałych technologii naszym sojusznikom - od Polski po kraje arabskie. Dlatego sprzęt bojowy Zachod­niej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej uchodził w oczach Zachodu za witrynę najbardziej zaawansowanych ra­dzieckich technologii wojskowych.

Mieliśmy cztery i pół miesiąca na przestudiowanie napędu, wyposażenia, elektroniki i uzbrojenia nowego czołgu. Od 1 czerwca do 15 października 1967 roku. Z końcem września planowano nasz udział w wielkich manewrach: praktyczny sprawdzian nabytych umiejęt­ności.

Na wieczornym apelu, przed załadunkiem do wago­nów, odczytano nam rozkaz zabraniający wszystkim młodym oficerom noszenia podczas szkolenia mundu­rów oficerskich. Mieliśmy nosić jedynie kombinezony czołgowe. W naszej armii te kombinezony nie mają dys­tynkcji, co nie pozwala odróżnić szeregowego od oficera.

Był to więc rozkaz o zastosowaniu środków kamuflażu. Wprowadzanie nowych technik bojowych zawsze jest okryte ścisłą tajemnicą. Stosuje się drakońskie środki dla powstrzymania przecieku jakichkolwiek szczegółów z tym związanych. Dlatego nikogo nie zdziwił fakt, że przebrano nas za szeregowych. Rzeczy nadzwyczajne wyszły na jaw nieco później. Okazało się, że razem z na­mi udaje się ponad stu kierowców-instruktorów. Setka instruktorów na dwustu raptem uczniów, to poważne zachwianie proporcji.

Druga niespodzianka czekała nas w pociągu. Ledwie ruszyliśmy - we wszystkich wagonach odczytano rozkaz o utworzeniu 100. szkolnego pułku pancernego gwar­dii. Zastępca komendanta szkoły, który rozkaz odczytał, przedstawił nam młodego pułkownika - dowódcę nowo sformowanego pułku. Ogłoszono zarazem, że pułk liczy 92 czołgi w pierwszej linii i 19 czołgów szkolno-bojowych.

Był środek nocy. Pociąg sunął przed siebie z usypia­jącym stukotem. Lecz nikt z nas nie spał. I nie bez ko­zery. Po co aż tyle czołgów? 30-40 czołgów szkolno bojowych starczyłoby w zupełności. Czołgi bojowe w ogóle nie były potrzebne.

W atmosferze pewnego podniecenia padały na ten te­mat rozmaite hipotezy. Ktoś zasugerował, że może wiozą nas do Arabów. Sytuacja w tamtym regionie pogarszała się z każdym dniem.

- Fajnie by było, chłopaki, chociaż raz w życiu skoczyć za granicę. Do Polski, a niechby i do takiego Jebiptu.

- Kurica nie ptica, Polsza nie zagranica! Ale NRD, albo Egipt - czemu nie. Tylko że teraz, z tym nowym T-64, nie zobaczysz zagranicy przez co najmniej pięć lat.

- A może naprawdę jedziemy do Arabów z odsieczą? Przeszkolą nas w try miga i rzucą doborowy pułk oficer­ski na najnowszych czołgach...

- Obejdą się bez naszej pomocy! Czytałeś, ile mają czołgów? No, widzisz!... I to jakie! Pewnie, że to nie T-62, ale na przedpotopowe izraelskie Shermany wystarczą w zupełności...

- No, a tłumy naszych doradców? Poza tym wszystkie plany wojenne opracował im nasz Sztab Generalny.

- Oj, dadzą Arabiszony Żydkom popalić!

- Wiecie, chłopaki, a ja słyszałem, że z Arabów tacy żołnierze, jak z koziej dupy trąba.

- A Żydzi, myślisz, lepsi? Po pierwszej salwie dadzą drapaka.

- Dobrze gada!

- W Ameryce już śpiewają requiem dla Żydów.

- Nie za szybko stawiacie na nich krzyżyk? Jeśli oenzetowcy nie przestaną rozdzielać Żydów i Arabów, nie będzie żadnego zwycięstwa.

- Już ty nic się nie martw, nasi coś wykombinują.

- Ech, żeby te wojska ONZ wycofali jak najszybciej. Wtedy się zacznie prawdziwa szopka!

- Szopka szopką - ciekawe, kto się będzie śmiał ostatni?

Następnej nocy w strugach deszczu wyładowaliśmy się z wagonów na małej wiejskiej stacyjce, gdzieś w ob­wodzie czernihowskim. Czekała tam na nas kolumna ciężarówek z brezentowymi budami. Po kolejnych trzech godzinach jazdy kolumna zatrzymała się. Zesko­czyliśmy na ziemię, w opary przedświtu i ciepławą mgiełkę, w pobliżu obozowiska w samym środku lasu.

O, w dupę! Nigdy jeszcze nie widziałem tylu namiotów w jednym miejscu. Ich widok przywodził na myśl ordę Batu-chana pod murami Kijowa. Jak okiem sięgnąć, wszystkie leśne przesieki wypełniały stalowozielone bre­zenty. Tu i ówdzie mignie jakaś przecinka, a za nią znów nie kończące się szeregi namiotów pod siatką ma­skującą. Namioty, namioty, namioty aż po horyzont, i dalej. We wszystkich kierunkach ta sama dwuspadzista monotonia. Dziesiątki, a może setki tysięcy ludzi. Artylerzyści, obrona przeciwlotnicza, piechociarze, woj­ska rakietowe, saperzy, desant.

Gdzieśmy, do diaska, trafili? Co to za koncentracja? O co tu chodzi?

Tuż za nami ciągnęły się rzędy namiotów jakiegoś zmo­toryzowanego pułku piechoty. Pułk niezwyczajny: wszyscy po rosyjsku gadają, a więc pułk „dworski", reprezenta­cyjny. Piechociarze gęby mają plugawe i teksty nie lepsze.

- Słyszeliście, chłopy, nowy dekret? Na rocznicę Października* będą bić nowe monety.

- I co z tego?

- Trzeba odłożyć sobie zapasik. Po następnej rewolu­cji nabiorą wartości.

Z palarni dobiega chóralny rechot.

Na co dzień antyradzieckie dowcipy rozbrzmiewają na każdym kroku. Ale nie zdarzyło mi się słyszeć takich pogaduszek wygłaszanych otwarcie i przy obcych! Albo piechota nie bała się kapusiów, albo mieli kapusiów--wolnomyślicieli.

Tak czy owak, po śniadaniu postanowiliśmy wysłać do piechoty niewielką delegację. Chcieliśmy im delikat­nie wyjaśnić, że nie jesteśmy prostymi żołnierzami, lecz oficerami, choć chwilowo bez dystynkcji. Tym sposobem już na wstępie ukrócilibyśmy wszelkie poufałości. I tyl­ko tak mogliśmy działać: na szczeblu dowódców pułków obowiązywała tajemnica.

W składzie delegacji byłem również ja. Piechociarze przywitali nas entuzjastycznymi okrzy­kami.

- Czołem czołgiści!

- Twarde nasze lufy i mocne nasze dupy!

- Hej, chłopaki, w górę ptaki!

- Dajcie pancernym coś wypić! - zarządził wysoki, przystojny żołnierz. Ze wszystkich stron wyciągnęło się ku nam ze trzydzieści manierek, napełnionych czymś wonnym i dobrze znajomym.

Ale my byliśmy w poważnych nastrojach i odmówili­śmy poczęstunku. Widział to kto, żeby oficer popijał ze zwykłymi żołnierzami, w dodatku obcymi?

- Towarzysze - przemówił surowo podporucznik Ochrimienko, szef naszej delegacji. - Co prawda nie ma­my dystynkcji, ale wszyscy jesteśmy oficerami!

Uwagę tę przyjęto gromką salwą śmiechu.

- A my kto jesteśmy, jak myślicie? My też oficerowie! Tylko w żołnierskich mundurach! Pozwólcie, przedsta­wimy się: Kijowska Wyższa Szkoła Dowódców imienia Frunzego. Dwustu świeżo upieczonych podporuczni­ków. Nam też nie dają nacieszyć się naramiennikami. Wczoraj posłaliśmy delegację do spadochroniarzy. Chcieliśmy przywołać żołdaków do porządku. Okazuje się, że to też oficerowie, Wyższa Szkoła Wojsk Powietrznodesantowych w Riazaniu. A tam, po prawej - ab­solwenci Wyższej Szkoły Artylerii Przeciwlotniczej w Połtawie, stu osiemdziesięciu podporuczników.

- No to napijmy się! Niech tam! Wasze piechociarskie!

Wypiliśmy.

- Ale co tutaj robicie, orły-sokoły? - pytamy.

- Oficjalnie jest to szkolenie w zakresie nowych tech­nik bojowych. Nieoficjalnie - szopka dla uczczenia jubi­leuszu ukochanej władzy radzieckiej.

Wypiliśmy jeszcze po jednym. Rano nie najlepiej wchodzi. Ale jakoś przemogliśmy.

Więc to tak! Urządzono wielkie widowisko z okazji pięćdziesiątej rocznicy. Byliśmy statystami do scen ba­talistycznych.

- Będzie balet, jakiego świat nie widział. Nigdy jeszcze nie było tyle woja w jednym miejscu. No i pokażą naj­nowsze technologie.

- Na głównych kierunkach pójdą dwie dywizje złożo­ne w całości z młodych oficerów i kadry instruktorskiej. Na drugorzędnych kierunkach będą dywizje kadetów z ostatnich semestrów - oficerów za pięć dwunasta. No i na pozostałych - „dworskie" dywizje doborowe. Będą wzbijać kurz po horyzont, demonstrować liczebność, skorupę ziemską wprowadzać w drgania skandowa­niem.

- A mówili, że to ćwiczenia...

- A nam nie? I dali nam cud-maszynę: bojowy wóz piechoty, BWP-1. Może o nim słyszeliście?

- Jakżeby nie...

Miny nam zrzedły raptownie, mimo całej wypitej wód­ki. Wiedzieliśmy doskonale, na czym polegają takie wi­dowiska i jakie czekają nas przygotowania.

Tej samej nocy do obozu przybyły pierwsze podod­działy 120. Rogaczewskiej Dywizji Piechoty Zmotoryzo­wanej Gwardii - reprezentacyjnej dywizji dowódcy Bia­łoruskiego Okręgu Wojskowego. Każdy okręg ma taką dywizję: Okręg Moskiewski - 2. Tamańską Dywizję Pie­choty Zmotoryzowanej Gwardii imienia Kalinina oraz Kantemirowską Dywizję Pancerną. Okręg Karpacki -24. Żelazną Samarsko-Uljanowską Dywizję Piechoty Zmotoryzowanej. Okręg Kijowski - 41. Dywizję Pancer­ną Gwardii. Wszystkie służą wyłącznie do celów repre­zentacyjnych. Znają jedynie defilady, pokazowe ćwicze­nia, uroczyste wizyty zagranicznych gości, warty hono­rowe. .. Wyszkolenia bojowego nie mają za grosz. Dywizje reprezentacyjne - a jest ich w Armii Radzieckiej dziewięć - są całkowicie niezdolne do walki. Zawsze jed­nak utrzymuje się je w pełnym stanie etatowym, po 12.000 doborowych żołnierzy i oficerów.

Tym razem na okoliczność jubileuszu, na niezrówna­ne widowisko zmobilizowano nawet dywizje „dworskie", uzupełnione nowo mianowanymi oficerami w charakte­rze szeregowych.

Na ogromnych obszarach odbywało się formowanie oddziałów przeznaczonych do działań na głównym kie­runku. Gdzieś w pobliżu mieściła się kwatera polowa dowództwa 38. Armii. Dla celów operacji „Dniepr" skład armii wzmocniono przez dołączenie najlepszych repre­zentacyjnych dywizji: 41. Dywizji Pancernej Gwardii, 79., 120. i 128. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej Gwar­dii, 24. Żelaznej Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej, a także brygady rakietowej, brygady artylerii przeciwlot

niczej, brygady rakiet ziemia-powietrze, 27. Brygady Artylerii Haubic Gwardii, 963. pułku artylerii przeciw­pancernej i licznych pododdziałów wspomagających, wśród nich polowej bazy rakietowo-technicznej, armij­nej bazy rakiet ziemia-powietrze, dwóch pułków łącz­ności, pułku inżynieryjnego oraz kilku batalionów sa­perskich, chemicznych, remontowych, transportowych i innych. Dołączono też kilka wydzielonych batalionów piechoty zmotoryzowanej, podporządkowanych bezpo­średnio dowódcy armii. W tych ćwiczeniach miały one zastępować „czarne formacje" - karne oddziały złożone z zeków. Rzuca sie je na najtrudniejsze odcinki, w ogień walki, tam, gdzie przygotowanie artyleryjskie zawiodło albo na obszary nie rozpoznane. Z reguły bataliony kar­ne są „jednorazowego użytku".

Na okoliczność operacji „Dniepr", karne bataliony sformowano nie z zeków, lecz spośród młodych oficerów przebranych w żołnierskie mundury.

Równocześnie z naszą 38. Armią formowano jeszcze trzy inne. Wszystkie razem stanowiły 1. Front Ukraiń­ski, będący zgrupowaniem „Sił Wschodnich".

Na prawym brzegu Dniepru formowały się „Siły Za­chodnie". Nie miały jednak takiej potęgi. Nie wyposażo­no ich w czołgi ostatniej generacji, a za szeregowych mieli zwyczajnych żołnierzy.

Wciąż przybywały nowe oddziały i sprzęt bojowy. Z każdym dniem, z każdą nocą, z każdą godziną. Pod­czas przygotowań do operacji „Dniepr" Armia Radziecka kompletnie utraciła zdolność bojową. W dywizjach „ba­letowych" oficerowie odegrać mieli role żołnierzy. Skąd ich brać? Nawet gdyby zgromadzić wszystkich absol­wentów ze wszystkich szkół i akademii wojskowych i to by nie wystarczyło. Dlatego też podjęto decyzję o odkomenderowaniu większości oficerów okręgów Zakarpackiego, Bałtyckiego, Białoruskiego, Kijowskiego i Karpackiego. Każdy okręg to grupa armii. Wyobraźcie sobie teraz pięć największych grup armii pozbawionych oficerów! A co z żołnierzami? Na wykopki.

Każdego roku Armia Radziecka kieruje setki tysięcy żołnierzy do kopania kartofli. Rok 1967, rok pięćdziesią­tej rocznicy, był rokiem rekordowych zbiorów. Niewielu stawia sobie pytanie, skąd w ogóle biorą się u nas takie obfite zbiory. Po prostu pojawiła się możliwość zatrud­nienia przy żniwach nie setek tysięcy, ale milionów żoł­nierzy. Dlatego ten rok rekordów był również rokiem rekordowego urodzaju. Nawiasem mówiąc, urodzaje są zawsze rekordowe, tylko nie ma ich komu zebrać.

Dezynwoltura radzieckiego Sztabu Generalnego wo­bec oficerów i żołnierzy okręgów wojskowych, odgrywa­jących kluczową rolę obronną w przypadku agresji NA­TO potwierdzała po raz kolejny, że mało kto w Sztabie Generalnym serio brał tę możliwość pod uwagę.

Czy wiecie, jak czołgi poruszają się pod wodą? Jeśli nie - opowiem. Przede wszystkim czołg zostaje poddany hermetyzacji. Na wieży mocuje się rurę, która doprowa­dza powietrze do przedziału bojowego kadłuba i stam­tąd do silnika. Spaliny wydalane są wprost do wody. Przed zanurzeniem kierowca czołgu nastawia specjalne urządzenie zwane żyropółkompasem na dowolny cha­rakterystyczny punkt na przeciwległym brzegu. Pod wo­dą strzałka urządzenia wskazuje kierowcy właściwy kie­runek. Na brzegu działa dodatkowo punkt dowodzenia, którego zadaniem jest obserwować przemieszczanie się rur sterczących ponad poziom wody. W razie potrzeby obserwator drogą radiową pomaga kierowcom trzymać kurs: „212 - bardziej na lewo, jeszcze na lewo, kurwa twoja mać!". W razie awarii silnika płetwonurek zakłada liny holownicze i stojące na brzegu ciągniki wyciągają maszynę z wody. To wszystko - cała mądrość! Jedyny kłopot w tym, że czołg, mimo ogromnej masy, to również solidny zbiornik powietrza. Jego przyczepność do grun­tu pod wodą jest dużo mniejsza niż na lądzie. Przy tym łożysko rzeki to nie to samo, co ubita ziemia. Dlatego kierowanie czołgiem pod wodą wymaga smykałki. Wys­tarczy przycisnąć drążek sterowniczy ciut za mocno,

a czołg obraca się gwałtownie, wyrywa nie wiadomo do­kąd. Na betonie dzieje się to samo. Kierowcy zwykle przesuwają drążki całym ciężarem ciała. A na betonie wystarczy lekko docisnąć, by znarowlony czołg wyrwał się spod kontroli. Pamiętacie, ile ich tkwiło po rowach w Czechosłowacji?

Żołnierzom wbija się do łbów, że jeżeli pod wodą czołg nie posuwa się po linii prostej, to lepiej nie ruszać drąż­ków. Zszedł z kursu? Pies go jebał, niech jedzie jak chce, przy odrobinie szczęścia wygramoli się na brzeg. A jeżeli ruszać, to naprawdę delikatnie. Doświadczeni czołgiści mówią, że starczy splunąć, i jedziesz...

Kiedyś podczas manewrów sam widziałem jak cał­kiem przytomny żołnierzyk, taki co to nawet po rosyjsku coś rozumiał, ponad godzinę krążył pod wodą przepra­wiając czołg przez 60-metrową rzeczkę. Najpierw usta­wił czołg pod prąd. Kazali mu odbić w lewo, a ten obra­ca maszynę o 180 stopni. A potem jeździł wzdłuż łożys­ka, nijak nie mógł ustawić się w poprzek. Dodatkowa trudność polega na tym, że ani na chwilę nie można zmniejszyć prędkości, zrzucić obrotów, ponieważ silnik dławi się momentalnie. Kręcił się więc po dnie jak bączek i w końcu wynurzył się z wody na tym samym brzegu, z którego rozpoczął swoją odyseję. Póki wywijał swoje obertasy, dwie kompanie czekały na brzegu nie mogąc zacząć przeprawy, a jedna kompania która prze­prawiła się wcześniej została skreślona jako „zniszczo­na", bowiem została pozbawiona wsparcia ogniowego.

Podczas operacji „Dniepr" tego typu wypadki były ab­solutnie nie do pomyślenia. Waśnie dlatego wszystkich żołnierzy-kierowców zastąpiono instruktorami i ofice­rami.

Ale Dniepr to ogromna ukraińska rzeka. To nie Worskla i nie Klaźma. W dodatku przez Dniepr przeprawiać się miały cztery regularne armie. W owym czasie armia ogólno wojskowa miała na wyposażeniu 1.285 czołgów, zaś armia pancerna - 1.332 czołgi, nie licząc pływają­cych czołgów zwiadowczych. W skład naszego frontu wchodziły trzy armie ogólnowojskowe i jedna armia pancerna, a więc 5.187 czołgów. Cała ta armada miała za zadanie sforsować Dniepr w ściśle określonym cza­sie. Widowisko miało przebiegać na oczach Politbiura i znakomitych gości zagranicznych, których Politbiuro zaprosiło specjalnie po to, aby trochę postraszyć strasz­liwą potęgą armii-wyzwolicielki.

Ustalono, że w pobliżu trybuny honorowej nie tylko same czołgi przejadą pod wodą, ale będą dodatkowo holować za sobą artylerię.

A jeżeli coś się nie powiedzie? Jeżeli w którymś z czoł­gów woda zaleje silnik? Jeżeli jeden albo drugi ruszy z prądem rzeki? Co począć, kiedy zaczną sobie wzajem­nie przeszkadzać, zahaczą się holowanymi armatami? Co wtedy pomyślą nasi zagraniczni bracia o radzieckiej potędze zbrojnej? No właśnie! Trzeba wszystko mieć szczegółowo przemyślane i być przygotowanym na każ­dą sytuację.

Kombinowali, kombinowali i wreszcie wykombinowa­li. Wymościć dno rzeki.

Podczas gdy tysiące oficerów odbywały szkolenie, ty­siące żołnierzy kładły szosę na dnie rzeki na wyznaczo­nych odcinkach przeprawy. Pod wodą ułożono tysiące ton konstrukcji stalowych i stalowej siatki. Wzdłuż wstęg siatki biegły żelbetowe bariery, jak na autostra­dzie. Wyłożenie dna siatką zapewniało czołgom większą przyczepność, a bariery zapobiegały zbaczaniu z kursu. Czołg toczył się jak po torze. Takich torów skonstruowa­no przynajmniej setkę. Bóg jeden wie, ile w tym celu zmarnowano stali, betonu i ludzkiej pracy. Roboty trwały kilka miesięcy, ale rezultaty były znakomite.

Podczas operacji „Dniepr" pięć tysięcy czołgów, z któ­rych większość taszczyła za sobą na haku ośmiotonowe działo, sforsowało rzekę bez jednego wypadku, ku wiel­kiemu zdumieniu wszystkich zaproszonych bratnich obserwatorów. Taki numer byłby oczywiście nie do zro­bienia w czasie wojny, gdyż żaden nieprzyjaciel nie po­zwoliłby, żeby nasza armia przez cztery miesiące taplała

się w wodzie, urządzając sobie przejazd po dnie. Tutaj natomiast radzieccy marszałkowie mogli spokojnie ob­serwować przeprawę, nie blednąc, nie czerwieniąc się, nie trzęsąc się o swoje gwiazdki marszałkowskie. Wie­dzieli, że nie ma prawa być żadnych nieprzewidzianych wydarzeń. Nawiasem mówiąc, wojska pozostałych na­cierających frontów przeprawiały się mostami i proma­mi. Jest to praktykowane, naturalnie tylko tam, gdzie nie widzą tego zagraniczni goście.

Kiedy pracowałem przy budowie tych właśnie tajnych podwodnych przepraw, spotkałem kolegę, Jurka Soło-wiowa, który kończył szkołę rok przede mną.

- Jurek, pies ci mordę lizał! To ty?

- Wiktor! Się masz stary draniu!

- Co u ciebie? Gdzie cię diabli ponieśli?

- Na Białoruś, do siódmej pancernej.* A życie? Cóż, trochę jak generalski pagon.

- ?...

- Same wężyki i zakrętasy.

- Wysoko zaszedłeś?

- Dowódca batalionu. A Saszkę Starkowa pamiętasz?

- No jasne!

- Jest u mnie szefem sztabu. Wszystkich oficerów zabrali, a nam przydzielili kompanię. Teraz przez te „ba­lety" w całym batalionie zostaliśmy tylko my dwaj. Ja dowodzę, a Saszka zarządza sztabem. Szeregowy Abduchmajew!

- Tak jest, towarzyszu poruczniku!

- Wezwijcie szefa sztabu batalionu.

- Rozkaz!

- A ty, Wiktor, jakich zaszczytów się dosłużyłeś?

- Jestem celowniczym! - zameldowałem się ze śmier­telną powagą.

Obaj wybuchneliśmy śmiechem. Istny Czechow, choć trudno orzec, kto z nas ma lepiej. On występuje w roli pułkownika, dowodzi batalionem, ma pod rozkazami setki ludzi i ogromną odpowiedzialność. Ja robię za młodszego sierżanta, kręcę korbkami działa i nie odpo­wiadam za nic. A w kasie dostajemy po równo: obaj jesteśmy porucznikami.

Przyleciał Saszka Starkow. Uściskaliśmy się serdecznie.

- No, jak, dowódco? - Saszka wyjmuje manierkę. -Zaprosimy pancerniaka na małego?

- Polewaj!

Napiliśmy się. I jeszcze po jednym. Za moje pierwsze gwiazdki oficerskie. Za nasze przyszłe gwiazdki. Wypi­liśmy za ich batalion. Potem za moje nowe działo kalibru 125 mm i za nowy czołg T-64. Potem wypiliśmy ot tak, zwyczajnie. Znowu byliśmy razem.

- Jak sobie radzicie, chłopaki, z całym batalionem? Nawet przy pełnej kadrze oficerskiej nie ma mowy o żad­nej dyscyplinie, ale we dwóch?!...

Spojrzeli po sobie. Chichoczą.

- Nawet nie próbujemy utrzymać dyscypliny. Robi to za nas trojka.

- Co ty chrzanisz?

- Pewnie, że tak. Oficerów, jak wiesz, pozabierali: jed­nych do Arabów, innych do tej waszej szopki, część na żniwa. A w dywizjach ustanowili trybunały polowe. Co tydzień jakiegoś pajaca skazują - i do karnej kompanii. No i sam widzisz, praca wre.

Rzeczywiście, żołnierze pracowali bez odpoczynku. Nie powiem, żeby zasuwali nad wyraz solidnie, ale jednak machali łopatami, póki dowódcy w zaroślach nad piaszczystym brzegiem pociągali żyto z gwinta manierki.

- Ty, Wiktor, wpadaj do nas. Zawsze coś się znajdzie do spłukania kurzu.

- I nie bądź taki zadowolony, celowniczy. Skończy się „balet", też dadzą ci kompanię. I wtedy się przekonasz, jak wygląda kij od strony dowódcy!

Po obozie krążą triumfalistyczne plotki. Padł Izrael! Wieczorem w kwaterze oficerów piechoty wygrzeba

gdzieś spod ziemi małe trzeszczące radyjko i popędziliś­my tam wszyscy, żeby posłuchać wiadomości. Jak to w piechocie, ożywienie było wielkie. Wypoczęli już nieco po dniu ostrych ćwiczeń, strzelili po kilka kielichów i teraz śpiewają przy ognisku białogwardyjskie kawałki:

Ech, jabłuszko mile, gdzie się toczysz? Jak do Czeki trafisz - nie wyskoczysz!

A sto gardeł podchwytuje:

Ech, jabłuszko miłe, tocz się w świat, W dupie mamy nieugiętą władzę Rad!

- A nie boicie się?

Oficer piechoty patrzy na mnie maślanym wzrokiem, w oczach skaczą mu chochliki:

- Czego mamy się bać? To działalność artystyczna. Szykujemy spektakl o tych skurwysynach machnowcach*, to musimy poćwiczyć.

W całej Armii Radzieckiej nie napotkałem podobnej swobody obyczajów, jak wśród elewów Kijowskiej Wyż­szej Szkoły Dowódców, noszącej dumne imię Frunzego. Inna sprawa, że absolwenci tej właśnie szkoły są w Ar­mii Radzieckiej rekordzistami jeśli chodzi o liczbę ucie­czek na Zachód. Z nimi właśnie nawiązaliśmy najlepsze kontakty.

- Cisza, chłopy! Zaczyna się!

Po wstępnych trzaskach, radio odezwało się: „Towarzysz Breżniew przyjął dziś na Kremlu... Wiado­mości z frontu rolnego..."

- Popamiętacie moje słowa. Mówię wam, że coś pieprznęło. Nasi im nadoradzali...

- Morda w kubeł, wróżbita zasrany!

Ale radio nie śpieszyło się jakoś z doniesieniem o na­szej wiktorii na Bliskim Wschodzie:

„...Doniosły jubileusz..."

- Mówię wam, chłopy, że to wszystko gówno prawda. „...Pracownicy rafinerii Tatarskiej ASRR po wielu go­dzinach..."

- Może i racja... „...Doniesienia z zagranicy..."

- CISZA!!!

„...W dniu dzisiejszym towarzysz Fidel Castro..."

Tu już wszyscy stracili cierpliwość i kubańskiego bro­dacza obrzucono stekiem najbardziej wyrafinowanych obelg, jakie tylko można wyszukać w wojskowym słow­nictwie pozaregulaminowym. Póki spiker wyjaśniał ja­kieś szczegóły z życia kudłatego rewolucjonisty, pod je­go adresem sypały się opisy wszelkich możliwych zbo­czeń seksualnych, łącznie z takimi, które poczciwemu Castro nie przyszłyby nawet na myśl.

..... do wydarzeń na Bliskim Wschodzie... zacięte walki... bohaterski opór... Gaza... El Arisz... solidar­ność..."

Informacja krótka i niezrozumiała. Ani liczb, ani fak­tów. Co najważniejsze, chuj wie, gdzie leży ten El Arisz, na czyim terytorium, jak daleko od granicy.

- Ma któryś mapę?

- Może skoczymy czołgiem do wioski? W szkole musi być globus!

- No to dawaj! Walimy!

- Jak powiedzieli „solidarność" - to już koniec. Syf i mogiła.

- Z chuja się urwałeś? Jaki koniec? Mamy tam ty­siące czołgów, a doradców jeszcze więcej. Nie ma gdzie splunąć, żeby nie trafić w któregoś. Araby musiałyby wpierw wszystkich wykosić.

- Zamknij się z tymi doradcami. Są tacy sami jak nasz dowódca dywizji. Psu pod ogon całe ich doradztwo, nawet manewrów nie potrafią porządnie przeprowadzić. Wszystko dla picu!

Przywieziono globus. Niestety, całkiem nieduży. El Arisz na nim nie było, a i sam Izrael udało się zlokalizować z wielkim trudem. Przewaga Arabów była z całą pewnością niepodważalna, nawet na globusie.

A jednak i następnego dnia radio milczało o wyzwole­niu Tel Awiwu. W informacjach pojawiły się niepokojące nutki: lotnictwo izraelskie bombarduje spokojne miasta i wioski, szkoły i szpitale. To ponownie skłoniło nas do myślenia. Kiedy się strzela do mieszkańców Budapesztu czy Nowoczerkaska, radio nigdy nie nawołuje do „soli­darności", a tu nagle rozczulają się nad bezbronnymi Arabami. Co by to mogło znaczyć? Skoro stolica Izraela nie padła w pierwszym dniu, ani nawet w drugim, to oznaczało, że coś szwankuje w naszym planowaniu. Szefa Sztabu Generalnego należałoby postawić pod sąd za taką strategię.

Informacje radiowe były mgliste i pełne sprzeczności. Było jasne, że wojska arabskie nie zdobyły stolicy Izrae­la, i że nie wkraczają na przedmieścia. Przecież zaraz by o tym doniesiono. Ale w takim razie gdzie się podziali Arabowie? Gdyby przekroczyli granicę, powinni z miejs­ca znaleźć się pod murami miasta: całe to ich państwo można nakryć czapką!

- Może nasi wymyślili jakiś numer? Może zamierzają dostarczyć Arabom T-64!

- Co ty pieprzysz? Jeżeli nasi doradcy mając tysiące T-55 nie mogą załatwić tych przedpotopowych żydow­skich Shermanów, to znaczy, że im nie pomożesz. To po pierwsze. A po drugie, ten cały T-64 można o kant dupy potłuc. Czołg jest chujowy i tyle!

Na dobrą sprawę taka opinia od dawna kołatała nam się po głowach. Po prostu nikt nie chciał o tym gadać.

Z czołgiem T-64 zaznajomiliśmy się wstępnie jeszcze przed opuszczeniem szkoły, kiedy pierwszy egzemplarz, przykryty brezentem, dostarczono pod osłoną nocy i ukryto w hangarze. Była to tylko przelotna znajomość, ale maszyna od pierwszej chwili przypadła nam do gus­tu. Działo kalibru 125 mm, najpotężniejsze na świecie. Żaden czołg nigdy nie był wyposażony w podobne. Mało

tego, że było superpotężne, to jeszcze z automatycznym ładowaniem. Tego też nie miał żaden inny czołg. Działo charakteryzowało się niesamowitą prędkością początko­wą pocisków i niezwykłą szybkostrzelnością T-64 mógł strącić wieżę z innego czołgu i odrzucić ją na odległość kilkudziesięciu metrów. A przecież wieża czołgu waży osiem do dwunastu ton.

Teraz poznaliśmy nieco lepiej możliwości T-64 i nasz początkowy entuzjazm ustąpił miejsca wątpliwościom.

Superpotężne działo, imponujące kalibrem, było bar­dzo niecelne.

Konstrukcję gąsienic oparto na całkiem nowych zasa­dach. Dotychczas trzeba było wymieniać gąsienice co 2.000 kilometrów, te miały starczyć na 10.000. Jedyny kłopot w tym, że ciągle spadały. Wyobraźcie sobie bok­sera, któremu w decydującym momencie opadają spo­denki.

Sam silnik wreszcie - nie był zły. Był po prostu fa­talny.

Do obsługi jednego naszego pułku pancernego skiero­wano kilka ekip monterów i inżynierów oraz grupę pro­jektantów. Przybyli z Charkowskiej Fabryki im. Mały-szewa, która oficjalnie produkuje parowozy, ale nieofic­jalnie - czołgi. Pracowali w dzień i w nocy, bardzo się starali, ale w końcu stracili resztki nadziei na rozwiąza­nie problemów wynikających z konstrukcji silnika.

Następnego dnia wieczorne wiadomości położyły kres wszelkim wątpliwościom. Spiker triumfalnie oznajmił o decydującej klęsce, jaką ponieśli izraelscy agresorzy na obszarze El Kantary i przełęczy Mitla.

Wszystko się wyjaśniło. Skoro Żydów nazwano agre­sorami, oznaczało to, że zdołali wyrwać Arabom sporą część terytorium i tam właśnie toczą się walki. Nawia­sem mówiąc, spiker zapomniał jakoś dodać, że między Egiptem i Izraelem stacjonowały oddziały ONZ i że ar­mia izraelska nie mogła nad nimi przeskoczyć. Tel Awiw nie domagał się również ich usunięcia. Dopóki strony były rozdzielone przez neutralne wojska, do walk nie mogło dojść. A więc wojska rozjemcze wycofano przy aktywnym współudziale ZSRR. Jak w takim razie Izrael został agresorem?

W podobnych sytuacjach oficerowie i generałowie, je­żeli nie są bezpośrednio zaangażowani w działania wo­jenne, nie otrzymują żadnych dodatkowych informacji. Nie wspomnę nawet o szeregowych żołnierzach, podofi­cerach i prostych cywilach. Słuchaj radia, czytaj „Praw­dę" - i chwatitl Po tego typu akcjach nigdy nie analizuje się błędów, nie mówiąc już o ich publicznym ujawnie­niu. Tylko szkolenia polityczne, tylko poufne memoran­da kierownictwa partyjnego. Zrozumiale, że polityczne kierownictwo szuka usprawiedliwienia. Ale my przecież jesteśmy zawodowcami. Nie potrzebujemy analiz polity­cznych, lecz militarnych: jakie były nietypowe elementy taktyki, jak strony konfliktu zorganizowały dowodzenie, jak współdziałały różne rodzaje wojsk, jak następowało ześrodkowanie na głównych kierunkach, jak spisały się formacje maskujące i służby dezinformacyjne, dzięki ja­kim wybiegom udało się uzyskać efekt zaskoczenia. Nie otrzymaliśmy odpowiedzi na żadne z tych pytań. Jaki był rzeczywisty powód porażki, jakie popełniono błędy -to pozostało dla nas tajemnicą.

Wkrótce potem Komitet Centralny rozesłał zamknięty list do odczytania na zamkniętych zebraniach partyj­nych. Motywem przewodnim listu było: Arabowie wal­czą kiepsko, bo zamiast odpierać ataki, zajmują się odprawianiem modłów. I jakoś nikomu nie przyszło do głowy, że przecież od początku było wiadomo, że Arabo­wie walczą kiepsko. A skoro o tym wiedzieliśmy, to po co było wyrzucać w błoto miliardy rubli, tracić tysiące czołgów i samolotów? Przecież można było próbować dy­plomacji pokojowej. A pokój zapewniały nam „błękitne hełmy". I w jakim celu, u diabła, żądaliśmy usunięcia sił ONZ, które osłaniały tych kiepskich żołnierzy? A w ogóle, skoro wiedzieliśmy, że wojacy z nich żadni, że modlą się zamiast walczyć, to dlaczego nie przedsięwzięto środków zaradczych? A może radziecki Sztab Ge­neralny nie wiedział, jaka naprawdę jest armia arab­ska? W takim razie Sztab Generalny, wywiad wojskowy i tysiące doradców nie byli warci złamanej kopiejki.

A może arabskich oficerów nie uczono w naszych aka­demiach wojskowych? Może szczegółowych planów woj­ny nie układano w naszym Sztabie Generalnym? Jesz­cze jak! Wszystkie, co do przecinka, wyszły spod piór radzieckich sztabowców. Wszystkie kierowały się ra­dziecką doktryną wojenną. Wszystkie wiernie naślado­wały radzieckie wzorce. I radziecki pic na drążku rów­nież. Chociaż tego nie jestem pewny. Bardzo trudno dorównać pod tym względem niezwyciężonej Armii Ra­dzieckiej .

Jedyny skutek wojny arabsko-izraelskiej 1967 roku dotyczący nas bezpośrednio, to wycofanie wszystkich czołgów T-64 i zastąpienie ich starymi, poczciwymi T-55. Były to skromne maszyny, nie słynęły z nadzwy­czajnej siły ognia, ale waliły prosto w cel. Wież nie strą­cały, ale zabijały bez większego wysiłku. I nie spadały im spodenki.

Decyzja o wycofaniu T-64 miała swój głęboki sens. Gdyby czołg został- zaprezentowany, okazałoby się, że T-62 nie jest najnowszym modelem na uzbrojeniu Armii Radzieckiej, a wspaniały T-55 to w ogóle dinozaur. Po­konani Arabowie mogliby się skarżyć, że zostali wypo­sażeni w rupiecie, a zatem to nie oni są winni klęski lecz przestarzały sprzęt. To oczywiście kompletna bzdura. W tym momencie czołgi T-55 stanowiły trzon uzbrojenia radzieckich jednostek pancernych. Arabowie dyspono­wali tym samym typem, choć w uproszczonej wersji eksportowej. T-62 stanowiły nie więcej niż 10 procent wyposażenia, a T-64 dopiero wszedł do seryjnej pro­dukcji, ale miał na razie masę niedoróbek i nie mógł uchodzić za pełnowartościowy wóz bojowy. Tak czy siak, odebrano nam T-64 i nie prezentowano na pokazach. Nawiasem mówiąc, produkowany w sporych seriach czołg T-64 nigdy nie wziął udziału w defiladzie na Placu Czerwonym. Czyżby się obawiano, że może zawieść? Dopiero zbudowany wiele lat później czołg T-72 - ma­szyna niewymyślna, groźna i niezawodna - został za­prezentowany na Placu Czerwonym dokładnie dziesięć lat po niedoszłym pokazie sześćdziesiątkiczwórki.

Kiedy dostarczono nasze pięćdziesiątkipiątki, znaleź­liśmy się w głupiej sytuacji. Teoretycznie mieliśmy spo­żytkować czas na zapoznanie się z nowym czołgiem. Po to nas tu trzymano, wydawano niemałe pieniądze. Ale nowe czołgi zabrano. Za co nam teraz płacą?

Zapytaliśmy o to dowódcę pułku.

- Nie zwracajcie uwagi na takie głupstwa - powia­da. - Płacą wam, i to nieźle? No, to się cieszcie.

Trochę nam przeszło. Jednak to samo pytanie posta­wili w księgowości. Nikt nie ma prawa wypłacać pienię­dzy za nic. Oficer powinien czymś lub kimś dowodzić (a my nikim nie dowodziliśmy}, albo odbywać szkolenie (w akademii wojskowej, na różnych kursach itp.). Od chwili odzyskania naszych T-55 przestaliśmy się wpisy­wać do tej kategorii. Nie wiem, jak ostatecznie poradzo­no sobie z tym problemem. Wiem tylko, że nadal regu­larnie otrzymywaliśmy wypłatę. A figurowaliśmy w rub­ryce „szkolenie". Więc pewnie płacili nam za pic na drążku. Za „balet"...

Tymczasem szkolono nas coraz intensywniej. Dzień po dniu, bez świąt i przepustek, szykowano bezprece­densowy, gigantyczny spektakl. Nie mam pojęcia, ile miliardów rubli poszło na to przedstawienie. Spróbujcie oszacować sami.

Zakłada się, że bezawaryjny przebieg T-55 wynosi zaledwie 500 godzin jazdy. Potem czołg udaje się na remont generalny. Wymienia się dosłownie każdą część, pozostawiając tylko kadłub. Instaluje się nowy silnik, nowy układ transmisyjny i sterowniczy, oprzyrządowa­nie. Po tych zabiegach czołg funkcjonuje dalsze 250 godzin, po czym spisuje się go na straty. Dlatego też

większość czołgów cały swój żywot spędza w oczekiwa­niu na wojnę. Czołgi stoją „zakonserwowane", transpor­tuje się je na platformach kolejowych. Każda godzina samodzielnej jazdy jest zbyt kosztowna. Tylko najstar­sze, dziesięcio-, piętnastoletnie egzemplarze używane są na ćwiczeniach.

W armii radzieckiej czołgi miały wyznaczoną normę -200 kilometrów rocznie. To oznacza, że jeśli czołg spędzi cały rok w hangarach, to w następnym roku może zro­bić 400 kilometrów. Za wykorzystanie normy godzin przed czasem dowódca mógł stanąć przed sądem wojs­kowym.

To tyle, nie licząc kosztów dozoru technicznego, amu­nicji i paliwa.

A teraz wyobraźcie sobie rzecz następującą: tysiące czołgów, dzień i noc uczestniczy w manewrach, bez oglądania się na stan silników. W ten sposób, w ciągu czterech miesięcy nasza 38. Armia zajeździła wszystkie swoje 1.285 czołgów. A nie byliśmy jedyną armią... Tuż przed pokazem odbyła się generalna wymiana sprzętu. Wycofano wszystkie czołgi, transportery opancerzone i pozostałe pojazdy, zastępując je prawie nowymi.

Na szkolenie poświęcano dwanaście godzin dziennie. Każdy element każdej fazy zbliżających się manewrów rozpracowany został w najdrobniejszych szczegółach. Każdy żołnierz musiał znać swoje miejsce.

Przygotowania do manewrów odbywały się na wielkim poligonie oznakowanym palikami. Każdy żołnierz (prze­brany oficer) ćwiczył w kółko to samo zadanie: zesko­czyć z transportera przy tym krzaku, dziewięć kroków naprzód, seria z automatu, jeszcze trzynaście kroków, oto mój cel, kolejna seria, tutaj cel sąsiada z prawej, jeżeli nie trafia -ja mu pomagam. Czołg wali przeciw­pancernym... I jeszcze raz to samo. I od nowa.

Planowanie manewrów trwało, zdaje się, niejeden rok. Kiedy przybyliśmy na ćwiczenia, każdemu wręczono te­czkę ze ściśle opisaną rolą, w której zaznaczony był nie tylko każdy krok, lecz nawet każdy oddech: ...siedem kroków naprzód - błysk - wstrzymaj oddech - zamknij oczy - włóż maskę przeciwgazową - wypuść powietrze -krótka seria z automatu...

Tak było w piechocie, tak było u nas, w artylerii, w oddziałach desantowych.

...Czołg wynurza się z wody - przeciwpancernym przestrzelić wodoszczelną osłonę lufy - dopływ powie­trza zrzucić - odblokować wieżę i włączyć stabilizację armaty - opuścić lufę - za brzeziną wyłonią się cztery czołgi nieprzyjacielskie - zmasowany ogień całej kompa­nii - mój cel: lewy czołg z tyłu - po zniszczeniu celu przenieść ogień na cel po prawej - po zniszczeniu prze­suwać ogień dalej w prawo...

Tydzień po przybyciu do obozu każdy musiał zdać egzamin ustny ze swej roli: wszystkie godziny, minuty, sekundy, kiedy, gdzie, który cel, odległość do celu, pręd­kość, kąt przesuwania się celu. Każdy z dziesiątków tysięcy żołnierzy znał dokładnie wszystkie posunięcia wroga, skład jego sił i sprzętu, wszelkie jego chwyty i sztuczki.

Po egzaminie z teorii zaczęły się zajęcia praktyczne. Na początek każdy indywidualnie obchodził poligon, utrwalając sobie w głowie najdrobniejsze szczegóły. W tym stadium korpus pancerny przemieszczał się pie­szo. Następnie rozpoczęto formowanie załóg.

Było nas czterech: kierowca-instruktor i trzej oficero­wie - dowódca, celowniczy i ładowniczy. Znowu wyszliś­my na poligon. Niezły spacerek, dziesięć-dwanaście ki­lometrów.

Dowódca: - Tu wydam rozkaz: „Cel 2100 w lewo, czołg, zniszczyć".

Celowniczy: - Krzyczę: „Przeciwpancerny!".

Ładowniczy: - Wrzucam pocisk do komory: „Jest przeciwpancerny!".

Kierowca: - Krzyczę: „Droga wolna!" i lekko hamuję.

Z lewej, z prawej, za nami dreptały grupkami tysiące ludzi, każda własnym szlakiem. Wszyscy powtarzali

półgłosem szczegóły zadań, wymieniali uwagi z towa­rzyszami, zerkali do notatek. Na razie nie było to jesz­cze zabronione. Za nami nacierała piechota, przed na­mi posuwał się chyłkiem zwiad, od czasu do czasu „przelatywało" wsparcie lotnicze - piloci też snuli się pieszo, też ćwiczyli swoje zadania.

Nazajutrz wszystko zaczęło się od nowa, tym razem jednak doszło formowanie plutonów i drużyn. Od tej chwili załogi czołgów mogły się dzielić uwagami nie tylko wewnątrz „czołgów", ale i „czołgi" mogły się porozumie­wać między sobą. Następnego dnia wszystko powtórzyło się raz jeszcze, tyle że z formowaniem kompanii. Potem nastąpiła generalna inspekcja. Dopiero później nastąpi­ły właściwe ćwiczenia bojowe. Jeden dzień poświęcono na ćwiczenia kompanijne - kolejno każda kompania musiała przejść całą trasę, na razie bez strzelania. Na­stępnego dnia - ćwiczenia batalionów. Potem - pułko­we, dywizyjne, armijne, na koniec całego frontu. Wszys­tkie poligony starannie zasłano metalową siatką i kra­townicami z prętów zbrojeniowych - żeby czołgi nie poorały ziemi gąsienicami. Dopiero przed samymi ma­newrami siatkę usunięto, a trawa odrosła w dwa ty­godnie.

Z chwilą opanowania wszystkich zadań na danym terenie, następowało przejście na inny. W ten sposób z rejonu czernihowskiego na Ukrainie przekoczowaliś-my stopniowo na Białoruś, pod Bobrujsk. Następnie wróciliśmy do punktu wyjścia, aby powtórzyć wszystko jeszcze raz, i jeszcze jeden.

Tymczasem nie tylko nasz front, ale i wszystkie inne fronty zdążyły do perfekcji przećwiczyć swoje zadania. Wówczas dopiero odbyły się ćwiczenia jak Pan Bóg przy­kazał, w tempie, z udziałem kilku frontów. Nie była to jeszcze właściwa operacja „Dniepr", lecz jej namiastka, próba generalna. Dopiero po niej pozwolono nam wrócić do obozów, gdzie nastąpiła wymiana sprzętu bojowego. Za nami postępowały dziesiątki tysięcy żołnierzy, zacierając wszelkie ślady po ćwiczeniach, zbierając odpady, pogubione przedmioty, zasypując leje po pociskach, usuwając łuski i tropiąc niewybuchy.

A potem...

Kolumna piechoty zmotoryzowanej zmierzała znajo­mą przecinką w kierunku rzeki. Równocześnie arty­leria i lotnictwo kończyły przygotowanie do przerzutu pierwszego batalionu. Zadanie było proste: sforsować Dniepr celem uchwycenia przyczółka na prawym brze­gu rzeki i tym samym umożliwić przerzucenie naszego pułku pancernego i artylerii. Zaraz potem miała nastą­pić przeprawa trzech armii wsparta jednoczesnym tak­tycznym desantem z helikopterów na tyłach wroga. Na­stępną fazą była budowa mostów kolejowych i przepra­wa armii drugiego rzutu oraz lądowanie dwóch dywizji powietrznodesantowych na dalekich tyłach wroga. Po­tem przeprawa kolejnych dwóch frontów i starcie z „Za­chodem".

Tymczasem batalion piechoty zmotoryzowanej zbliżał się do rzeki...

Wkroczenie batalionu do akcji odbywało się z wszel­kimi honorami, mimo że na tym kończyła się jego rola i nie brał udziału w dalszych manewrach. Batalionowi torowały drogę dwie brygady artyleryjskie i osiem puł­ków artylerii. Łącznie 612 dział wsparcia dla jednego batalionu. Dodatkowo na samym brzegu rzeki ustawio­no pułk pancerny do niszczenia celów na przeciwległym brzegu. 600 dział i 100 czołgów wspomaga trzystu żoł­nierzy! Coś podobnego mogło się zdarzyć tylko na poka­zówce z okazji doniosłego jubileuszu!

Rozpędzone transportery łamiąc i krusząc zarośla da­ły nura, wzbijając tuman wody, i ławą ruszyły w stronę nieprzyjacielskiego brzegu, przesłoniętego dymem wy­buchów. Powyrywane pociskami pnie i konary leciały wysoko w niebo. Sypał się nieustający grad odłamków, sięgając nawet do środka rzeki.

plan nakazywał, by w chwili, gdy transportery opan­cerzone dotrą do środka rzeki, artyleria przeniosła ogień w głąb pozycji nieprzyjaciela, pozwalając tym samym batalionowi pokonać drugą część przeprawy i bezpiecz­nie dotrzeć do brzegu. Transportery przebyły już pół drogi, ale artyleria nie wykazywała żadnego zamiaru przesunięcia pola ostrzału. Przeciwnie, nasilenie ognia rosło. Czy to obserwatorzy artyleryjscy zagapili się, czy może batalion rozpoczął przeprawę o dwie-trzy minuty za wcześnie, w każdym razie transportery nie mogły posuwać się dalej i zaczęły krążyć w miejscu, wpadając na siebie i zmagając się z rwącym nurtem Dniepru.

Wszystko to przebiegało przed samą trybuną honoro­wą, na oczach rządu i zaproszonych gości. Breżniew spojrzał w panice na ministra obrony, ten wrzasnął do mikrofonu coś, co absolutnie nie nadaje się do druku, i co spowodowało, że ogień artyleryjski ustał w jednej chwili. Około trzydziestu luf strzelało nadal, ale główny chór umilkł. Stopniowo reszta też ucichła, pojedynczo i dosyć nieskładnie.

Tymczasem transportery opancerzone dalej wykony­wały piruety na wodzie. Dowódca batalionu najwyraź­niej bał się wydać rozkaz dalszego forsowania rzeki, nie wiedząc, z czym może wyskoczyć przeklęta artyleria. Cholera wie, co im strzeli do łba! Poza tym miał wyraźne instrukcje, by nie przekraczać środka rzeki, nim arty­leria nie przeniesie ognia. Każde działo potrzebuje na zmianę celownika dwóch, trzech minut. W tym czasie batalion nadal taplał się w wodzie. Tak dobrze wszystko szło na ćwiczeniach, a tu masz ci los, co za cholerna klapa...

W końcu artyleria, powoli i niemrawo, przeniosła ogień dalej od brzegu. Batalion ruszył naprzód. Niestety, żaden z transporterów nie był w stanie wyjechać z wo­dy. Podczas ćwiczeń artyleria szczyciła się przyzwoitą organizacją, teraz jednak kanonierów chyba poniosły nerwy, albo coś jeszcze nawaliło, w każdym razie cały pas przybrzeżny rzeki, który miał pozostać nietknięty, zryty był lejami po pociskach. Zaczęła się wielka impro­wizacja. Dowódca batalionu polecił wyskakiwać do wo­dy i dalej posuwać się wpław. Rzeka gdzieniegdzie była płytka, ale nie wszędzie. Nienaganny szyk przemienił się w piekielną kotłowaninę. Dalsza realizacja scenariusza była niemożliwa, batalion prezentował bowiem bezładne kłębowisko rak i nóg...

Sytuację uratował dowódca batalionu w randze pod­pułkownika (w istocie przebrany pułkownik Rubanow), który ryknął niespodziewanie:

- Koniec z manewrami. Jesteśmy w walce!

Korespondenci wojskowi wychwalali później dzielnego dowódcę pod niebiosa. Jego rozkaz szczególnie przypadł do gustu sekretarzowi Głównego Zarządu Politycznego, generałowi Episzewowi. A dowódca batalionu wcale nie chciał się popisywać. Swoim rozkazem chciał tylko zmu­sić poprzebieranych oficerów, żeby zapomnieli o wy­uczonych rolach, o całym tym pieprzonym „balecie" i zaczęli zachowywać się tak, jak im dyktował zdrowy rozsądek i doświadczenie z lat służby. Jesteśmy w wal­ce! Młodzi oficerowie w lot pojęli słowa dowódcy, szyki się wyrównały, dowódcy kompanii i plutonów błyska­wicznie ocenili sytuację i, po kilku minutach, dowódca batalionu skierował swoich ludzi do natarcia z samej granicy wody, porzucając pozostałe w rzece transpor­tery.

Potem wszystko poszło zgodnie z planem, z jednym wszak wyjątkiem. Transportery opancerzone wciąż tkwiły w wodzie i my, czołgiści, obawialiśmy się poważ­nie, czy któryś czasem nie blokuje naszych podwodnych przejazdów. Jeśli tak, to pierwszy czołg natknie się na przeszkodę, czołgi jadące za nim zostaną unieruchomio­ne i wybuchnie skandal jakiego świat nie widział.

Ale dzielny dowódca batalionu po raz wtóry uratował sytuację. Posunął się już ze swoją piechotą spory kawa­łek, kiedy nagle przypomniały mu się czołgi i przez ra­diostację nadał rozkaz do transporterów opancerzo­nych, aby spłynęły w dół rzeki, oczyszczając tym samym

drogę dla czołgów. Tak więc wszystkie transportery opancerzone miały trafić w ręce wroga albo "dostać się pod ogień nieprzyjaciela, lecz przynajmniej reszta nad­ciągających wojsk miała drogę wolną. Decyzja dowódcy uratowała całe przedstawienie, ale zniszczyła jego karie­rę. Po manewrach towarzysz Greczko określił ją jako bezzasadną i zdymisjonował starego pułkownika.

Nasze czołgi przeprawiły się przez rzekę bez prze­szkód, ciągnąc za sobą po dnie artylerię całej dywizji. Amunicję i artylerzystów wieziono na transporterach saperskich. Potem balet znów ruszył pełną parą. „Za­chodni", tak jak to było w planie, rzucili się w panice do odwrotu, ledwie ujrzawszy obłoki kurzu na horyzoncie. Cele padały jeden po drugim, nawet kiedy pociski ich nie tykały, ale - co najważniejsze - huk był ogłuszający.

Najwyższe dowództwo „Wschodu" bezbłędnie odgadło wszystkie perfidne zamysły „Zachodu" i zastosowało od­powiednią taktykę natarcia. Krótko mówiąc, wszystko poszło aż do obrzydzenia zgodnie z planem.

Trzy dni potem przywieziono nas do Kijowa. Defiladę pokazywano później w telewizji i w kronice filmowej, ale dopiero po żmudnych zabiegach cenzorskich na orygi­nalnym materiale. W rzeczywistości wyglądało to trochę inaczej.

Defilada odbywała się na lotnisku wojskowym. Na płycie, wzdłuż pasa startowego stały czołgi. Było to naj­większe takie skupisko w historii ludzkości. Zgroma­dzono czołgi czterech frontów, w sumie ponad 20.000 maszyn. Gdyby armie NATO odważyły się kiedyś zebrać tyle czołgów w jednym miejscu, to nie byłyby w stanie, bowiem wszystkie państwa zachodnie razem wzięte nie dysponują taką liczbą. Wstrząsające fotografie bezkres­nego pancernego oceanu obiegły później czołówki gazet całego świata. Niektórzy zachodni komentatorzy wyra­żali domniemanie, że prawdopodobnie były to plastiko­we makiety czołgów. Istotnie, choć nie z plastiku, stoją­ce na lotnisku czołgi nie przedstawiały wartości bojowej. Były to wozy wykorzystywane do intensywnych ćwiczeń, które już dawno utraciły sprawność. Był to najczęściej surowiec wtórny dla hut. Po defiladzie część z nich po­wędrowała do kijowskich zakładów naprawczych, ty­siące trafiły na chińską granicę jako stacjonarne stano­wiska ogniowe, a większość skazano na przetopienie. Rok jubileuszu okazał się rokiem rekordowych wytopów stali.

Trudno oszacować, ile kosztował ten spektakl. Licząc tylko zajeżdżone czołgi - to znaczy pomijając koszty amunicji, paliwa, amortyzacji wyposażenia, tysięcy ton stali zbrojeniowej oraz betonu - przypuszczalny rachu­nek sięgał miliardów rubli. Na rynku światowym brytyj­ski Chieftain, odpowiednik naszego T-62, osiągał cenę 210.000 dolarów. Podczas manewrów nasz 1. Front Ukraiński zajeździł doszczętnie ponad 5.000 czołgów i w znacznym stopniu zużył dalszych 5.000 - a w ope­racji „Dniepr" uczestniczyło co najmniej pięć takich frontówjak nasz. Pomnóżcie to przez cenę jednego czoł­gu i stanie się jasne, dlaczego supermocarstwo takie, jak Związek Radziecki nie potrafiło prześcignąć Hiszpa­nii w produkcji samochodów osobowych.

Defilada przebiegała, jak to się mówi, bez zakłóceń, chociaż... nie do końca.

Zgromadzone na lotnisku oddziały czekały na przyby­cie znakomitych gości. Wyczekiwano ich również na trybunie honorowej. Defilada miała się rozpocząć trady­cyjnie o godzinie 10.00. W przeciwieństwie do defilad moskiewskich, przewidziano również pokaz niewyobra­żalnej armady powietrznej. Samoloty i śmigłowce miały nadlatywać z lotniska w Boryspolu, dosyć odległego od Kijowa. Każdy przelot wyliczony był co do sekundy. Lecz Breżniew, Podgórny, Kosygin i Szelest spóźniali się z niewiadomych powodów.

Nerwowość rosła z każdą minutą. Marszałek Greczko na trybunie klął pod nosem naszą ukochaną partię,

rząd radziecki i wszystkich członków Politbiura z osob­na, śląc pod ich adresem najbardziej wyszukane obelgi, jakie mogą sobie wyobrazić znawcy tej najpopularniej­szej odmiany twórczości ludowej. Greczko co prawda wyklinał na Breżniewa szeptem, ale ponieważ mikrofony na trybunie włączono punktualnie o godzinie 10.00, monolog marszałka słychać było w promieniu dziesięciu kilometrów - na całym terenie defilady. Dlatego to ki­jowska defilada odznaczała się niepowtarzalnym klima­tem, szczególnym rodzajem rozbawienia.

W pół godziny później, kiedy oddziały uroczyście defi­lowały przed trybuną wielkich wodzów, na twarzach ofi­cerów i żołnierzy nie gościł znany z takich sytuacji wyraz zaciętej determinacji. Tym razem wszystkie oblicza roz­jaśniały uśmiechy. I wodzowie uśmiechali się ze wzajem­nością, machając do żołnierzy pulchnymi dłońmi.

OPERACJA MOST

- Towarzysze - zagaił minister obrony. - W nowym ro­ku 1967 Armia Radziecka podejmie szereg niezwykle skomplikowanych i odpowiedzialnych zadań, aby ucz­cić pięćdziesiątą rocznicę Wielkiej Socjalistycznej Rewo­lucji Październikowej.

Pierwszym i najtrudniejszym zadaniem jest osiągnię­cie ostatecznego rozwiązania problemu bliskowschod­niego. Zadanie to spoczywa w całości na barkach Armii Radzieckiej. Pięćdziesiąty rok istnienia Związku Ra­dzieckiego stanie się zarazem ostatnim rokiem istnienia Izraela. Jesteśmy gotowi do wykonania tego zaszczytne­go zadania. W jego realizacji przeszkadza nam jedynie obecność wojsk ONZ pomiędzy siłami żydowskimi i arabskimi.

Po uregulowaniu problemów bliskowschodnich, wszystkie wysiłki zostaną skierowane do uporządkowa­nia problemów europejskich. To zadanie nie tylko dla dyplomatów. Tu również Armia Radziecka będzie zmu­szona rozwiązać masę nabrzmiałych zagadnień. Zgod­nie z decyzją Biura Politycznego, Armia Radziecka „wyszczerzy kły". Pod tym hasłem rozumiemy szereg bardzo konkretnych posunięć. Zorganizujemy bezpreceden­sową paradę lotnictwa w Domodiedowie. Bezpośrednio po zwycięstwie na Bliskim Wschodzie, przeprowadzone zostaną wielkie manewry marynarki wojennej na mo­rzach Czarnym, Śródziemnym, Barentsa, Północnym i na Bałtyku. Następnie przeprowadzimy zakrojone na wielką skalę manewry „Dniepr". Demonstrację siły za­kończymy w dniu 7 listopada imponującą defiladą na Placu Czerwonym. Następnie na tle tych demonstracji siły oraz zwycięstwa na Bliskim Wschodzie będziemy mogli nakłonić kraje arabskie, żeby na parę tygodni pod byle pretekstem zakręciły kurki z ropą naftową i zawie­siły dostawy dla Europy i Ameryki. - Minister uśmiech­nął się. - Sądzę, że Europa będzie dzięki temu bardziej skłonna do podpisania traktatów w wersji, którą jej przedłożymy.

- Czy będą jakieś spektakularne demonstracje w ra­mach programu kosmicznego? - zapytał pierwszy zastępca dowódcy Wojsk Lądowych.

Minister obrony zmarszczył brwi.

• Niestety, nie. W okresie woluntaryzmu popełniono w tej dziedzinie skandaliczne błędy. Do dziś musimy za nie płacić. Przez najbliższe dziesięć do piętnastu lat nie będziemy robić w kosmosie właściwie niczego nowego, jedynie powtarzać poprzednie eksperymenty z pewnymi modyfikacjami.

• Jakie posunięcia przewiduje się w sprawie Wietna­mu? - zapytał dowódca Dalekowschodniego Okręgu Wojskowego.

• Skuteczne rozwiązanie wszystkich problemów euro­pejskich będzie możliwe tylko pod warunkiem, że Amery­kanie ugrzęzną tam na dobre. Uważam, że nie powinniś­my się za bardzo śpieszyć z wyzwalaniem Wietnamu.

Zebrani ożywili się, okazując wyraźne zrozumienie dla takiego punktu widzenia.

- Zanim zakończymy sprawy ogólne - ciągnął dalej marszałek Greczko - chciałbym zwrócić się do wszystkich z prośbą o przemyślenie następującej kwestii. Niezależnie od tych wszystkich demonstracji siły, im­ponującej liczby wojsk i ich wyszkolenia, byłoby wska­zane zorganizować coś naprawdę spektakularnego, coś ekstra. Coś, czego nigdy dotąd nie było. Jeżeli więc ktoś z was, towarzysze generałowie, wpadnie na interesujący pomysł, proszę bezzwłocznie zwrócić się do mnie osobi­ście lub do szefa Sztabu Generalnego. Z góry proszę, abyście nie mnożyli liczby czołgów, artylerii i sprzętu lotniczego. Tego i tak będzie tyle, że nie jesteście sobie w stanie wyobrazić. Zbierzemy i pokażemy wszystko, co mamy. Nie należy też, oczywiście, zgłaszać propozycji ujawnienia nowych technologii. Pokażemy wszystko to, co możemy: BWP-1, T-64, myśliwce MiG-23 i MiG-25. Możliwie, że zademonstrujemy także niektóre prototypy wozów bojowych. Pociąga to za sobą pewne niebezpie­czeństwa, ale pokazać chyba musimy. Powtarzam jesz­cze raz: potrzebujemy naprawdę czegoś niezwykłego.

Wszyscy zebrani odczytali ostatnie słowa ministra ob­rony jako obietnicę wysokiej nagrody za oryginalny po­mysł. I taka była jego intencja. Wszystkie wojskowe mózgi podjęły wyzwanie. Tylko co tu można nowego zaproponować, oprócz zwiększenia ilości i jakości?

A jednak trafiła się oryginalna koncepcja. Zrodziła się w umyśle generała pułkownika Ogarkowa, byłego ofice­ra saperów.

Idea była szalenie prosta. Ogarkow proponował, aby pokazać nie tylko samą potęgę armii, lecz i to, że wspo­mniana potęga opiera się na solidnym fundamencie wojskowego zaplecza i doskonałym przemyśle zbroje­niowym. Nie miał, naturalnie, zamiaru odsłaniać wszys­tkich tajników systemu zaopatrzenia, bo i po co. Aby przekonać gości o swoim bogactwie, gospodarz domu nie musi ujawniać wszystkich kosztowności. Wystarczy jedno płótno Rembrandta na ścianie.

Podobnie Ogarkow zamierzał pokazać tylko jeden ele­ment, ale za to obezwładniający. Wszystko sprowadzało się do pomysłu wybudowania w rekordowym tempie, na przykład w ciągu godziny, mostu kolejowego przez Dniepr, a następnie skierowanie na ten most składów wyładowanych sprzętem bojowym i kolumn pancer­nych. Taki most nie tylko symbolizowałby silne zaple­cze, lecz ponadto udowodniłby Europie, że jakby co, to żaden Ren jej nie uratuje.

Ministerstwo Obrony i Sztab Generalny były zachwy­cone pomysłem Ogarkowa. To było właśnie to, o co cho­dziło. Armia nie dysponowała oczywiście stosownym mostem, a czasu do rozpoczęcia ćwiczeń pozostało nie­wiele. Te fakty nikogo jednak nie niepokoiły - najważ­niejsze, że pojawił się upragniony pomysł.

Generała pułkownika Ogarkowa wyposażono we wła­dzę absolutną, jak Głównego Konstruktora przed wy­słaniem na orbitę pierwszego kosmonauty. Sam Ogar­kow był nie tylko błyskotliwym erudytą i doświadczo­nym inżynierem w zakresie budowy mostów. Był też wyjątkowo wymagającym, surowym dowódcą. Przypo­minał pod tym względem samego Żukowa. Te cechy ułatwiały mu wykonanie zadania. Pod jego bezpośred­nią komendę przeszły wszystkie placówki badawcze wojsk inżynieryjnych i kolejowych, jak również wszys­tkie fabryki i zakłady produkujące sprzęt inżynieryjny. Normalną produkcję tych przedsiębiorstw wstrzymano w oczekiwaniu, aż nadejdzie rozkaz zbudowania czegoś niezwykłego.

W czasie gdy projektanci mozolili się nad pierwszymi szkicami przyszłego mostu, który miał się przydać tylko jeden jedyny raz, w jednostkach kolejowych i inżynie­ryjnych odbywała się selekcja najmłodszych, najzdrow­szych i najsilniejszych oficerów oraz najzdolniejszych i najbardziej doświadczonych saperów. Dodatkowo przeprowadzono konkursy wśród słuchaczy ostatniego roku szkół wojsk kolejowych i inżynieryjnych. W wyni­ku tych działań tysiące najlepszych oficerów i kadetów ze wszystkich zakątków Związku Radzieckiego przebra­no w mundury zwykłych żołnierzy i sprowadzono do Kijowa. Tu zaś sformowano z nich 1. Dywizję Budowy Mostów Kolejowych Gwardii.

Zanim jeszcze wyjaśniło się, jaki to ma być most, dywizję poddano bezprecedensowemu przeszkoleniu. Było bowiem pewne, że wszyscy zatrudnieni przy jego stawianiu będą musieli pracować jak akrobaci pod ko­pułą cyrkową.

Tymczasem pierwotna koncepcja rozkładanego mo­stu kolejowego została odpowiednio dopracowana. Pad­ła propozycja, by natychmiast po zamocowaniu mostu na podporach przepuścić na drugi brzeg maszynę do układania torów wraz z kilkoma wagonami szyn i w równie rekordowym tempie ułożyć odcinek torów na prawym brzegu, a dopiero potem przerzucać eszelony wojskowe i ciężki sprzęt. Ten pomysł również spot­kał się z aprobatą.

Tymczasem wszystkie pracownie konstruktorskie, z których każda osobno pracowała nad projektem mo­stu, oświadczyły jednomyślnie, że w tak krótkim czasie niemożliwe jest wybudowanie mostu pontonowego o nośności choćby mizernych 1.500 ton.

Ogarkow zagotował się i postanowił rzucić na szalę osobistą reputację. Postępował szybko i bezbłędnie. Po pierwsze, zwrócił się do KC z propozycją, aby ten kto wymyśli odpowiedni patent otrzymał Nagrodę Leni­nowską. Komitet Centralny wyraził zgodę. Następnie Ogarkow zwołał wszystkich konstruktorów, zakomuni­kował im tę decyzję i zaproponował powtórne prze­dyskutowanie wszystkich szczegółów. Zebrani zrezyg­nowali z pomysłu wysłania przez most maszyn do ukła­dania torów i transporterów szyn. Zaniechano też równoczesnego przejazdu kolumn pancernych i wago­nów kolejowych. Ustalono, że wszystkie wagony poka­zowego składu będą puste, tak samo jak ciężarówki jadące obok pociągu.

Pozostał jeszcze jeden problem. Jak przeprawić przez most lokomotywę ważącą 300 ton? Zaproponowano, by ciężar lokomotywy maksymalnie zredukować. Natych­miast przystosowano do tego celu dwie lokomotywy, główną i rezerwową. Wszelkie możliwe elementy stalowe zastąpiono stopami aluminiowymi. Wymieniono kocioł parowy i palenisko. Tender lokomotyw został całkowicie opróżniony z węgla i wody, zostawiono tylko mały zbior­nik z wysokoenergetycznym paliwem, prawdopodobnie benzyną lotniczą albo olejem napędowym.

A czas nieubłaganie pędził naprzód. Projekty szczegó­łowych rozwiązań mostu wykańczano już w fabryce. Tam też skierowano większość oficerów 1. Dywizji Bu­dowy Mostów Kolejowych Gwardii, aby zaznajomili się z konstrukcją podczas produkcji. Fabryki, które przez kilka miesięcy nie pracowały w ogóle, zostały teraz zmi­litaryzowane i pracowały na trzy zmiany. Robotnikom płacono zawrotne pensje i obiecywano, że jeżeli ukończą pracę na czas, otrzymają fantastyczne nagrody z rąk samego ministra obrony.

Tymczasem pierwsze elementy mostu dostarczono zgodnie z planem do dywizji i rozpoczęło się szkolenie. Z każdym tygodniem dowożono nowe części i na kolej­nych ćwiczeniach montowano coraz dłuższy most. Z wyliczeń wynikało, że powinien wytrzymać ciężar pu­stego pociągu. Jak to się sprawdzi w praktyce, tego, oczywiście, nikt nie mógł być pewien. W najgorszym razie gdyby most zanadto ugiął się pod ciężarem loko­motywy, wagony mogły zsunąć się do wody. Dlatego załogi lokomotyw i kierowcy ciężarówek (przebrani ofi­cerowie), które miały przeprawiać się przez most wraz z wagonami, na gwałt ćwiczyli techniki ratunkowe, sto­sowane przez pancerniaków pod wodą.

Niestety, nie można było przećwiczyć przyswojonych umiejętności, ani też sprawdzić wytrzymałości kons­trukcji, gdyż nadal brakowało kilku elementów, bez któ­rych nie dało się przerzucić mostu.

W dniu, w którym do dywizji dostarczono dwa os­tatnie pontony, rozpoczęły się największe manewry wojskowe w historii ludzkości. Nosiły one kryptonim „Dniepr".

W poprzek Dniepru w rekordowym tempie wzniesiono pontonowy most kolejowy, a kiedy na prawym brzegu wbijano ostatnie słupy, z lewego brzegu na most płyn­nie wsunęła się lokomotywa, powoli ciągnąc za sobą długi skład wagonów. Równocześnie na most wślizgnęła się kolumna wojskowych ciężarówek.

^Przywódcom partii i rządu, a także licznym gościom zagranicznym, którzy obserwowali budowę gigantyczne­go mostu, nie przyszło zwyczajnie na myśl, że ma on służyć transportowi kolejowemu. Kiedy więc na moście pojawiła się lokomotywa, z trybuny rządowej rozległy się entuzjastyczne owacje.

W miarę jak lokomotywa oddalała się od brzegu, most uginał się pod jej ciężarem w sposób coraz bar­dziej widoczny. Konstrukcja dotknęła powierzchni wo­dy i ciężkie, leniwe fale powędrowały od mostu ku brze­gom rzeki. Powracające fale uderzyły w most i zakołysały nim w jedną i drugą stronę. Naraz na dachu lokomotywy pojawiły się trzy figurki przerażonych ma­szynistów.

Żaden z gości zagranicznych nie zwrócił jakoś uwagi na zdumiewający fakt, że z komina lokomotywy nie wy­dobywa się dym, za to pojawienie się na lokomotywie maszynistów wszyscy z miejsca odnotowali i skwitowali ten fakt wyrozumiałymi uśmieszkami.

Przerażonych maszynistów starannie wyretuszowano później ze wszystkich zdjęć i filmów rejestrujących słyn­ną przeprawę, lecz w chwili gdy zdarzenie miało miejs­ce, należało za wszelką cenę ratować sytuację. Cała subtelnie przygotowana operacja mogła przeistoczyć się w farsę.

Kołysząca się dostojnie lokomotywa z trzema maszy­nistami na szczycie niepewnie podążała do przodu.

- Co tam jest na dachu? - zapytał marszałek Greczko, cedząc słowa przez zęby.

Pozostali generałowie i marszałkowie zachowali abso­lutne milczenie. Wtedy wystąpił generał pułkownik Ogarkow, który dziarsko zameldował:

- Towarzyszu marszałku Związku Radzieckiego! Głę­boko wzięliśmy sobie do serca doświadczenia niedawnej wojny izraelsko-arabskiej, w której decydującą rolę ode­grało lotnictwo. Podjęliśmy w związku z tym środki ma­jące na celu zabezpieczenie całej komunikacji zaplecza przed atakiem powietrznym nieprzyjaciela. W razie woj­ny do stałej załogi trzech maszynistów dołączą trzej żołnierze z ręcznymi wyrzutniami przeciwlotniczych po­cisków rakietowych Strieła-2. Oddziały jeszcze nie otrzymały wyrzutni, lecz rozpoczęliśmy szkolenie załóg. Obecnie maszyniści pozostają w kabinie parowozu, na­tomiast obsługa wyrzutni obserwuje niebo w poszuki­waniu lotnictwa nieprzyjaciela.

Goście zagraniczni oniemieli w obliczu takiej spraw­ności działania Sztabu Generalnego i błyskawicznej re­akcji na zmiany w praktyce wojennej.

Ministra obrony zachwycił natomiast refleks i pew­ność siebie Ogarkowa, umiejętność łgania w żywe oczy, bez drgnienia powieki i we właściwym momencie.

Tuż po ćwiczeniach most rozebrano i oddano do prze­topienia. 1. Dywizję Budowy Mostów Gwardii rozformo­wano jako niepotrzebną. Podczas rozdania nagród wszystkim projektantom i budowniczym, postanowiono jednogłośnie powierzyć Ogarkowowi organizację wszys­tkich przyszłych tego typu przedsięwzięć. Tak właśnie narodził się Główny Zarząd Maskowania Strategicznego (GZMS), którego pierwszym szefem został generał puł­kownik Ogarkow. Wkrótce potem otrzymał czwartą gwiazdkę i awans na generała armii.

GZMS rozpoczął swoją działalność od przejęcia całej cenzury wojskowej, następnie również państwowej. Nie­bawem opanował większość instytucji zajmujących się dezinformacją, po czym wyciągnął macki ku wszystkim organom sił zbrojnych. Jak staracie się maskować przed wrogiem? Odtąd każdy budynek wojskowy, począwszy od centrów kosmicznych, poprzez wyrzutnie rakietowe i bazy strategicznych okrętów podwodnych, po koszary przygranicznych oddziałów KGB, musiał mieć osobiste zatwierdzenie Ogarkowa.

A Ogarkow sięga już po przemysł zbrojeniowy. W ZSRR cały przemysł to zbrojeniówka. Chcesz budo­wać fabrykę? A, to musisz wpierw wykazać, że potrafisz zakamuflować jej prawdziwe przeznaczenie. No i ruszyli ministrowie gęsiego do Nikołaja Ogarkowa po podpis.

Potęga GZMS stale rosła. Czy w radzieckiej rzeczy­wistości było w ogóle cokolwiek, co nie zasługiwało na kamuflaż? Czy istniał w tamtym świecie jakikolwiek ob­szar, w którym nie próbowano nabić przeciwnika w bu­telkę?

Ileż to wódki spłynęło, ile samobójstw popełniono, ilu ludzi wsadzono do więzień - i to wszystko, za tajemnice państwowe. Bo z każdą bzdurą trzeba uważać. I zawsze lepiej wykręcić kota ogonem. A Nikołaj Ogarkow jest głównym kontrolerem tego cyrku. Innym żyć nie pozwa­la i sam haruje w pocie czoła. Trzeba Amerykanów wy­wieść w pole podczas strategicznych negocjacji? Ogar­kow posyła pierwszego zastępcę generała pułkownika Trusowa. Ale gdy dochodzi do podpisania dokumentów, to sam wchodzi w skład delegacji.

Dobrze pracuje! Otumanił łatwowiernego prezydenta USA! Chwała mu za to i honory: stopień marszałka Związku Radzieckiego i stanowisko szefa Sztabu Gene­ralnego.

CZEŚĆ II

DYWIZJA SZKOLNA

Oster, Ukraina, październik 1967 roku

- Rzygaj! To rozkaz!

Młody, krótko ostrzyżony żołnierzyk rozejrzał się ża­łośnie w nadziei znalezienia pomocy. Drużyna równie młodych i równie króciutko ostrzyżonych, przed którą stoi, nie ma dla niego najwyraźniej ani krzty współczu­cia. Już po tygodniu służby w pełni przyswoili sobie żelazną regułę dywizji szkolnej: jeżeli jeden żołnierz nie usłucha rozkazu, ucierpi cała drużyna. A jeżeli cała drużyna wykaże niesubordynację, wtedy sierżant wy­bierze sobie jednego żołnierza, który zbierze cięgi za wszystkich. Będzie go ćwiczył „aż mu z uszu pójdzie dym", „aż da pyskiem w trociny". Kiedy zaś żołnierz nie będzie już zdolny do sprawnego wykonywania rozka­zów, ucierpi na tym jego drużyna. I tak w kółko, cały cykl powtarza się bez końca.

Sposobów szkolenia jest bardzo wiele. Można, na przykład, kazać oddziałowi wykopać okopy w żelbetowej nawierzchni. Norma, to 60-centymetrowy okop pojedynczy w trzydzieści minut. A kto rozkazu nie wykona, będzie się szkolił od nowa, tytułem kary.

Krótkowłosy żołnierzyk stał twarzą w twarz z ustawio­ną w szyku drużyną, a w szyku już zaczynała narastać złość, gdyż każdy wie, co go czeka, jeżeli rozkaz nie zostanie wykonany natychmiast.

Stałem na uboczu, obserwując działalność swego za­stępcy. Po trzech dniach służby jako dowódca plutonu szkolnego, rozumiałem już dogłębnie kolejną zasadę obowiązującą w dywizji szkolnej: nie wtrącaj się do ro­boty sierżanta, bo będziesz musiał wykonać ją sam.

A starszy sierżant odczekał dla porządku dziesięć se­kund, i ryknął:

- Druga drużyna, słuchać rozkazu! Szeregowy Rawdulin spóźnił się do szyku całe 13 sekund, ponieważ przebywał w kantynie. Wszyscy biegiem marsz!

Każdy żołnierz dywizji szkolnej ma codziennie po obie­dzie dwadzieścia minut wolnego, a także dziesięć minut wieczorem. Prosto z obiadu zgłodniały żołnierz pędzi do bufetu, który obsługuje jedna ślamazarna sprzedawczy­ni. Pułk liczy 1.500 żołnierzy, z czego dobra połowa -najgłodniejsi, albo najwięksi optymiści - szturmuje nie­wielki lokalik. Większość z nich, dostawszy się już do pomieszczenia, nie może dopchać się do lady, ani z po­wrotem do wyjścia. Za sekundowe choćby spóźnienie na apel spotyka ich za każdym razem surowa kara, a mimo to liczba chętnych do bufetu wcale nie maleje. Można by się dziwić, skąd żołnierze brali pieniądze na zakupy, skoro miesięczny żołd wynosił 3 ruble 80 kopiejek. Odpowiedź jest prosta: dzień w dzień przez dwa lub trzy miesiące żołnierz usiłował dotrzeć do bufetu, ale nigdy mu się to nie udawało. Oto cała tajemnica oszczędności.

W chwili, o której mowa, wszystkie czterdzieści pluto­nów pułku stało w szyku na dziedzińcu garnizonowym, gotowe przystąpić do czyszczenia broni. W okolicy nie było widać ani jednego oficera, wszelkie uchybienia ko­ryguje sierżanci, każdy na swój sposób. Zazwyczaj

w kółko uprawiali „padnij-powstań", pompki, przysia­dy, czasem jakaś drużyna czołga się po dziedzińcu po­krytym grubą warstwą świńskiego łajna.

Mój zastępca z naszywkami starszego sierżanta po­stanowił dziś ograniczyć się do zmuszenia bufetowego winowajcy, aby publicznie zwrócił to, co zjadł w bufe­cie - czy też raczej: co zamierzał zjeść. Wyrzygiwanie pokarmu często określa się w dywizjach szkolnych nau­kowym terminem „ekstrakcja", przez analogię do gwał­townego wyplucia wystrzelonej łuski z komory czołgo­wego działa. Sierżanci opisują tymi słowami swoje prze­życia po straszliwym pijaństwie: „Przez całą noc męczyły mnie okropne ekstrakcje"...

W odróżnieniu od sierżanckich mimowolnych ekstra­kcji, ostrzyżony żołnierzyk miał wykonać je na rozkaz. Ponieważ jednak winowajca nie wykonał polecenia, cały kolektyw musiał naprawić jego błąd:

- Druga drużyna! Pochylić się!

Dziesięć grzbietów natychmiast pochyliło się do przodu.

- Dwa palce - lewej ręki - DO UST! Oddział błyskawicznie wykonał rozkaz.

- Od prawej -jeden po drugim - RZYGAĆ!

Wijąc się w konwulsjach, druga drużyna wypełniła rozkaz dowódcy i opróżniła żołądki w całkiem przyzwoi­tym czasie.

- Drużyna - dziesięć kroków w tył - marsz! Szerego­wy Rawduiin! Do szeregu! Spocznij!

Sierżant odwrócił się pod pozorem wyszukiwania dla drużyny odpowiedniego miejsca na czyszczenie broni. W tej samej chwili Rawduiin zarobił od najbliżej stoją­cych towarzyszy dwa mocne ciosy w brzuch. Usiłując stłumić w sobie cienki, przenikliwy jęk, runął na kolana i powoli osunął się we własne wymiociny.

Podczas ćwiczeń sierżanci i oficerowie nigdy nie biją żołnierzy - to żelazne prawo Armii Radzieckiej.

FACHOWIEC

287. Nowogrodzko-Wolyńska Dywizja Szkolna

Piechoty Zmotoryzowanej

(dwukrotnie odznaczona Orderem

Czerwonego Sztandaru,

oraz orderami Suworowa, Kutuzowa

i Chmielnickiego), Ukraina

Aresztowanego przywieziono do pułku i zamknięto w izolatce przy wartowni. Siadł w kącie, posępnie wpa­trzony w podłogę. Sierżanta aresztowano w Omsku, o 4 tysiące kilometrów od macierzystego pułku.

Przybył prokurator wojskowy. Wszczęto dochodzenie. Co, jak i dlaczego? Sprawa jest poważna. Wszystko za­leży od tego, jak władze zwierzchnie będą się zapatrywa­ły na to, co zaszło, jak zinterpretują wykroczenie. Jeśli uznają je za samowolne oddalenie, sierżant dostanie w najgorszym razie piętnaście dni aresztu. Jeżeli za de­zercję - wyrok wyniesie minimum piętnaście lat.

Gdyby sierżanta przyskrzyniono w macierzystym okręgu wojskowym, sprawę by się oczywiście zatuszowało, gdyż między okręgami trwa ostre współzawod­nictwo socjalistyczne o najmniejszą liczbę wykroczeń i naruszeń regulaminu. Ponieważ jednak złapano go w obcym okręgu, a o sprawie dowiedziała się Moskwa, dowódcy uczynią teraz wszystko, żeby wykazać nieza­chwianą wolę całkowitego wyeliminowania tego typu przestępstw. Tu jednak pojawia się kolejna sprzeczność: jeżeli mamy do czynienia z dezercją, to dlaczego nie zameldowano o tym Moskwie sześć dni wcześniej, zaraz po zniknięciu sierżanta?

Tak czy inaczej - kłopoty. I to dla wszystkich zwierz­chników sierżanta, od dowódcy plutonu po szefa okręgu wojskowego.

Sierżant nazywał się Zumarow, a dowódcą jego plutonu byłem ja. Dlatego ja pierwszy spotkałem się ze śledczym.

- To wasz sierżant?

- Mój, towarzyszu pułkowniku.

- Od jak dawna u wąs służy?

- Od ośmiu miesięcy, towarzyszu pułkowniku. Po za­kończeniu szkolenia w moim plutonie otrzymał awans na stopień sierżanta i pozostał w plutonie jako dowódca drugiej drużyny.

- Co możecie o nim powiedzieć?

- Towarzyszu pułkowniku, ja to ścierwo pierwszy raz widzę na oczy - wyznałem szczerze.

Prokurator znał życie, więc moje oświadczenie nie zro­biło na nim najmniejszego wrażenia.

- Fachowiec? - zapytał tylko.

- Tak jest, fachowiec, towarzyszu pułkowniku - po­twierdziłem.

Na tym przesłuchanie się zakończyło.

Po mnie wezwano kolejno dowódcę kompanii, zas­tępcę dowódcy batalionu do spraw politycznych, wresz­cie samego dowódcę batalionu. Przesłuchanie każdego z nich też nie trwało dłużej niż minutę. Żaden dotąd nie widział przedmiotowego sierżanta.

Jeżeli wszelka własność w kraju jest znacjonalizowana, czyli innymi słowy, jeżeli wszystko jest własnością państwa, wówczas właściwa każdemu człowiekowi chęć wybicia się, wyróżnienia i poprawienia swojej stopy ży­ciowej może się realizować jedynie w ramach aparatu państwowego, który, tak się składa, potrzebuje wielu (zdecydowanie zbyt wielu) zawodowych notabli i urzęd­ników z wyższym wykształceniem.

Dowolny dyplom ukończenia wyższych studiów otwie­ra dostęp do rozmaitych sfer: do partii, do związków zawodowych, do Komsomołu, do KGB, do sportu, do literatury i sztuki, do przemysłu, do rolnictwa, do trans­portu - słowem, gdzie dusza zapragnie. Dlatego też w każdym społeczeństwie socjalistycznym zaobserwo­wać można następujący paradoks: nikt nie ubiega się o zawód, każdy ubiega się o dyplom, wszystko jedno jaki. Oczywiście, najlepiej jeżeli to będzie dyplom z nauk społecznych, a nie ścisłych, bo najbardziej praktyczne, gdyż najważniejszą rzeczą w karierze jest umiejętność gładkiej mowy.

Wskutek tego, że każdy leci studiować filozofię (mark­sizmu-leninizmu) i historię (partii), ludzi, którzy potra­fią cokolwiek zrobić własnymi rękami można u nas ze świecą szukać. Ludzie ci są na wagę złota. Wystarczy spojrzeć, jak sobie żyją mechanicy samochodowi, ślusa­rze, hydraulicy, malarze pokojowi, posadzkarze (mówię naturalnie o tych, którzy dorabiają na boku - ale kto nie dorabia!). Śpieszę zapewnić, że nie mam nic przeciw­ko nim.

W Armii Radzieckiej szczególnie poważa się ludzi, któ­rzy potrafią cokolwiek zrobić, gdyż system kontroli i oceny pododdziałów, jednostek i formacji jest tak ob­myślony, że nie sposób go obejść bez fachowców.

Zważcie sami. Do pułku przybywa jakaś tam komisja. Od czego zacznie przegląd? Czym się zainteresuje? Na pierwszym miejscu stan ideologiczny wojska: czy mamy ludzi głęboko oddanych, czy też wdarło się jakieś ziarno rozkładu? Jak sprawdzić, czy ideologia burżuazyjna, maoizm, nacjonalizm, syjonizm albo jakiekolwiek inne plugawe odszczepieństwo nie wywiera przypadkiem

wpływu na radzieckiego bojownika? Bardzo prosto. Po pierwsze, komisja musi przeprowadzić inspekcję koszar. Czy po salach wisi dość portretów przywódców partii i rządu, czy dość jest plakatów i haseł, krótko mówiąc, czy w dostatecznym stopniu rozwija się tutaj agitację wizualną. W jakim stanie jest świetlica? A izba pamięci? A gazetki kompanijne? A ścienna gazetka satyryczna? A codzienny biuletyn bojowy każdego plutonu?

Potem należy się dowiedzieć, co robi żołnierz w czasie wolnym od zajęć. Czym się zajmuje? To również jest całkiem proste zadanie: specjalnie dla komisji organizu­je się koncert albo zawody sportowe. Są też inne wy­mowne dowody: puchary, proporczyki, chorągiewki. Ten za osiągnięcia sportowe, tamten za amatorską dzia­łalność artystyczną.

No cóż, wygląda na to, że wszystko gra. A jak tam u was z porządkiem, z przestrzeganiem regulaminu wojskowego? Tu też żadnych problemów! Możecie do woli sycić oczy - ogrodzenia pomalowane, ścieżki za­miecione, okna pomyte, łóżka posłane tak, że trudno lepiej.

Wierzcie mi, jeżeli dowódca pułku umie ukryć wszys­tkie ciemne strony i wykroczenia, które są na porządku dziennym i potrafi przedstawić obraz doskonalszy niż jego koledzy, ma awans zapewniony. Najważniejsze, że­by umiejętnie tuszować niemiłe aspekty. Wtedy rezulta­tów z ćwiczeń i manewrów w ogóle nie będzie się brać pod uwagę.

Aby zapewnić sobie zwycięstwo w tym nieustającym współzawodnictwie, każdy dowódca, od dowódcy kom­panii wzwyż, musi dysponować rzemieślnikami, artys­tami i sportowcami, najlepiej na poziomie półprofesjo­nalnym. Dla tych fachowców stworzono w wojsku spec­jalny termin: nazywają się „martwymi duszami". Mimo że zarejestrowani są jako celowniczowie, amunicyjni, radiotelegrafiści itd., zajmują się w istocie czym innym. Jedni dzień i noc klecą gazetki. Inni brzdąkają na gita­rach. Jeszcze inni bronią honoru kompanii w sporcie.

Zależnie od indywidualnych kwalifikacji, fachowcy dzielą się na różne kategorie - kompanijne, bataliono­we, pułkowe lub dywizyjne. Każdy okręg, na przykład, ma specjalne bataliony sportowe. Zbiera się tam najlep­szych z całego okręgu. Obowiązują w nim podziały pół-wojskowe, na przykład pluton koszykarski kompanii gier zespołowych, albo pluton skoczków wzwyż kompa­nii lekkiej atletyki.

A o tych wszystkich mistrzach świata i mistrzach olimpijskich w ogóle szkoda gadać. Gdzie nie popat­rzysz, z jakich klubów przyszli - wciąż tylko CWKS i „Dynamo". Wojsko i KGB. W KGB obowiązuje podobny system. Gdyby chcieć rzeczowo komentować mecze „Dy­nama", to relacje powinny brzmieć z grubsza tak: „Po­rucznik służby futbolowej KGB precyzyjnie podał piłkę swojemu kapitanowi!". Czy hokeiści CWKS na turnieju w Kanadzie: „Pancerniacy wspierani przez formacje pie­choty i artylerii przełamali obronę przeciwnika i rozwi­jają natarcie!".

Między dowódcami wszystkich szczebli trwa nie­ustanna walka o pozyskanie fachowców. Niżsi oficero­wie ukrywają swoich najlepszych plastyków i aktorów przed oficerami wyższej rangi, którzy nieustannie bu­szują po świetlicach i salach gimnastycznych w nadziei przechwycenia najlepszych dla siebie. Jest to jawna wojna, która ma swoje reguły i metody, niepisane prawa i tradycje. Starczyłoby na całą powieść. Wymiany bez­pośrednie również są praktykowane, choć najczęściej między wyższymi dowódcami. „Dasz mi ciężarowca i gi­tarzystę, a ja ci dam za to malarza pokojowego i plasty­ka", albo: „Towarzyszu pułkowniku, nie stawiajcie mi niskiej noty za ćwiczenia (ten rodzaj przetargu odbywa się zwykle z obserwatorami z innej dywizji), to dam wam rzeźbiarza! Wyrzeźbi kogo chcecie, będzie można postawić w kantynie oficerskiej Lenina, Andropowa - kogo dusza zapragnie!".

Fachowcy pracują na akord. Obowiązuje święta zasa­da bodźców materialnych. Płace wahają sic w zależności od umiejętności i zaszeregowania fachowca. Czasami bywa to tak: „Zostaniecie mistrzem olimpijskim - damy wam awans na porucznika". Bo ile kosztuje ministra obrony wyasygnowanie jednej czy dwóch dodatkowych gwiazdek? Pewien piłkarz doszedł nawet do rangi gene­rała, nie odsłużywszy w wojsku ani jednego dnia. Cho­ciaż wypada nadmienić, że nazywał się Jurij Breżniew.

Z kolei w Kijowskim Okręgu Wojskowym, w zakładach remontowo-naprawczych czołgów, zorganizowano war­sztat przeglądów i napraw prywatnych samochodów. Szefowie okręgu napychali sobie kieszenie milionami rubli, zaś fachowcy, którzy reperowali pojazdy, co wie­czór otrzymywali przepustki. Wszyscy byli zadowoleni: i generałowie, i fachowcy, i klienci. Jakość napraw była wyśmienita. Niestety, w końcu zakazano tego procederu. Teraz w całym Kijowie nie ma gdzie naprawić Łady.

Nawet gdyby fachowcom w ogóle nie płacono i tak pra­cowaliby najwydajniej jak się da. Każdy woli pływać ca­łymi dniami w basenie, albo odbijać piłeczkę pingpongo­wą, niż kopać głębokie rowy w upale i kurzu. Znacznie przyjemniej jest siedzieć w ciepłej kanciapie i rysować obrazki do gazetki satyrycznej, niż wymieniać na mrozie gąsienice czołgu. Sprawdzono to empirycznie. Na doda­tek wszyscy fachowcy otrzymują wyjątkowo długie prze­pustki i urlopy, oczywiście kosztem kolegów. Właśnie to stanowi źródło rozkładu w armii. Nie jest to źródło jedy­ne, i z pewnością nie najważniejsze, lecz jedno z podsta­wowych. Przyjmijmy, że ulicą idzie żołnierz brudny, pija­ny, rozczochrany. Zauważcie, wszystkie patrole trzymają się od niego z daleka. Okazuje się, że to osobisty stolarz dowódcy dywizji. A tamten zarzyganiec okazuje się być osobistą siłą roboczą szefa sztabu dywizji, najętą do ko­pania prywatnego basenu. Tych najlepiej w ogóle nie ruszać i nie mieć z nimi nic do czynienia!

Wróćmy jednak do sierżanta, od którego zaczęła się nasza opowieść. Z zawodu był jubilerem, i to jubilerem z dziada pradziada. Do wojska przyszedł wraz z kompletem narzędzi: piłek, imadełek i pincetek. Młodzieńcy masowo przychodzą do wojska z własnymi gitarami i bałałajkami, z pędzlami i blejtramami. Ludzie radziec­cy dobrze poznali obyczaje panujące w armii i zachęcają swoich synów, aby od pierwszego dnia służby ujawniali indywidualne talenty.

Zumarow popisał się tym, co potrafi natychmiast po dołączeniu do naszego pułku. Niemalże pierwszego dnia zabrano go do klubu, gdzie otrzymał rozkaz wykonania w srebrze miniatury czołgu na prezent dla przewodni­czącego jakiejś komisji inspekcyjnej. Formalnie figuro­wał w składzie mojego plutonu. Miałem pół roku, aby uczynić zeń wzorowego sierżanta, przyszłego dowódcę T-62. Przez cały okres służby ani razu się z nim nie spotkałem. Na trzydziestu żołnierzy w plutonie miałem jeszcze sześciu takich jak on. Ale ci - malarz, skrzypek, pianista i trzej sportowcy - przynajmniej raz, dwa razy tygodniowo pojawiali się w plutonie i zdołałem ich cze­goś tam nauczyć.

Kursant Zumarow nie pojawił się nawet na końcowym sprawdzianie. Bo i jakże? Zajmował się przecież na okrągło miniaturkami czołgów, które rzeźbił w brązie i plastiku. Test egzaminacyjny wypełniał za niego do­wódca pułku, który co rusz pytał o coś członków komi­sji. W wyniku tego Zumarow został wzorowym żołnie­rzem, otrzymał stopień sierżanta i pozostał w naszym pułku jako dowódca drużyny, aby szkolić nowe pokole­nie dowódców czołgów. Był dowódcą drużyny w moim plutonie, ale nigdy nie oglądałem go na oczy.

Nie myślcie sobie, że tylko ja jeden miałem problemy z „martwymi duszami". Każdy dowódca plutonu miał takich sześciu albo siedmiu na swojej liście. Podziałjest sprawiedliwy i nikt nie żywi urazy! W ten sposób szko­limy kadry dla ukochanej armii. Kiedy taki fachowiec przybywa z pułku szkolnego do jednostki liniowej, na samym wstępie melduje uczciwie: „Nie jestem czołgistą, tylko tenorem". A cały pułk się cieszy: „Na kogoś takiego właśnie czekamy!". W rezultacie czołgiem dowodzi ce-

lowniczy, tenor zaś całymi dniami ćwiczy arie. I wszyscy są zadowoleni. Zaś o najlepszych fachowców, takich jak nasz jubiler, pułk szkolny walczy do ostatniej kropli krwi. Nigdy w życiu nie trafią do oddziałów liniowych! Zatrzymuje się ich pod byle pretekstem, najczęściej jako nominalnych instruktorów.

Lecz sierżant-instruktor Zumarow wpierw wpadł w oko dowódcy dywizji, a potem samemu dowódcy armii. W re­zultacie awansował do szczebla dywizji, a później armii. Mógłby zajść jeszcze wyżej, gdyby nie dorwał go patrol. Ito jeszcze, na domiar złego, w innym okręgu.

Po pierwszej rozmowie z prokuratorem wojskowym uznałem, że drugiej nie będzie, skoro w sprawie sierżan­ta i tak nie potrafiłem nic powiedzieć - ani na jakim jest obecnie szczeblu, ani kto jest jego faktycznym dowódcą, ani ile razy tygodniowo korzysta z przepustki. A jednak drugie przesłuchanie się odbyło.

- Gdzie jego przysięga?

- Nie wiem.

Tego naprawdę nie mogłem wiedzieć.

Każdy żołnierz radziecki po miesiącu szkolenia uni­tarnego składał przysięgę. Następowało to dopiero po tym, jak oddał pierwszy strzał ze swej broni. Każdy otrzymywał osobno wydrukowany tekst ślubowania i osobiście składał pod nim podpis. Chodziło o to, by w razie potrzeby można było dołączyć tę luźną kartę do akt sądowych delikwenta.

W czasie, gdy nasz pluton po raz pierwszy jechał na strzelnicę, Zumarow zawzięcie modelował swój kolejny czołg.

- Nie szkodzi - rzekł mu wówczas dowódca pułku. -Pójdziecie z następnym plutonem.

Później jednak dowódca pułku jakoś zapomniał dopil­nować sprawy. Ja sam, mimo że byłem bezpośrednim dowódcą Zurnarowa, dostałem polecenie nie wtrącać się w sprawy, które mnie nie dotyczą.

A teraz oto wyszło na jaw, że Zumarow nie tylko nie jest żadnym sierżantem, ale w ogóle nie jest żołnierzem.

Nie podlega zatem jurysdykcji wojskowej. Z kolei w świetle przepisów prawa cywilnego nie dopuścił się żadnego przestępstwa - po prostu przejechał się z mias­ta do miasta. No i oczywiście tych osiemnastu miesięcy wojska też nie można było mu zaliczyć, jako że czas służby liczy się od przysięgi. Krótko mówiąc, Zumarow miał wszelkie podstawy by podnieść raban: „Ja nic nie wiedziałem. Wstąpiłem do wojska i sumiennie odbywam służbę. Dlaczego nie daliście mi złożyć przysięgi? To nie moja wina, tylko wasza!".

I rzeczywiście rozpętał się skandal, który trzeba było zdławić w zarodku. Ucierpieć mogły nie tylko takie pion­ki jak dowódca pułku, lecz i osobistości wyżej postawio­ne. Skandal zatuszowano na szczeblu Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Zgodnie z regulaminem Zumarowowi zostało do odsłużenia jeszcze sześć miesięcy. Za­proponowano mu jednak natychmiastowe przeniesienie do rezerwy z uwagi na stan zdrowia. Zumarow przystał na kompromis. Do Moskwy poszedł raport, że żandar­meria w Omsku istotnie zatrzymała sierżanta Zumarowa z Okręgu Kijowskiego, ale w momencie zajścia Zu­marow nie był już w służbie czynnej, gdyż został przed­terminowo zdemobilizowany. Sierżant cierpi na zaniki pamięci i z tej przyczyny nie okazał żandarmerii stosow­nych dokumentów.

Zumarowowie tego świata mają szczęście. Kłopot w tym, że armia supermocarstwa ma ich zbyt wielu na stanie.

MISZA

Sztab Leningradzkiego Okręgu Wojskowego, początek 1969 roku

- Kluczyk!

- Towarzyszu szeregowy, przede wszystkim zapnijcie mundur. Zwracacie się do podpułkownika, oficera dy­żurnego szlabu okręgu!

Szeregowy puścił mimo uszu słowa podpułkownika.

- Kluczyk! - powtórzył cicho. Na jego szerokiej chłop­skiej twarzy malowało się takie poczucie wyższości i pogardy, że oficerowi odeszła wszelka ochota by wo­bec bezczelnego żołnierza użyć swej nieograniczonej władzy.

Oficer dyżurny sztabu okręgu należy do istot wyższe­go rzędu. Widząc go z daleka każdy oficer mimowolnie prostuje się, machinalnie poprawia pas i czapkę. Teraz przed podpułkownikiem oficerem dyżurnym stal młody żołnierzyk, laki co to przed byle kapralem powinien drżeć jak osika. A tymczasem żołnierzyk za nic miał jego reprymendy.

- Kluczyk - powtórzył raz jeszcze żołnierz, wyraźnie delektując się sytuacją. Specjalnie nie mówił, o jaki klucz chodzi. Z rozmysłem też nazywał klucz „kluczy­kiem". Było to absolutnie niedopuszczalne w ustach szeregowego, który zwraca się do oficera.

W tym momencie do gabinetu dyżurnego sztabu okrę­gu wkroczył major z czerwoną opaską na lewym ramie­niu -jego zastępca. W mig oceniwszy sytuację, major uśmiechnął się promiennie i w podskokach podążył do wielkiej kasy pancernej. Jednym szarpnięciem rozwarł masywne drzwi. Z setek wiszących w sejfie kluczy nie­omylnie pochwycił ten właściwy i uśmiechając się przy­milnie podał go arogantowi. Ten ujął klucz w dwa palce, lekceważącym wzrokiem zmierzył oficera dyżurnego sztabu i, strzyknąwszy śliną obok ustawionej w kącie spluwaczki, wyszedł trzaskając drzwiami.

Urażony w swej godności dyżurny aż pobladł. Drżą­cym z wściekłości głosem zwrócił się do majora, akcen­tując każdą sylabę:

- Towarzyszu majorze, komuż to byliście łaskawi wy­dać klucz bez mojego wyraźnego zezwolenia? I co za klucz?

- Przecież to Misza, towarzyszu podpułkowniku - wy­jaśnił pośpiesznie major.

- Jaki klucz mu wydaliście?

- Klucz do gabinetu pierwszego zastępcy dowódcy okręgu.

- Czyście... czy wy... Czy wy w ogóle wiecie... Instruk­cji nie czytacie? Przecież w tym gabinecie są tajemnice państwowe... Tylko starszy adiutant albo oficer do za­dań specjalnych ma prawo...

- Ależ to Misza...

- Gówno! Wylądujecie na odwachu razem z waszym zasranym Misza! Tylko starszy adiutant albo oficer do zadań specjalnych może otrzymać ten klucz, i to na wyraźne polecenie zastępcy dowódcy. I muszą podpisać dwa kwity pobrania klucza! A jak coś zginie? Zdajcie broń i amunicję... - Podpułkownik zwrócił się do mnie:

Dowódca warty! Aresztować tego pieprzonego Misze i majora...

- Misza - oświadczył nagle major - jest zmiennikiem rezerwowego kierowcy pierwszego zastępcy dowódcy Leningradzkiego Okręgu Wojskowego, generała lejtnanta Parszykowa.

- O, w dupę! - Podpułkownika aż zatkało. - To cze­mu od razu nie mówicie?

- To nie wszystko - ciągnął bezlitośnie major. - To tylko oficjalnie. Zaś nieoficjalnie, to wam powiem, że Misza... wozi Marię Michajłowną Parszykowa. O!

Oficer dyżurny sztabu okręgu wolno wyszedł z pokoju.

- Widzicie, poruczniku? Uczcie się. Przysyłają nam tutaj rozmaitych kretynów... Przyzwyczaili się w tych swoich pułkach drzeć mordę na każdego, nie wdając się w niuanse. A tu jest przecież sztab okręgu! Tu trzeba myśleć! Robota delikatna, nie każdy potrafi. Dobrze, że Misza nie jest pamiętliwy... Dopiero byśmy wpadli, jak śliwka w gówno!

Przez całą noc myślałem o Miszy. Podpułkownik mó­głby być jego ojcem. Zważywszy sprawowaną funkcję był kimś więcej niż zwykłym podpułkownikiem, dowód­cą batalionu, czy byle zastępcą dowódcy pułku. Był oficerem dyżurnym w sztabie okręgu! Można całe życie wspinać się po śliskich szczeblach kariery i nigdy nie wdrapać się na tak zawrotne wyżyny. A tu raptem Mi­sza. Zwyczajny Misza. Widać, że chłopak służy w woj­sku góra sześć miesięcy, a podpułkownik ma za sobą cały szlak bojowy, do samego Berlina... Gdyby los zesłał takiego Misze do naszej dywizji szkolnej, czołgałby się teraz przed kapralami.

Skąd w nim ta parszywa poza? Skąd ta hardość i py­cha? Jasne, że zmiennik rezerwowego kierowcy genera­ła Parszykowa jest kimś. Ale żeby zaraz tyle pogardy?... Przecież ten chłopak u siebie na wsi co najwyżej rozwo­ził gnój. Gdzie się zdążył otrzaskać z wielkim światem? A może wszyscy jesteśmy tacy jak on? Może stając u stóp piramidy władzy, zapominamy o wszystkim prócz siebie samych i, zaślepieni potęgą, gardzimy każ­dym, kto jest pod nami?

Na co w takim razie pozwala sobie osobisty kucharz albo pokojówka? A co się stanie, jeśli towarzysz Parszykow zostanie nagle generałem pułkownikiem, dowódcą całego okręgu? Na co wtedy pozwoli sobie Misza? Sama myśl o tym przysparza o zawrót głowy.

Zapadłem w płytki, niespokojny sen. We śnie Misza o świńskim obliczu ścigał mnie po bezkresnych i przera­żających korytarzach władzy absolutnej.

DROGA DO SERCA NACZELNEGO DOWÓDCY

Kijowski Okręg Wojskowy, 1967 rok

Każdy dowódca plutonu, batalionu albo pułku musi znaleźć sposób na wyróżnienie się, musi pokazać się swoim zwierzchnikom w jak najlepszym świetle. W prze­ciwnym razie zadepczą go młodsi i bardziej przebojowi.

Dowódca naszej dywizji wyróżniał się niecodziennym sprytem i temu prawdopodobnie zawdzięczał awans do rangi generała. W sprawach wojskowych był komplet­nym zerem, ale to w Armii Radzieckiej nie miało wię­kszego znaczenia i w żaden sposób nie wpływało na ka­rierę oficera. Wystarczą pomysłowość i odrobina siły przebicia! Dlatego nasz dowódca dywizji umyślił sobie, że nie będzie opierać dalszej kariery wojskowej na pil­nowaniu, czy plac apelowy jest zamieciony, a łóżka wzo­rowo zasłane. Nasz dowódca zamierzył coś nieporówna­nie bardziej oryginalnego.

Jego plan był równie prosty co genialny - zaprosić dowódcę Kijowskiego Okręgu Wojskowego generała ar­mii Jakubowskiego, na spotkanie z naszymi oficerami.

Trwała ściśle tajna konferencja dowódców okręgów wojskowych poświęcona stanowi gotowości mobilizacyj­nej. Ściany wielkiej sali zawieszono mapami, wykresami i diagramami. Prowadzono dyskusję o zasadniczym cha­rakterze. Przedstawiano rozmaite sensowne propozycje jak poprawić gotowość bojową i wyszkolenie oddziałów.

Obowiązywał ścisły porządek wystąpień: po trzy mi­nuty dla dowódców dywizji i szefów sztabów dywizji, po pięć minut dla dowódców armii, ich zastępców i szefów sztabów, a dziesięć minut dla dowódcy okręgu, jego za­stępców i szefa sztabu okręgu. Głos musiał zabrać każ­dy bez wyjątku, ale żadnego ględzenia - tylko uzasa­dnione opinie krytyczne i konkretne wnioski.

Kiedy przyszła kolej na naszego dowódcę dywizji, wstał z miejsca i nie patrząc w notatki przemówił:

- Towarzysze, tego czego nam brak, to doświadczenia bojowego. Tyle lat przeżyliśmy bez wojny, że wszystko pozapominaliśmy. Niejeden dowódca pułku nigdy nawet nie powąchał prochu. Nie mówiąc już o dowódcach ba­talionów czy kompanii. A przecież mamy taką wspania­łą szansę! Służymy pod wodzą tak wybitnego generała jak towarzysz Iwan Ignatiewicz Jakubowski, dowódcy który przeszedł cały szlak bojowy. W mojej dywizji od­byliśmy naradę i młodzi oficerowie poprosili mnie: - To­warzyszu generale. Zaproście towarzysza Jakubowskie­go do nas, niech nam opowie o wojnie!... Towarzyszu dowódco! Korzystam z okazji, aby przekazać wam proś­bę młodych oficerów naszej dywizji!

Nie ma co. Dobrze pomyślane. Zebranych generałów aż poskręcało. A w dodatku nasz generał wywinął się od ko­nieczności wygłoszenia krytycznych opinii i konkretnych wniosków, gdyż jego przemowę uznano właśnie za konkret­ny wniosek, i to najbardziej wartościowy ze wszystkich.

- No, cóż, przyjadę - wymamrotał drogi generał Ja­kubowski. - Czemu nie?

Kiedy dowódca okręgu opuścił salę, zastępca dowódcy armii, generał Gelenkow, sarkastycznie spytał naszego dowódcę dywizji, czy to aby nie w jego stołek wymierzo­ny jest cały ten chytry plan. Wszyscy obecni wybuchnęli śmiechem. Lecz nasz dowódca nie poczuł się urażony: generał Gelenkow był na razie jego bezpośrednim prze­łożonym, a dowódca dywizji nigdy nie obrażał się na przełożonych. Taką miał zasadę, której niezawodność potwierdzał przebieg jego dotychczasowej kariery.

Po powrocie z narady dowódca dywizji zakasał ręka­wy. Przede wszystkim natychmiast przerwano wszelkie ćwiczenia bojowe. Czołgi, transportery opancerzone, działa - wszystko poszło do przeglądu technicznego. Żołnierzy zapędzono do prac porządkowych - do czysz­czenia i malowania samochodów, do remontu baraków, do pucowania terenu. Ponad połowa dywizji rozjechała się „na lewiznę" -jedni do kołchozów, inni do rozładun­ku wagonów albo do pracy w fabrykach.

Dyrektorzy fabryk i przewodniczący kołchozów na okrągło błagają dowódców o podsyłanie im ludzi do ro­boty. Nigdzie nie dość rąk do pracy: ani w kołchozach, ani w przemyśle, ani w transporcie. Takie lewizny są bardzo korzystne dla obu stron. Dowódca otrzymuje na lewo cement, asfalt, cegłę, stal, drewno, gwoździe, i, co najważniejsze - farbę. Dyrektor albo przewodniczący może wykazać się przekroczeniem planów, a w każdym razie wzrostem wydajności. A już sam Włodzimierz Iljicz nauczał, że wydajność pracy jest najważniejszym kryte­rium zwycięstwa naszej nowej formacji ekonomicznej. Toteż inspektorzy kontroli wiedzą, że przekroczenie pla­nu i wzrost wydajności są najważniejsze! Kontrola ludo­wa ma pomagać w przekraczaniu planów, a nie utrud­niać to zadanie.

Przypuśćmy, że kontrolerzy wykryją brak dziesięciu albo dwudziestu ton farby. Gdzie się podziała?

- Jak to gdzie?! Przecież w ubiegłym tygodniu zwię­kszaliśmy wydajność. Nie pamiętacie, czy co?

- Ach, cholera! Rzeczywiście. No to czemu nie mówi­cie od razu?

Za moich czasów nasz pułk spędzał na lewiznach co najmniej połowę czasu.

W tej sytuacji siły zbrojne można było właściwie zre­dukować o połowę, i to bez najmniejszego uszczerbku dla ich zdolności bojowej. Do tego właśnie zmierzał Chruszczow. Popełnił jednak dwa błędy: nie zapewnił wojsku w zamian większych racji, ani lepszego wyposa­żenia. Poza tym został zachowany system oceny dowód­ców wszystkich szczebli według tego, jak pomalowano płoty wokół koszar. Reforma Chruszczowa nie przynios­ła sukcesu, gdyż armia, choć zredukowana niemal do połowy, dalej pracowała na lewo z tą samą, co dawniej, intensywnością.

Wróćmy tymczasem do naszego łebskiego dowódcy dywizji, który bez zbędnych ceregieli wysyła cztery ty­siące żołnierzy na lewiznę, dając tym samym dowód własnych kompetencji: odwagi, umiejętności oszacowa­nia ryzyka i postępowania z rozmysłem.

W zaistniałej sytuacji bowiem ani sztab okręgu, ani sztab armii nie mogły mu nic zarzucić. Generał armii Jakubowski osobiście wyraził zgodę na złożenie nam nieoficjalnej wizyty, i tym samym upoważnił dowódcę do poczynienia stosownych przygotowań.

Zadania rozdzielono między wszystkich żołnierzy dy­wizji. Szefowi sztabu dowódca zlecił działania lewe, to znaczy zaopatrzenie w budulec, a jego zastępcy działa­nia prawe, to znaczy organizację remontu kapitalnego całych koszar. Sam zaś wspólnie z szefem pionu polity­cznego zajął się sprawą najważniejszą - opracowaniem przebiegu wizyty.

Czasu pozostało niewiele, najwyżej dwa miesiące, a trzeba było wyuczyć się na pamięć biografii ukocha­nego generała, wybrać najbardziej doniosłe i pamiętne szczegóły oraz przygotować odpowiednie pytania - z po­zoru banalne, ale takie, które dadzą generałowi możli­wość detalicznego przedstawienia co bardziej heroicz­nych epizodów kampanii. Koniecznie trzeba też było

zorganizować konkurs i tą drogą wyłonić oficerów, któ­rzy będą pytać z sali oraz grupę do zadawania pytań pomocniczych. Następnie w obu grupach należało prze­prowadzić intensywne szkolenie. Inny konkurs wyłonił najlepszych plastyków, którym zlecono sporządzenie gi­gantycznej mapy szlaku bojowego generała, a także przygotowanie upominków od żołnierzy i oficerów na­szej dywizji. Miał się też odbyć wielki koncert i bankiet, którego przygotowanie wziął na siebie wydział politycz­ny i kwatermistrz dywizji.

Tak się złożyło, że przy rozdziale ról przypadła mi rola trzeciego dublera oficera, który miał powiedzieć: - To­warzyszu generale, proszę opowiedzieć, jak podkuliście Churchilla!

Wszyscy znaliśmy tę historię na pamięć. Teraz mieliś­my usłyszeć ją z ust bohatera,

Podczas wojny Wielka Brytania zaopatrywała ZSRR w czołgi typu Churchill. Czołgi te nie były jednak przy­stosowane do warunków rosyjskiej zimy i gąsienice śliz­gały się na śniegu. Wtedy jeden z żołnierzy brygady pan­cernej podpułkownika Jakubowskiego wymyślił, aby na ogniwach gąsienic dospawać kolce, w wyniku czego zdolność manewrowa czołgów na śniegu zauważalnie wzrosła. Tego samego dnia zameldowano dowódcy fron­tu, że brygada Jakubowskiego podkuła Churchilla. W stosownym momencie dowódca frontu zameldował Stalinowi, że podpułkownik Jakubowski podkuł Chur­chilla. Żart rozbawił Stalina, wskutek czego podpułkow­nik, po miesiącach służby na tyłach frontu, został nagle Bohaterem Związku Radzieckiego i osobistym pupilem Generalissimusa. Stopniowo, w miarę awansów Jaku­bowskiego, opowieść ta obrastała legendami i nabywała wciąż nowych bohaterskich akcentów.

Dwa miesiące przygotowań do przyjęcia znakomitego gościa były okresem, który wspominam najlepiej z całej służby w dywizji szkolnej. Moi żołnierze gdzieś tam pra­cowali, nawet dokładnie nie wiedziałem gdzie. Codzien­nie po śniadaniu wszyscy wytypowani do zadawania gościowi pytań zbierali się w kantynie oficerskiej na próbę: pierwsze pytanie, pierwszy dubler pierwszego py­tania, drugie pytanie, drugi dubler drugiego pytania, i tak dalej. Po tygodniu intensywnych prób zaproszono do nas reżysera z teatru w Kijowie i rzecz dopiero na­brała rumieńców.

- Nie ulega wątpliwości, że nasz dowódca okręgu jest geniuszem, ale nawet gdyby był kompletnym kretynem, zdołalibyśmy w ciągu dwóch miesięcy zrobić z niego Na­poleona Bonaparte. - Tę opinię podzielali wszyscy ofice­rowie biorący udział w przygotowaniach do przyjęcia uwielbianego wodza.

Po miesiącu przygotowań zacząłem pojmować proces powstawania kultu jednostki. Stało się dla mnie zrozu­miałe, dlaczego tak gorąco kochaliśmy naszych general­nych sekretarzy.

My, którzy szykowaliśmy spotkanie z Jakubowskim, byliśmy spontanicznymi amatorami. Mieliśmy gloryfi­kować jednego z szesnastu dowódców okręgów. Przy tym dano nam do dyspozycji zaledwie dwa miesiące i środki zarobione na lewiznach. Dajcie mi kilka lat, profesjonalistów i swobodę dysponowania skarbem państwa, dajcie mi prawo do unicestwienia milionów niezadowolonych ~ a ja wam obiecuję, że z łysego, gra-sejującego nekrofilijnego pedofila stworzę wam geniusza wszechczasów i wszechnarodów!

Legendarny dowódca wstąpił na podium, pociągnął łyk wody, rozłożył przed sobą kartki, przetarł chustecz­ką okulary, sprawdził je pod światło, przetarł ponownie, dyskretnie chrząknął, włożył okulary na nos, wypił jesz­cze łyk wody i zaczął czytać.

- Towarzysze! Cały naród radziecki za-inspi-rowany his-toryczny-mi decyzjami zjazdu partii - i tak dalej. Opowiadał o tym, jak to on sam siedmiomilowymi kro­kami... O kosmonautach przemierzających przestrzeń kosmiczną... O pogłowiu bydła i nierogacizny, o milio­nach ton i miliardach metrów sześciennych. Potem

płynnie przerzucił się na imperialistów, maoistów i sy­jonistów, wrogie służby wywiadowcze i elementy wywro­towe, następnie z równą łatwością przeszedł do wspa­niałej Armii Radzieckiej, czujnie stojącej na straży...

Po dwóch godzinach począł się zbliżać do zakoń­czenia:

- Waleczni żołnierze Kijowskiego Okręgu Wojskowe­go, odznaczonego orderem Czerwonego Sztandaru, po­dobnie jak żołnierze całej naszej armii, nie szczędząc sił...

Bite dwie i pół godziny dukania z kartki. Tekstu, któ­ry i tak musieliśmy czytać dzień w dzień we wstępnia­kach „Krasnoj zwiezdy". I to wszystko. Nic więcej. Żad­nych pytań, żadnych odpowiedzi, ani słowa od siebie.

Generał zebrał notatki, dopił resztę wody z karafki, schował okulary i opuścił salę żegnany huczną owacją.

Setki oficerów przygotowanych na wszystko, ale nie na podobny absurd, klaskało jak w transie, unikając spojrzeń kolegów.

- Skąd się w ogóle taki wziął? - zapytałem retorycz­nie po pierwszym kielichu w zaufanym towarzystwie. Nie spodziewałem się, rzecz jasna, odpowiedzi. Zresztą wydawało mi się, że znam biografię Jakubowskiego le­piej, niż on sam. Ale, jak się okazało, myliłem się, i to bardzo. Znaliśmy bowiem tylko upublicznioną część owej biografii.

- Wyróżnił się w bitwie o Moskwę. Zdumiała mnie ta nieoczekiwana odpowiedź:

- Przecież jego noga nawet tam nie postała!

- Nie mówię o roku 1941, tylko o 1953.

- No, no, ciekawe! Czekamy z zapartym tchem.

- Jako jeden z faworytów Stalina, nasz stary przyja­ciel Jakubowski, mianowany został dowódcą „dwor­skiej" Kantemirowskiej Dywizji Pancernej. Kiedy zaczęła się zadyma, dowódca Dywizji Tamańskiej ociągał się, najwyraźniej nie chciał wystąpić przeciw siłom KGB i w rezultacie stanął razem z nimi pod ścianą. Za to Jakubowski nie wahał się ani chwili. Zawsze jest gotowy wykonać każdy rozkaz partii albo rządu. Wszystko zale­ży od tego, czyj rozkaz przyjdzie pierwszy. Gdyby Beria mu rozkazał, Jakubowski z ochotą powywieszałby całe Biuro Polityczne. Ale Beria się spóźnił... I wtedy gwiazda Jakubowskiego zajaśniała pełnym blaskiem. Przywódcy pozostali mu dozgonnie wdzięczni.

- Jeszcze trochę i zostanie marszałkiem, albo i sze­fem Sztabu Generalnego!

- Wykluczone. Takim jak on przydziela się subtelniejsze zadania. Na przykład demoludy.

Prorocze słowa spełniły się dokładnie trzy miesiące później, kiedy generał armii Jakubowski został awanso­wany do rangi marszałka Związku Radzieckiego i objął funkcję Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbroj­nych Układu Warszawskiego. Być może porucznik, któ­ry to przewidział wcale nie był prorokiem, tylko miał jakieś kontakty u podstaw piramidy władzy. Bo w pira­midzie wszystko jest z góry wiadome - i przeszłość, i przyszłość każdej spośród 250 milionów dusz.

Po tym niezapomnianym wieczorku nasz dowódca dy­wizji wyraźnie oklapł. Okazało się, że niepotrzebnie. Za­raz po awansie Jakubowskiego nasz generał otrzymał przydział do sztabu Sił Zbrojnych Układu Warszawskie­go. Dobre czyny, jak widać, pozostają w pamięci.

Jakieś dwa dni po zmianach na szczycie Armii Ra­dzieckiej nasz batalion otrzymał rozkaz pilnego przyby­cia do Kijowa „celem podjęcia prac związanych z prze­niesieniem sprzętu z punktów dowodzenia".

Zawieziono nas na daczę Jakubowskiego, nie tam gdzie rezydowała jego żona, lecz do domu. Pracami dy­rygował młody adiutant w asyście dziesięciu żołnierzy--ogrodników. Możecie mi wierzyć lub nie, ale istnieje słynna ogrodnicza szkoła wojskowa w Mołdawii. Jej ab­solwenci wcielani są do wojska, ale nie po to, by objąć stanowiska strzelców albo snajperów, lecz ogrodników

w licznych placówkach wojskowych. Tak to zostaje od­notowane w ich książeczkach wojskowych. Ogrodnicy służą dwa lata w piechocie albo trzy lata w marynarce, cały czas doskonaląc swoje umiejętności zawodowe.

Nasze zadanie w willi Jakubowskiego miało charakter niecodzienny. Otóż pod nadzorem ogrodników wykopy­waliśmy najdorodniejsze drzewa. Następnie owijaliśmy ich korzenie workami i przewoziliśmy je na lotnisko, gdzie oczekiwały ciężkie transportowce wojskowe spec­jalnie wyznaczone do tej operacji.

Trudno odgadnąć cel tych działań. Może żona Jaku­bowskiego nie chciała się rozstać z drzewami? A może usuwając je Jakubowski pragnął dać wyraz pogardy dla swego następcy, generała Kulikowa.

Mój zastępca, sierżant Kochar, był najbardziej zaszo­kowany lotniczym transportem drzew.

- Dlaczego, do kurwy nędzy, samolotami? Daleko do lotniska, korzenie się poniszczą. O wiele prościej byłoby koleją. Tym bardziej, że bocznica biegnie tuż koło domu. W jedną noc wszystkie drzewa dojechałyby do Moskwy.

NOWE KONCEPCJE

Armijna wszechzwiązkowa konferencja młodych oficerów na Kremlu, Moskwa 1969 rok

Od dawna krążyła plotka, że generał armii Episzew, szef Głównego Zarządu Politycznego, cierpi na daleko posu­niętą sklerozę. Złośliwi utrzymywali, że kiedy odwróci kartkę zapomina, co przed chwilą przeczytał.

Na ogół nie wierzę plotkom, ponieważ wiem skąd się biorą. Ale w tym akurat przypadku miałem sposobność przekonać się, że plotka pokrywała się z prawdą co do joty.

Episzew wstąpił na podium, odchrząknął, łyknął wo­dy i monotonnym głosem zaczął czytać o historycznych decyzjach zjazdu partii, o troskach ukochanego Leonida Iljicza, o dalszym rozwoju rolnictwa i umacniania po­tencjału obronnego.

Na pierwsze słowa mówcy, wielotysięczna rzesza słu­chaczy pochyliła się nad zeszytami i zaczęła gorączko­wo notować słowa człowieka piastującego tak eksponowane stanowiska partyjno-rządowo-wojskowe. Ja rów­nież schyliłem głowę, udając że piszę. Nie notować, oznaczałoby wyróżniać się na tle tysięcy zgromadzo­nych. Osobiście czuję organiczną niechęć do robienia konspektów. W tym wypadku był to w ogóle czysty ab­surd. Po pierwsze dlatego, że przemówienie i tak miało być opublikowane we wszystkich wojskowych gaze­tach, a po drugie Episzew nigdy nie mówił nic ponad to, co drukuje „Krasnaja zwiezda". Tak też było i tym razem - generał ciągnął audytorium w gąszcz marksis­towsko-leninowskiego pustosłowia. Ale nagle słuchacze ożywili się...

Tyrada Episzewa urwała się w pół słowa, po czym generał zaczął czytać na nowo, od samego początku. „W imieniu i na prośbę..." powitał wszystkich zebranych, którzy odpowiedzieli mu gromkimi owacjami. Każdy su­miennie notował to, co już miał zanotowane.

Po jakichś pięciu minutach Episzew znów zrobił pau­zę i zaczął czytać nowe zdanie, absolutnie nie powiąza­ne z poprzednim. Słuchacze czuli, że mówca się powta­rza, że przytacza przykłady, którymi już się posłużył i że wykrzykuje te same hasła, które dopiero co wykrzyczał.

Nagle wszyscy pojęli, w czym rzecz. Przez niedbals­two szefów propagandy (dlaczego oni żrą tyle kawioru?), Episzewowi wręczono dwa egzemplarze przemowy: naj­pierw pierwsza strona z kopią, potem dwie drugie stro­ny, i tak dalej. W naszej armii nikt nie czytał przemó­wień przed ich publicznym wygłoszeniem. Dlaczego miałby to robić Episzew*?

Publiczność była zdezorientowana. Przez salę prze­biegł szmer. Mówca jednak, wyraźnie nienawykły do obserwowania reakcji słuchaczy, kontynuował lekturę. Tym sposobem odczytał czterdzieści stron zamiast dwu­dziestu, każdą dwukrotnie.

Ukończywszy pamiętną mowę, szef Głównego Zarzą­du Politycznego zadowolony powrócił na swoje miejsce na podium, gdzie pośród innych ofiar starczej demencji zasiadał również minister obrony, marszałek Związku Radzieckiego, towarzysz Greczko. Żaden z członków prezydium nie zauważył co zaszło.

Wielu z was być może nie da wiary tej opowieści, ale mam ponad dwa tysiące świadków. Wielu z nich tak właśnie zanotowało wspomnianą mowę: z dwoma wstę­pami, dwoma zakończeniami i dwudziestoma powtórze­niami, które zaczynają się i urywają w pół słowa.

To zdarzenie miało miejsce podczas konferencji mło­dych oficerów radzieckich w 1969 roku. Towarzysz Epi-szew przez następne dziesięciolecia tkwił na swoim sta­nowisku. Niezmordowanie walczył. Odważnie wdrażał. Analizował przez pryzmat walki klasowej. Krzewił wiecz­nie żywe idee.

DETERMINACJA

Zachodnia Grupa Wojsk Armii Radzieckiej, NRD, wiosna 1970 roku

Generał armii Kulikow, naczelny dowódca Zachodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w Niemczech, znany był z tego, że lubił wszystko skontrolować osobiście. A to przeleciał się helikopterem nad szosami, wyłapując ra­dzieckie pojazdy wojskowe przekraczające dozwoloną prędkość. A to położył się w krzakach, żeby posłuchać, o czym rozmawiają jego oficerowie w latrynie. Najbar­dziej jednak lubił przebrać się w dres, wsiąść na rower i pojeździć wieczorem po Wiinsdorf.

Była sobota wieczór, dzień wypłaty. Wszystkie piwiar­nie garnizonowe roiły się od oficerów sztabowych. Każdy korzystał z okazji, żeby się napić świetnego niemieckie­go piwa. No bo gdzie w Związku Radzieckim znajdziesz taki pyszny browarek?

Naczelny dowódca przemyka się jak duch za rzęsiście oświetlonymi oknami knajpek i piwiarni, a gniew w nim coraz większy. Obcy jest mu pociąg radzieckiego oficera do niemieckiego piwa. Syty nigdy nie zrozumie głodne­go. Kulikow miał do dyspozycji osobistych kucharzy, wyszukane potrawy, piwniczkę najprzedniejszych win. Jak każdy prawdziwy komunista, byt zagorzałym wro­giem pijaństwa i zwalczał je z całą stanowczością.

- Popijamy, co? Ja wam pokażę popijanie! - Olśniony naglą myślą, uśmiechnął się sam do siebie, zawrócił i popedałował do sztabu

Nie zmieniając dresu Kulikow wpadł do gabinetu. Usiadł, chwilę zastanowił się, po czym zdecydowanym ruchem ujął słuchawkę czerwonego telefonu bez tarczy. Natychmiast odezwała się centrala. Naczelny dowódca dmuchnął w słuchawkę jak to miał w zwyczaju, po czym władczym tonem rozkazał:

- Uwaga! 215. samodzielny batalion saperów: alarm bojowy! Wariant siódmy. Szyfr 2323777.

- Rozkaz! - ryknęła słuchawka.

Pół godziny później naczelny dowódca przybył na leś­ną przesiekę, gdzie w pełnej gotowości bojowej oczeki­wał batalion saperów. Krótką odprawę z oficerami Kuli­kow zakończył poleceniem:

- Czterdzieści pięć minut na przemarsz do Wiinsdorf, dwadzieścia pięć minut na przeprowadzenie operacji! Żadnych ostrzeżeń! Niszczyć, i tyle. Wykonać!

Podchmieleni oficerowie z wrzaskiem wyskakiwali przez okna. W ciemności szamotały się jakieś cienie. Ryk silników czołgowych mieszał się w odgłosem gruchotanych ścian. Wszystko dookoła waliło się w gruzy. „Woj­na!" - to słowo pulsowało w tysiącach głów jednocześnie.

- Zawsze mówiłem - krzyczał ochrypłym głosem pod­pułkownik w potarganym mundurze - że zacznie się jak w czterdziestym pierwszym!

Ciężkie buldożery wojskowe z dziecinną łatwością zgniotły kruche przeszklone pawilony. Schludne miasteczko wypełniła charakterystyczna woń niemieckiego piwa.

A rano na miejscu dawnych piwiarni stały gazony z ro­ślinnością ozdobną. Kompania maskująca wykonała ka­wał dobrej roboty. Ciepły letni deszcz spłukał pył i nie było żadnego śladu nocnego ataku batalionu saperskiego na miasteczko sztabowe. W ten sposób generał Kulikow raz na zawsze zlikwidował pijaństwo w Wiinsdorf. Oficer po­lityczny z zachwytem informował Główny Zarząd Politycz­ny i Komitet Centralny o bezprzykładnej kampanii anty­alkoholowej nowego dowódcy Zachodniej Grupy Wojsk.

Dokładnie miesiąc później, w następnym dniu wypła­ty, szef finansów Zachodniej Grupy Wojsk Armii Ra­dzieckiej wślizgnął się nieśmiało do gabinetu generała by poinformować, że w sejfach nie ma pieniędzy na wy­płacenie oficerom poborów.

- No to - rzekł naczelny dowódca - przygotujcie ra­port. Winnych postawi się przed trybunałem! A tak w ogóle, to co się stało? Kasjerzy rozkradli?

- Nie - odparł szef finansów. - Do tej pory otrzymywa­liśmy z Moskwy jedynie znikomą część wymaganej kwoty. Większość pieniędzy mieliśmy z utargu sklepików wojsko­wych i kantyn, a przede wszystkim z piwiarni. Dojczmarki, że tak powiem, krążyły w obiegu zamkniętym. My wy­płacaliśmy oficerom, oficerowie zostawiali je w piwiar­niach, my odbieraliśmy je z piwiarni i wypłacaliśmy oficerom. A piwo Niemcy dostarczali nam za grosze.

No, ale teraz w Wiinsdorf nie ma już piwiarni garnizo­nowych, więc oficerowie korzystają z niemieckich, pięt­naście kilometrów stąd. I dojczmarki idą tam. Wystąpi­liśmy do Moskwy, ale Moskwa nie daje nam pieniędzy.

Wódz zgrzytnął zębami i złapał za czerwony telefon bez tarczy. Tym razem nie pojechał osobiście na miejsce zbiórki batalionu. Wysłał jednego z adiutantów. Rozkaz brzmiał: „Odbudować w Wiinsdorf wszystkie piwiarnie. Na wykonanie zadania dwa tygodnie!".

PRZYPADEK DUROWA

Dywizja szkolna, Kjowski Okręg Wojskowy, początek 1967 roku

Wepchnął sobie w tyłek śledzia i pokrzykiwał z egzaltacją:
- Towarzysze oficerowie, nie zbliżajcie się do mnie. Jestem syrenka! Jestem bardzo wstydliwa!
Rzecz się działa na przyjęciu noworocznym, podczas konkursu na najbardziej oryginalny kostium karnawałowy. Porucznik Durow nie odznaczał się na ogół ani szczególną błyskotliwością, ani poczuciem humoru, ale tym razem zawczasu obmyślił swój sprośny numer: jednym ruchem zrzucił gwardyjski mundur i przyprawił sobie ogon.
Wszyscy byli zaszokowani, bez względu na stopień upojenia alkoholowego i zakodowane przyzwyczajenie, by w Armii Radzieckiej nigdy niczemu się nie dziwić. Szef sztabu pułku opuścił salę trzaskając drzwiami. Reszta starszych oficerów natychmiast poszła za jego przykładem.

Na pierwszym zebraniu oficerskim w nowym roku, dowódca trzeciego batalionu postawił wniosek: porucznika Durowa wezwać przed oficerski sąd honorowy za znieważenie kadry oficerskiej pułku. Propozycję poparli szef sztabu, zastępca dowódcy pułku ds. technicznych, dowódca artylerii i wszyscy dowódcy batalionów (oprócz pierwszego) i wszyscy dowódcy kompanii (za wyjątkiem trzeciej). Jak łatwo odgadnąć, porucznik służył w trzeciej kompanii pierwszego batalionu. Jego skazanie obciążyłoby konto kompanii i batalionu. Splamiłoby również jego pułk, a co gorsza dowódcę pułku i jego zastępcę politycznego, świadcząc dobitnie o zaniedbaniach w pracy wychowawczej. Właśnie dlatego zastępca polityczny spurpurowiał na twarzy
— Potępić człowieka, towarzysze, zawsze jest najłatwiej. Wychować go — o, to już zadanie daleko trudniejsze. Jeżeli wydamy pochopną decyzję, to możemy przekreślić karierę oficera, który być może ma przed sobą wielką przyszłość.
— Jego przyszłość to ciepły kąt w wariatkowie zauważył dowódca kompanii zwiadowczej.
Durow siedział W pierwszym rzędzie, wpatrzony w ciemne okno. Było mu najwyraźniej wszystko jedno. Właściwie zależało mu tylko na tym, żeby się znowu napić. Styczeń dopiero się zaczął i do następnej wypłaty, upragnionego trzynastego, pozostawało dramatycznie dużo czasu. W garnizonowej kantynie, nazywanej powszechnie „Żolnierska myśl”, od dawna już nie sprzedawano mu wódki na kredyt. Każdy dostawał na kredyt, ale nie on. Swoista dyskryminacja. Miał w nosie to, o czym się mówiło na zebraniu. Czuł tylko, że bebechy mu się przewracają.
Za to sprawą przejmował się dowódca pułku. To od niego zależało, czy młody oficer stanie przed sądem oficerskim.

Jeśli dowódca powie „tak”, to oficerowie po krótkiej naradzie zdejmą z pagonów porucznika jedną gwiazdkę, a kto wie, czy nie usuną całych pagonów. Wtedy, eksporuczniku, możecie iść gdzie oczy poniosą. Renty niedostaniecie, boście za młodzi, przyszłość wasza też żadna, boście za starzy, żeby zaczynać życie od nowa. Dowódca dywizji, dowódca armii i dowódca okręgu zatwierdzą decyzję sądu oficerskiego. Automatycznie. Bo kto nie uzna tej decyzji, bierze na siebie całkowitą odpowiedzialność za wszystkie dalsze wybryki nieobliczalnego porucznika-alkoholika.

Jeżeli dowódca pułku powie „nie”, to porucznik będzie nadal wychowywany. Do kolejnego incydentu. Wtedy wszystko wróci do punktu wyjścia i ponownie na porządku dziennym stanie decyzja: „tak”, czy „nie”?

Decyzja na „tak” jest zawsze trudna do podjęcia. Przecież kariera samego dowódcy zależy od tego, czy żołnierze umieją porządnie słać łóżka i czy ogrodzenie jednostki jest zawsze schludnie pomalowane, ale też i od tego, jaka jest liczba wykroczeń i naruszeń dyscypliny.

Rejestr dyscyplinarny nie zawiera wykroczeń i przestępstw, tylko liczbę wymierzonych kar. Dlatego dyscyplina w pododdziałach jest najczęściej na beznadziejnym poziomie. Wojsko zachowuje się jak rozbestwiona horda, a dowódców interesuje wyłącznie walka o własną pozycję. Ogólnie rzecz biorąc, zwycięża ten, kto bez względu na popełniane wykroczenia w ogóle nie karze swoich podkomendnych.

Dowódca pułku od dawna szukał okazji do wykorzystania należnej sobie władzy, lecz ten konkretny przypadek wydał mu się zbyt ryzykowny. Dyscyplina w pułku sięgnęła dna, to prawda, ale nie byłoby rozsądnie rozpoczynać rok od takiej decyzji. A nuż jutro wydarzy się coś naprawdę poważnego, czego w żaden sposób nie da się zatuszować i wyciszyć. Wtedy w statystyce widniałyby już dwa przewinienia.

Z drugiej strony sprzeciwiać się prawie jednomyślnej decyzji oficerów też nie byłoby roztropnie. Dlatego dowódca wstał i posępnie zabrał głos:

— Nie należy działać zbyt pochopnie, towarzysze. Musimy rzecz przemyśleć.

Przemyśliwanie trwało niedługo, bowiem już tydzień później nadarzyła się okazja: szef sztabu dywizji polecił dowódcy pułku przedłożyć papiery przodującego dowódcy plutonu, celem wyznaczenia go na dowódcę kompanii w sąsiednim pułku.

Równo dziesięć minut po telefonie, w gabinecie dowódcy pułku stawili się zastępcy polityczni dowódców pierwszego batalionu i trzeciej kompanii.

— Towarzysze oficerowie! Otrzymałem rozkaz oddelegowania najlepszego dowódcy plutonu do sąsiedniego pułku. Uważam, że porucznik Durow spłnia wymagane warunki. Naturalnie, od czasu do czasu zdarzały mu się drobne wpadki, uchybienia, ale nikt nie jest doskonały. Sądzę, że porucznik uświadomił sobie własną winę i że nowe obowiązki wyjdą mu jedynie na korzyść. Czy mam rację?

— Zaufanie do człowieka czyni cuda.

— Jak dostanie dowództwo kompanii, to nie znajdzie czasu na gorzałę.

— Jasne! Trzeba chłopakowi dać szansę, bo zadziobią go na śmierć. Jak się komuś powtarza na okrągło, że jest świnią, to zaczyna chrząkać!

Dowódca kompanii wystawił Durowowi doskonałą opinię. Dowódca batalionu dodał: „W pełni popieram wniosek. Podpisano: podpułkownik gwardii Niesnosnyj, d-ca 1. bat. palic.”. Dowódca pułku zatwierdził: „Zasługuje na powierzenie mu dowództwa kompanii. Pułkownik gwardii Zawaliszyn, dowódca 210. pułku pancernego gwardii”.

Zastępca polityczny wysmażył osobną opinię, w której kładł nacisk na kwalifikacje moralne i ideologiczne Durowa: aktywny członek partii, sportowiec, społecznik — i dalej to wszystko, co normalnie pisze się przy takich okazjach.

Papiery powędrowały do sztabu dywizji, gdzie zostały zatwierdzone przez dowódcę.

— Wiesz, w 210. pułku udało mi się znaleźć dla ciebie prawdziwego asa na dowódcę piątej kompanii. Chodzący skarb. Orzeł. Doświadczony. Aktywista. Sportowiec, społecznik. Będziesz mi wdzięczny do końca swoich dni.

— Wolno spytać, towarzyszu generale, kto to taki ?

— Porucznik... Ten, jak mu tam... a, tak, Durow.

Pułkownik zbladł:

— Żartujecie, towarzyszu generale?

— A to czemu?

— Tego Durowa znam jak zły szeląg. Mieszkam z nim w jednym bloku. A i bez tego bym o nim usłyszał, zna go cała dywizja.

— Czekajcie, czekajcie... Czy to ten Durow, co się porzygał z opilstwa na defiladzie październikowej?

— Ten sam, towarzyszu generale. A pamiętacie, jak zarżnął silnik czołgowy?

— A to Zawaliszyn, skurwysyn jeden! Chce ze mnie zrobić balona. Poczekaj, bratku, zobaczymy kto kogo wydyma.

No, cóż, Zawaliszyn, daliśmy tego twojego orla na dowódcę kompanii.

— Dziękuję, towarzyszu generale.

— Myślisz, że podoła?

— Bez obaw. To pistolet. Pokazał już, co jest wart.

— Ale, ale, Zawaliszyn, jak tam u ciebie z dyscypliną? Zdaje się, że coś szwankuje?

— Staramy się jak najlepiej, towarzyszu generale. Ten rok nie zaczął się źle. Oby tak dalej.

— Wiecie cośmy uradzili w dowództwie sztabu? Żeby wobec tego nie pozbawiać was przodującego oficera. Postanowiliśmy zostawić tego asa Durowa w twoim pułku jako dowódcę trzeciej kompanii. Sąsiedniemu pułkowi damy dowódcę waszej trzeciej kompanii, a jego zastąpi Durow. Niech zostanie u ciebie. Niech dowodzi kompanią, umacnia dyscyplinę.

W ten sposób porucznik gwardii Durow został dowódcą 3. kompanii 1. batalionu 210. pułku pancernego gwardii. W jego życiu nie zaszły praktycznie żadne zmiany. Tyle tylko, że wzrosły jego pobory, a więc I intensywność pijaństwa. Już nikt nie wspominał o trybunale wojskowym. Awans zawsze stanowi dobitny dowód zaufania zwierzchników i przekreśla wszystkie dawne przewinienia. Ani dowódca pułku, ani jego zastępca polityczny, ani dowódca batalionu, nie mogli się teraz skarżyć na Durowa, skoro wszyscy po kolei wystawili mu nienaganne opinie. Musieli się spodziewać, że ich przebiegła kombinacja zostanie wykryta, ale przez myśl im nawet nie przeszło, że nastąpi to tak szybko. Gdyby minął przynajmniej tydzień, dowództwo 210. pułku mogłoby bić się w piersi, że Durow zawsze był bez zarzutu, a teraz zaszła w nim jakaś niewytłumaczalna zmiana.

Zazwyczaj takie fortele się udają i kłopotliwy oficer ląduje w innym mieście, a nawet w innej dywizji czy armii. Obowiązuje żelazna zasada: rozkaz podpisany — i po sprawie! Pułkownik Zawaliszyn świetnie znał te subtelne reguły gry, tylko po prostu nie mógł dłużej czekać na lepszą okazję pozbycia się Durowa. Zaryzykował — i przegrał.

Wraz z mianowaniem nowego dowódcy, dyscyplina w 3. kompanii załamała się całkowicie. Na łeb na szyję spadał poziom wyszkolenia i gotowości bojowej.

Tymczasem dowódca dywizji, który ani myślał zapomnieć tego, co zaszło, ilekroć zjawiał się w pułku, zawsze skwapliwie kontrolował trzecią kompanię. Następnie wzywał dowódcę pułku i dowódcę batalionu na długie rozmowy. Wiedział, że w końcu będzie musiał zdjąć Durowa z funkcji, ale na razie się z tym nie śpieszył.

Dowódca dywizji od dłuższego czasu był na urlopie. Jego obowiązki sprawował zastępca, który świeżo wrócił z Egiptu i nie zdążył jeszcze należycie rozeznać się w sytuacji.

Zawaliszyn i dowódca batalionu czekali na taką okazję. Postanowili działać niezwłocznie. Durow musiał wreszcie zniknąć! Wszystko jedno gdzie — w Syrii, albo na Węgrzech, w Okręgu Zabajkalskim albo na Dalekiej Północy. Wszystko jedno jak — w drodze awansu czy degradacji.

Po otrzymaniu tuzina butelek koniaku, szef kadr udzielił bezcennej rady: Do akademii!

Powtórnie wystawiono nienaganne opinie przodującemu dowódcy kompanii w 210. pułku pancernym gwardii. Dokumenty zatwierdził zastępca dowódcy dywizji, po czym przesłano je do Moskwy.

W teczce personalnej Durowa było tylko sześć opinii:

dwie wystawione gdy ukończył szkołę wojskową, dwie oceniające go jako najlepszego dowódcę plutonu w pułku, oraz dwie ostatnie, z których wynikało, że Durow jest obecnie najlepszym dowódcą kompanii w tymże pułku. Opinie ze szkoły wojskowej były ogólnikowe i niejasne — ni pies, ni wydra (w szkole nie miał po prostu okazji ujawnić swojej natury alkoholika, ponieważ pobory na to nie pozwalają, za to wszystkie pozostałe były znakomite. Nie minął tydzień i Durowa wezwano do Moskwy na egzaminy wstępne do Akademii Wojsk Pancernych.

— Jak się nie dostanie — dowódca pułku obgryzał nerwowo paznokcie — to generał po powrocie da nam dopiero popalić.

— Na pewno obleje, pieprzony degenerat. Niby jak miałby zdać?

— A może jednak? Głupim szczęście sprzyja. Każda akademia daje głupiemu preferencje.

— Daliśmy dupy, i tyle!

— Przecież miał już odpowiedni staż, żeby go awansować na kapitana. A my nic. No to w akademii zrobią z tego aferę. Dlaczego, zapytają, Durow, dowódca kompani z nienaganną służbą, nie został już dawno kapitanem?

Nazajutrz poszedł do Moskwy wniosek o awansowanie dowódcy wzorowej kompani czołgów porucznika Durowa, do stopnia kapitana.

Durow dostał się do akademii. Miesiąc później został kapitanem gwardii.

Niespodziewana kariera musiała wywrzeć wrażenie nawet na samym Durowie. Szok wywołany zaskakującym awansem obudził w nim manię wielkości. Nie przestał, co prawda, pić, ale znacznie ograniczył aktywność w tej dziedzinie. Teraz pił już tylko w samotności, nie tyle ze względu na dbałość o opinię, co z pogardy dla towarzyszy.

Jego ubogi intelekt nigdy nie zrodził ani jednego oryginalnego pomysłu, lecz Durow nadrabiał ten brak wkuwaniem na pamięć tekstów podręczników akademickich i zaskakiwał profesorów dokładnością, z jaką cytował myśli wyrażone przez nich samych.

Stawiano go za wzór sumiennego, kompetentnego i nowoczesnego oficera. Po trzech latach studiów ukończył akademię z wyróżnieniem. Trzeba tu nadmienić, że na wydziale dowodzenia Akademii Wojsk Pancernych nie wymaga to wybitnej inteligencji — wystarczy odrobina pilności.

Absolwentom, którzy kończą akademię z wyróżnieniem przysługuje prawo wyboru jednostki. Durow wybrał swój dawny macierzysty pułk.

Z rozkazu ministra obrony awansował przedterminowo na majora i został mianowany zastępcą dowódcy 210. pułku pancernego gwardii, tego samego pułku, w którym zaledwie trzy i pół roku wcześniej był dowódcą najgorszego plutonu. Teraz podlegali mu nie tylko wszyscy majorzy, lecz także dziewięciu pułkowników, wraz z szefem sztabu, szefem obrony przeciwlotniczej, szefem służby kwatermistrzowskiej, zastępcą dowódcy do spraw technicznych, drugim zastępcą dowódcy i czterema dowódcami batalionów.

Hierarchia w Armii Radzieckiej różni się pod wieloma względami od systemu przyjętego w armiach innych krajów. W razie zwolnienia stanowiska, zajmuje je nie oficer najstarszy stopniem, wyróżniający się wzorową wieloletnią służbą, doświadczeniem lub rangą. Funkcję obejmuje ten, kto w opinii najwyższego dowództwa najlepiej spełnia jej wymogi. Rezultat jest między innymi taki, że oficerowie wyżsi stopniem często podlegają bezpośrednio oficerom niższego stopnia.

Oto przykład: po śmierci marszałka Greczki, ministrem obrony mianowany został generał pułkownik Ustinow. Równocześnie z nominacją, Ustinow otrzymał awans na generała armii. Pozostali generałowie armii, marszałkowie i głównodowodzący innych rodzajów broni, a nawet marszałkowie Związku Radzieckiego Kulikow, Ogarkow, Sokołow, Batycki i Moskalenko oraz admirał Gorszkow zaczęli automatycznie podlegać Ustinowowi.

System ten ma jedną bezsporną zaletę — pozwala „swoim” pchać się do przodu bez względu na przepisy. „W naszej opinii ten kapitan ma najwyższe kompetencje i powinien wziąć pod swoje rozkazy wszystkich majorów”.

I jeszcze jedno. W Armii Radzieckiej stanowisko znaczy o wiele więcej, niż stopień. Major, będący zastępcą dowódcy pułku, ma uprawnienia znacznie większe niż podpułkownik będący dowódcą batalionu.

Do błyskotliwej kariery Durowa przyczynił się jeszcze jeden czynnik, całkowicie obiektywny.

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych weterani drugiej wojny, którzy nie pokończyli szkół oficerskich i akademii, osiągali właśnie szczyty kariery na szczeblu batalionów. Byli to wartościowi I zdyscyplinowani oficerowie z doświadczeniem — jednak nie mogli awansować wyżej, gdyż nie mieli odpowiedniego wykształcenia. Posyłanie Ich teraz na studia było nieopłacalne z uwagi na podeszły wiek. Wysyłanie ich na emeryturę też nie miało sensu, ponieważ po reformach Chruszczowa armia cierpiała na chroniczny brak oficerów.

Weterani „wielkiej ojczyźnianej” masowo obsadzali szczeble dowództwa batalionu — dowódcy, zastępcy dowódcy, szefa sztabu

Równocześnie odczuwało się dotkliwy deficyt oficerów szczebla dowództwa pułku. Młodzików nie można było awansować powyżej szczebla kompanii, więc odchodzących na emeryturę nie miał kto zastąpić. Dlatego wielu młodych oficerów ze szczebla kompanii po akademii powracało do shiżby na szczeblu pułku, przeskakując dwa stanowiska — dowódcy batalionu i jego zastępcy. Było to powszechne zjawisko.

Kiedy Durow wrócił do pułku, pułkownik Zawaliszyn był już na emeryturze. Zastąpił go młody podpułkownik przybyły znad granicy chińskiej. Jednak większość pozostałych oficerów, wśród nich dowódca pierwszego batalionu podpułkownik Niesnosnyj, dalej tkwiła na dawnych stanowiskach.

Durow był wyjątkowo mściwy. Pamiętał wszystkich, którzy chcieli go postawić przed oficerskim sądem honorowym. Czepiał się najdrobniejszych szczegółów i obsypywał winnych okrutnymi zniewagami. Bezlitośnie dołączał do akt personalnych raporty o wszelkich uchybieniach oficerów, rujnując im tym samym karierę.

Każdy starał się nie dać Durowowi pretekstu do nagany. Stąd też w kręgach wyższej kadry oficerskiej zaczęła krążyć fama o Durowie, jako dowódcy wyjątkowo pryncypialnym i wymagającym. Nic więc dziwnego, że po kilku latach, będąc w dalszym ciągu majorem, Durow mianowany został dowódcą pułku, a w następnym roku uchodząc za najlepszego dowódcę pułku w naszej dywizji, wysłany został do Syrii w charakterze doradcy wojskowego przy dowódcy syryjskiej dywizji pancernej.

Przez wiele lat miałem nieszczęście służyć pod rozkazami Durowa. Te małe, nie mrugające oczka żmii i ten cichy gardłowy szept prześladują mnie po dziś dzień w najgorszych snach.

Durow nie miał zielonego pojęcia o problemach armii i perspektywach jej rozwoju. Jednak wykute na pamięć formułki z powodzeniem zastępowały mu rzetelną wiedzę. Wyrażanie jakichkolwiek opinii odbiegających od treści podręczników, napisanych dziesięć lat przed pojawieniem się Durowa w Akademii Wojsk Pancernych, było nie tylko bezcelowe, ale wręcz niebezpieczne.

Jego zachowanie wobec podwładnych trudno nazwać brakiem kultury. Było to zwyczajne chamstwo. Zdumiewało nas też, że. Durow nigdy nie czyta książek. My, jego podwładni, widzieliśmy w nim jedynie zlepek okrucieństwa, nietolerancji i grubiaństwa. Nie spotkałem nikogo, kto służyłby pod Durowem i miał o nim inne zdanie. Lecz dla wyższego dowództwa był on wzorem oficera.

Durow miał sporo szczęścia: przez lata pobytu w Syrii ani razu nie przyszło mu skonfrontować się z przeciwnikiem i w walce wykazać sprawność dowódcy. Po Syrii jego kariera potoczyła się błyskawicznie. Wcale się niezdziwię, gdy pewnego pięknego dnia wyczytam w gazecie, że generał pułkownik Durow mianowany został dowódcą Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. To właściwe miejsce dla takich jak on. Tam takich lubią.

WZLOT I UPADEK
PORUCZNIKA GOŁOWASTOWA
Międzykontynentalna rakieta balistyczna 8-K-84 była szczytem doskonałości. Zasięg, precyzja, wielogłowicowy ładunek bojowy z możliwością nakierowania poszczególnych głowic na różne cele, pokładowy system wykrywania i zagłuszania radiolo1acji przeciwnika, no i cały zestaw rozmaitych urządzeń zabezpieczających rakietę przed wszelkimi próbami jej zniszczenia podczas lotu. Napęd rakiety łączył w sobie wszystkie najlepsze cechy silników na ciekły i na stały materiał pędny. Był to system kapsułowy. Paliwo i utleniacz mieściły się W niezwykle wytrzymałych kapsułach. Materiały pędne tankowano od razu w fabryce, po czym gotowa do odpalenia rakieta mogła stać w silosie nawet 10 czy 15 lat. Kapsuły zawierały paliwo ciekłe i ciekły utleniacz, dlatego sterowanie pociskiem w locie i regulacja reżimu spalania były zadaniem szalenie prostym, w odróżnieniu od silników na stały materiał pędny. Dodatkową zaletą rakiety była jej odporność na ewentualny atak jądrowy w czasie składowania w silosie. Gdyby wybuch jądrowy nastąpił przy samej pokrywie silosu, rakieta itak nie doznałaby żadnego uszczerbku, bowiem zawieszona została na potężnych amortyzatorach wewnątrz kontenera-wyrzutni. Całą przestrzeń między pociskiem a ścianami kontenera wypełnia obojętny gaz, który w przypadku uderzenia spełnia rolę poduszki. Sam kontener również wisi na amortyzatorach wewnątrz potężnego silosu przykrytego od góry 200-tonową żelbetową płytą. Nawet bliskie trafienie głowicy jądrowej nie mogłoby wyrządzić silosowi żadnej szkody.
Dodatkowe zabezpieczenie rakiet 8-K-84 stanowiło automatyczne połączenie z satelitami wczesnego ostrzegania. Gdyby Amerykanie dokonali zmasowanego ataku nuklearnego pociskami balistycznymi, rakiety 8-K-84 samoczynnie, nie czekając na żadne rozkazy, wystartowałyby im na spotkanie. Gdyby z jakiegoś powodu ten system zawiódł, wówczas każda rakieta zareaguje na zniszczenie punktów dowodzenia kontrolujących jej start i nastąpi samoczynne zainicjowanie uderzenia odwetowego.
8-K-84 była ostatnim dziełem towarzysza Korolewa. Dawała Moskwie poważny atut do ręki.
Do tej pory każda rakieta startująca z podziemnych silosów całkowicie niszczyła wyrzutnię. Najnowsza rakieta startowała nie z silosu, lecz z zawieszonego w nim kontenera, a możliwość regulacji mocy ciągu pozwalała na dokonywanie „łagodnych” odpaleń: rakieta płynnie opuszczała kontener, nie uszkadzając samego silosu. Tym sposobem wszystkie radzieckie wyrzutnie podziemne uzyskały możliwość wielokrotnego użycia. To z kolei stawiało radzieckich przywódców w bardzo dogodnej pozycji negocjacyjnej: od tej chwili można prowadzić rozmowy na temat redukcji liczby wyrzutni. Ograniczając liczbę silosów jednorazowego użytku, Amerykanie ograniczają arsenał swoich rakiet balistycznych. ZSRR natomiast może wyprodukować tyle rakiet, ile wlezie, pochować je w tunelach kolejowych, a podczas wojny odpalać jedną za drugą z tych samych wyrzutni! Niech

Żyje SALT! Niech żyją inicjatywy pokojowe Związku Radzieckiego I towarzysza Leonida Iljicza Breżniewa osobiście!
Porucznik gwardii Gołowastow pokochał 8-K-84 od pierwszego wejrzenia. Od świtu do późnej nocy badał tajemniczą nieznajomą. Śniło niej w krótkich chwilach drzemki, a kiedy budził się nad ranem, z radością przebiegał w wyobraźni labirynty przekaźników i oporników, bloków i podzespołów.
Po upływie pół roku mógł już snuć się myślami po jej obwodach elektrycznych i układach scalonych jak po ulicach znanego od dziecka miasteczka, gdzie każde skrzyżowanie i każdy kamień przypomina jakąś historię.
Porucznik gwardii opuszczał hangar rakietowy tylko dlatego, że surowy rygor nakazywał codziennie o 18.55 opieczętować bramę I włączyć elektroniczne zabezpieczenia.
Minęły kolejne trzy miesiące. 8-K-84 stała się częścią porucznika.
Tą rakieta była jednym z pierwszych seryjnych egzemplarzy i dlatego znajdowała się pod ścisłym nadzorem biura konstrukcyjnego. Do pułku rakietowego co rusz zjeżdżała kolejna ekipa inżynierów. Czasem dwóch, trzech konstruktorów, którzy całymi godzinami grzebali w silniku albo przy głowicy. Czasem zwalało się naraz trzydziestu chłopa i wtedy na kilka dni wycofywano rakietę z grafiku gotowości bojowej.
Pewnego razu jeden z przyjezdnych zwrócił się do porucznika z jakimś banalnym pytaniem. Usłyszawszy odpowiedź, odwrócił się zaskoczony. Pogadali jeszcze kwadrans, po czym przyjezdny uścisnął dłoń porucznika.
— Wiecie, poruczniku, zdumiewacie mnie. Tu zebrali się najlepsi projektanci pocisków rakietowych. Każdy z nas naprawdę zna się na robocie. Tymczasem wy rozmawiacie z nami jak równy z równym. Skąd u was ta Imponująca wiedza?
— Zwyczajnie. Zakochałem się w niej.

— Posłuchajcie, poruczniku. To nie miejsce dla was. Macie analityczny umysł, macie fenomenalną pamięć. Nie proponuję wam akademii, bo to cmentarzysko mamutów. Wykładają tam tylko niezdolni do samodzielnej, twórczej pracy. Zresztą akademia nie da wam nic ponad to, co już wiecie. Ale z drugiej strony potrzebujecie papierka. Wiecie, jak to u nas jest: nie ma papierka — nie ma człowieka! Więc posłuchajcie mojej rady: złóżcie podanie o przyjęcie do akademii, a stamtąd przeskoczycie raz-dwa do biura projektowego. Przyszłość stoi przed wami otworem!
— Wielkie dzięki.
— Niestety, ostatnio zmarł pewien człowiek... On by was zabrał do siebie bez żadnej akademii. Nie na takie rzeczy mógł sobie pozwolić. Kopniakiem otwierał drzwi w KC. No, ale cóż... Ale, ale, poruczniku, chciałbym usłyszeć wasze zdanie o rakiecie. Coś więcej, niż to, że się w niej zakochaliście.
— Można ją ulepszyć.
— Chcecie mi dać do zrozumienia, że pochwały były przedwczesne. Chyba się zagalopowaliście.
Porucznik zacisnął wargi i powtórzył:
— Można ją znacznie ulepszyć.
Wiedział, że bluźni, że obraża konstruktora. Nigdy dotąd porucznik nie pozwolił sobie na myśl, że można w rakiecie cokolwiek zmienić. Nowe rozwiązanie przyszło mu do głowy w tej właśnie chwili. Rozwiązanie olśniewające swoją prostotą.
Każdy silos rakietowy jest tak zamaskowany, żeby żaden przypadkowy myśliwy ani satelita szpiegowski nie wypatrzył niczego podejrzanego. Czasem na 200-tonowej płycie zasłaniającej wylot wyrzutni umieszcza się skałę, która razem z płytą odjeżdża na bok, czasem za- sadza się młodnik. Ale dwa razy w roku całe maskowanie diabli biorą. Kontrola techniczna. Przegląd rakiety, głowicy I silosu. Dziewiczy las napełnia się rykiem silników. Rakieta wraz z kontenerem wyjeżdża na powierzchnię, zostaje poddana wnikliwej kontroli, zbadana, obejrzana, obmacana. Rakieta na dziesięć dni wypada z grafiku gotowości bojowej.
W pułku są obowiązkowe przeglądy sezonowe, ale prócz tego zdarzają się kontrole wybiórcze — dywizyjne, korpuśne, armijne, no i centralne. Poza tym istnieje nadzór konstruktorski i przemysłowy. Przedstawiciele biur konstrukcyjnych albo zbrojeniówki przyjeżdżają do dywizji czy pułku i wyrywkowo sprawdzają stan techniczny kilku rakiet, przestrzeganie warunków ich przechowywania i eksploatacji. Tym sposobem rakieta wiele czasu spędza na powierzchni, zamiast w silosie. To obniża stan gotowości bojowej Strategicznych Wojsk Rakietowych, dekonspiruje lokalizacje wyrzutni I wystawia na niebezpieczeństwo. Poza tym nieustanne rozłączanie podzespołów rakiety niezbędne przy kontroli ujemnie wpływa na ich żywotność.
Porucznik gwardii Gołowastow zaproponował automatyczny system kontroli wszystkich rakiet równocześnie, bez konieczności wyjmowania ich z silosów. Pomysł polegał na umieszczeniu w każdym punkcie dowodzenia tak zwanego zamiennika testowego — czyli po prostu makiety pocisku rakietowego. Każdego dnia makietę poddawano by kontroli. Porównanie parametrów impulsów elektrycznych przepuszczanych równocześnie przez makietę w punkcie dowodzenia i przez rakietę w silosie pozwoliłoby stwierdzić, czy rakieta bojowa jest sprawna.
System zamienników testowych Gołowastowa mógł być cały czas udoskonalany. Po zainstalowaniu ich w pułkowych punktach dowodzenia, można było pomyśleć o rozmieszczeniu ich w dywizjach, korpusach, armiach rakietowych, w centralnych punktach dowodzenia. Każdy dowódca, łącznie z głównodowodzącym Strategicznych Wojsk Rakietowych, mógłby nie ruszając się z miejsca sprawdzić gotowość każdej rakiety. Zastosowanie tego rozwiązania pozwoliłoby bez trudu zmniejszyć o dwie trzecie liczebność wojsk rakietowych. Przecież gros stanu osobowego stanowią właśnie zespoły sprawdzające.

Poza wszystkim, racjonalizatorski pomysł powinien przynieść wielomilardowe oszczędności. Z tą propozycją Gołowastow udał się do dowódcy pułku.
Dowódca był wyraźnie nie w humorze.
— Od tego mamy uczonych — zauważył pouczającym tonem. — A nasza chata z kraja. My mamy czekać i odpalić pociski, gdy przyjdzie taki rozkaz. No I pilnować porządku. A skoro o tym mowa. Moglibyście, towarzyszu poruczniku, zwracać więcej uwagi na to, jak wasi żołnierze ścielą łóżka i czyszczą buty. Dziś miałem wątpliwą przyjemność widzieć waszych ludzi. Jedno wam powiem: w całym pułku jesteście najgorszym oficerem. To wszystko. Odmaszerować!
Minął miesiąc, drugi. Do pułku nadeszło zawiadomienie, że armia rozpoczyna konkurs usprawnień racjonalizatorskich. I raptem dowódca diametralnie zmienił nastawienie.
— Towarzyszu poruczniku, co szykujecie na konkurs?
- Nic nie szykuję, towarzyszu pułkowniku.
— A to dlaczego?
— Zamiennik testowy wymaga zastosowania prawdziwych układów elektronicznych do rakiet bojowych, tych, co leżą w magazynie. Zakazaliście ich użycia.
— No i słusznie! Przecież to podzespoły rakiet bojowych!
— Tak jest, towarzyszu pułkowniku, ale mamy w pułku dziesięć rakiet bojowych i tyle samo zestawów rezerwowych podzespołów. W razie czego starczyłby z powodzeniem jeden, góra dwa. A mamy dziesięć! Ja bym potrzebował jeden zestaw. Zmontuję prototyp, a po wystawie zdemontuję I wszystko zwrócę do magazynu. Trzeba tylko zameldować w sztabie dywizji i korpusu po co go bierzemy i na Ile.
— A bez tego nie dałoby rady?
— W żaden sposób, towarzyszu pułkowniku! Przecież muszę zbudować kompletną makietę rakiety nośnej;

— No, dobra, pies was trącał. Aha, jeszcze jedno. Ile będziecie mieć usprawnień?
- Jedno.
— Tylko jedno?! To tyle co nic. Znowu wylądujemy na szarym końcu... Tak, czy nie?!
— Towarzyszu pułkowniku, ta jedna innowacja przyniesie miliardowe oszczędności!
- Ech, poruczniku! - machnął beznadziejnie pułkownik. — Ni cholery się nie nauczyłeś! Zapamiętaj sobie na całe życie: pięć pomysłów za rubelka daje znacznie więcej, niż jeden, nawet miliardowy! No, dobra, rób swoje. Lepszy rydz, niż nic.
W pierwszym dniu wystawy, gdy dowódca dywizji uświadomił sobie przeznaczenie potężnej konstrukcji z szarych podzespołów z kolorowymi kablami, polecił natychmiast zamknąć ekspozycję, chociaż i tak niewtajemniczeni nie mieli tam wstępu.
Wieść o zamienniku testowym jak błyskawica przemknęła przez sztab korpusu i armii rakietowej i poszła wyżej.
Nazajutrz na wystawę przybył zastępca naczelnego dowódcy do spraw wojsk Inżynieryjno-rakietowych.
Dostojny gość rozsiadł się w fotelu I uważnie wysłuchał słów porucznika. Po wyjaśnieniu wszystkich zawiłości technicznych, porucznik zapytał:
— Towarzyszu generale, czy wyrażacie zgodę, aby po waszym odjeździe przystąpić do demontażu zamiennika?
— A niby po co? — generał był wyraźnie zaskoczony.
— Zmontowałem makietę z zapasowych zestawów dla rakiet bojowych. Jutro muszę zdać wszystko do magazynu...
— Bzdura — przerwał generał. — I tak jest dziesięć zapasowych zestawów. A po kiego grzyba? Nie wiecie? Ja też nie wiem. Przecież nasze cudeńko w ogóle się nie psuje. Zasrana asekuracja, na każdym kroku asekuracja! Jeszcze nam wyjdzie bokiem. No, ale wy, poruczniku, odwaliliście kawał solidnej roboty. Wagi państwowej!

— Ku chwale ojczyzny! — zajaśniało oblicze porucznika.
— Makietę opieczętować i nikogo nie dopuszczać! — polecił zastępca naczelnego dowódcy.
Przerośnięty kapitan w składzie komisji, to gorzej niż generał. Generał, mimo że groźnie wygląda, nie jest upierdliwy i nie zagłębia się w szczegóły. Natomiast przerośnięty kapitan popisuje się dociekliwością. W wojsku każdy wie: jak taki trep znajdzie się w składzie komisji, jeszcze, nie daj Boże niepijący, masz przejebane.
Tydzień po zamknięciu wystawy do pułku zwaliła się nie zapowiedziana komisja z Zarządu Gotowości Bojowej Strategicznych Wojsk Rakietowych. W pierwszym dniu inspekcji siwy kapitan, z gatunku jaki - za Julesem Vernem — nazywamy „piętnastoletni kapitan”, wykrył w magazynie brak jednego zapasowego zestawu podzespołów elektronicznych. Kapitan dobrze wiedział, że dziewięć kompletów na jeden pułk wystarczy z powodzeniem, ale instrukcja stanowiła, że powinno być dziesięć. Nie dziewięć.
— Gdzie dziesiąty zestaw?
— Na wystawie.
— Kto dal zgodę?
— Sztab korpusu rakietowego. Oto pismo.
— Nie wciskajcie mi ciemnoty. Stoi czarno na białym:
komplet ma zostać zwrócony do magazynu zaraz po zamknięciu wystawy! A ile czasu już minęło?
— Zastępca naczelnego dowódcy do spraw wojsk inżynieryjno-rakietowych polecił nie demontować makiety aż do odwołania.
— Macie to na piśmie?
— Pismo nie dotarło z Moskwy.
— Nie dotarło? No to tak zanotujemy.
— Gołowastow! Niech cię diabli! Nie położysz się do łóżka, zanim nie rozbierzesz tego kurestwa. Z rana

komplet ma wrócić do magazynu! Znalazł się wynalazca od siedmiu boleści!
Poczta rzadko dochodzi do tajgi, a jeżeli — to z dużym opóźnieniem.
Parę tygodni po nalocie inspektorów, kurier przywiózł naraz trzy koperty.
Pierwsza zawierała rozkaz „O stanie gotowości bojowej Strategicznych Wojsk Rakietowych”. Dokument podpisany osobiście przez naczelnego dowódcę bezlitośnie piętnował tych, którzy używają części zamiennych do rakiet bojowych niezgodnie z Ich rzeczywistym przeznaczeniem. Rozkaz kończył się zaleceniem:
Za świadome obniżanie stanu gotowości bojowej wojsk rakietowych porucznikowi Golowastowi udzielić surowej nagany”.
Drugi rozkaz, podpisany przez zastępcę naczelnego dowódcy do spraw wojsk inżynieryjno-rakietowych, polecał dowódcy pułku przesłać w trybie pilnym „zamiennik testowy do Moskwy, a w zamian za części wykorzystane do jego budowy pobrać brakujący zestaw w magazynie dywizyjnym.
Trzeci rozkaz, podpisany przez zastępcę naczelnego dowódcy do spraw kadrowych polecał skierować dwóch najlepiej zapowiadających się młodych oficerów pułku na egzamin do moskiewskiej akademii.
— Z chuja się zerwałeś? Do akademii z taką opinią? Zastanów się człowieku: świadome obniżanie stanu gotowości bojowej wojsk rakietowych”! Ciesz się, że jesteś na wolności. Mogłeś wylądować przed trybunałem.
— Ale zastępca dowódcy potwierdził, że mamy dostać nowy zestaw.
— Chłopie, zastanów się, co ty gadasz. Rozkaz o stanie gotowości bojowej został podpisany. Jaki wariat będzie teraz tłumaczyć szefowi, że rozkaz jest niesłuszny?! Myślisz, że zastępca naczelnego dowódcy pomaszeruje teraz wyjaśniać co, kiedy i komu polecił? Zastanów się!

Zamiast gadać głupoty, szoruj do magazynu, niech ci wydadzą zestaw I montuj na nowo to gówno. Widać, znowu się przyda. No, ale szybciutko, bo w Moskwie czekają. Wszystko jasne? To do roboty! I głowa do góry! Za rok pójdziesz do akademii.
Odpowiedź na wynalazek Gołowastowa przyszła z Moskwy bardzo prędko: „Wskutek wykrytych wad konstrukcyjnych postanowiono nie kierować modelu do produkcji seryjnej”.
— No widzisz! A ty się pchałeś do akademii. Masz na koncie jeden wniosek racjonalizatorski, i to wadliwy, który nikogo nie interesuje. A do akademii, jak wiadomo, posyia się najlepszych. A jak twoi żolnierze ścielą łóżka i czyszczą buty, co? Sam widzisz!
W następnym roku do pułku przywieziono nowiuteńki zautomatyzowany system zdalnej kontroli rakiet strategicznych, dzieło geniuszu radzieckich konstruktorów, inżynierów, techników i robotników.
W jednostkach Strategicznych Wojsk Rakietowych odczytano rozkaz o przyznaniu premii, kilku Nagród Leninowskich, tytułów naukowych i medali sporej grupie twórców fenomenalnego urządzenia.
Ten cud techniki odpowiadał wszystkim założeniom proponowanym przez Gołowastowa, tyle że miał inną nazwę I był staranniej wykonany. Gołowastow bardzo się śpieszył na wystawę i jego model nie wyglądał tak imponująco. No i zasadnicza różnica: makieta Gołowastowa składała się z szarych standardowych podzespołów rakiet bojowych, natomiast konstruktorzy nowego urządzenia postanowili pomalować swoje dzieło na kolor seledynowy z biało-czerwonymi szlaczkami. Przecież nie będzie stać gdzieś pod gołym niebem, tylko wewnątrz podziemnych stanowisk dowodzenia. Niech cieszy oko!
Zastosowanie tej przełomowej technologii pozwoliło znacznie poprawić stan gotowości bojowej, ulepszyć kamuflaż, zwiększyć bezpieczeństwo Strategicznych Wojsk Rakietowych. Poza tym dało możliwość poważnego zredukowania ich stanu osobowego. Zbędnych oficerów skierowano jako uzupełnienie do formacji rakietowych w Wojskach Lądowych, Marynarce Wojennej, Lotnictwie Dalekiego Zasięgu i wojskach rakietowych Obrony Powietrznej Kraju.
Porucznik gwardii Gołowastow, jako oficer niezdyscyplinowany i nie rokujących szans poprawy, a w dodatku ukarany naganą przez samego naczelnego dowódcę Strategicznych Wojsk Rakietowych, został przeniesiony do piechoty.
W naszym pułku gwardyjskim uchodził za beznadziejnego oficera.

BARWNIKI SPECJALNE
- Stabilizator armaty czołgowej działający w dwóch płaszczyznach, wielopaliwowy silnik czołgowy, dwuprzepływowy odrzutowy silnik lotniczy... — sekretarz odczytywał pośpiesznie, połykając końcówki.
Ustinow marszczył brwi z niezadowoleniem: ciągle nie to, o co chodzi.
— Nowe francuskie przeciwpancerne sterowane pociski rakietowe, technika bombardowania z lotu wznoszącego, barwniki pochłaniające promieniowanie przenikliwe...
— Stop! Co za barwniki?
Sekretarz zaszeleścił kartkami ciężkiego tomiska, znalazł właściwą stronę i odczytał króciutki komunikat: „W prasie amerykańskiej pojawiły się doniesienia dotyczące opracowania specjalnych lakierów dla bombowców strategicznych. Lakier naniesiony na kadłub bombowca pozwała znacznie obniżyć poziom promieniowania przenikliwego powstającego wskutek wybuchów jądrowych. Użycie tego barwnika pozwoliłoby na zwiększenie współczynnika przetrwania bombowców strategicznych i ich załóg podczas lotów na dużej wysokości nad terytorium przeciwnika w warunkach wojny jądrowej.”.
— To jest to! — Ustinow umieścił kartkę w czerwonej tekturowej teczce. — Samochód!

Dmitrij Ustinow słynął w Komitecie Centralnym jako niezrównany znawca zagadnień wojskowych.
Tajemnica jego sukcesu była dość banalna: Ustinow od czasu do czasu przeglądał biuletyn wywiadowczy Sztabu Generalnego. Dokument jest regularnie rozsyłany do wszystkich członków KC, ale nikt go nie czyta.
W sekretariacie Ustinowa kilku sekretarzy i referentów nieustannie zajmowało się wyszukiwaniem w tym biuletynie króciutkich notatek z atrakcyjnie brzmiącymi nagłówkami, które następnie ich szef przytaczał na naradach w KC, zaskakując zebranych głębią swej wiedzy.
Narada w KC miała się ku końcowi. Minister obrony i szef Sztabu Generalnego wymienili spojrzenia: zaraz zacznie się pokaz wiedzy, jak zawsze.
Nie mylili się. Ustinow wstał i zaczął spokojnie:
— Amerykanie opracowują lakier dla bombowców, obniżający poziom promieniowania.
Wojskowi znali już treść tej notatki, dlatego nie wywarła na nich żadnego wrażenia: zwykłe rutynowe udoskonalenie, jakich co tydzień pojawiają się setki. Natomiast wśród aparatczyków partyjnych nastąpiło wyraźne poruszenie. Wywiązała się dyskusja, w trakcie której podjęto decyzję o opracowaniu w trybie pilnym identycznych barwników w Związku Radzieckim.
Marszałkowie opuszczali salę konferencyjną nie kryjąc irytacji. Ile czasu poszło na marne! Po co obciążać Komitet Centralny bzdurami, które można załatwić na dużo niższym szczeblu?

Funkcjonariusze partyjni opuszczali salę konferencyjną dumni ze swego kolegi, który tak dogłębnie i detalicznie zna całość problematyki wojskowej.
Polecenie opracowania specjalnej farby otrzymał jeden z licznych instytutów naukowo-badawczych, w którym w związku z tym utworzono pracownię do spraw barwników specjalnych, w skrócie BS. Po tygodniu prac szef pracowni przedstawił obszerny raport, w którym uzasadniał konieczność przekształcenia pracowni w Samodzielny zakład naukowo-badawczy składający się z trzech pracowni: ds. ogólnych, ds. lotów dalekiego zasięgu i ds. promieniowania przenikliwego. Taki zakład bezzwłocznie utworzono. W jego skład weszli fizycy jądrowi, oraz specjaliści od niskich ciśnień i temperatur. Przecież nowy lakier miał być eksploatowany właśnie w takich warunkach. Nowy zakład energicznie wziął się do roboty i nieprzenikniona mgła tajemnicy państwowej pokryła całą jego działalność.
Zaraz po utworzeniu zakład zaczął się szybko rozrastać. Nic dziwnego! Próby z lakierem odbywały się na poligonie jądrowym na Nowej Ziemi, a instytut mieścił się w Moskwie. Trzeba było w trybie pilnym otworzyć filię na Nowej Ziemi. Poza tym do prób z nowym lakierem potrzebne były potężne komory niskociśnieniowe, symulujące warunki lotu na wysokim pułapie. Jak na złość nie było wolnych komór, a budowa nowych trwałaby zbyt długo. Dlatego postanowiono prowadzić badania nie w warunkach laboratoryjnych, ale eksperymentalnych, czyli wprost na kadłubach samolotów. Do dyspozycji naukowców przekazano dwa stare bombowce, które niemal codziennie przemalowywano I testowano farbę w warunkach rzeczywistych.
Pierwsze badania w stratosferze ujawniły nowe problemy. Lakier zaprojektowano dla bardzo niskich temperatur I w tych warunkach zachowywał się nienajgorzej. Jednak w czasie lotu kadłub ochładza się nierównomiernie, a w niektórych miejscach się przegrzewa.

Dotyczy to zwłaszcza odrzutowych bombowców Miasiszczew M-4 i Tupolew Tu-16, których silniki zabudowano u nasady skrzydeł. W tych typach samolotów lakier odpadał całymi płatami zaraz po starcie. Do walki z tym niekorzystnym zjawiskiem utworzono pracownię odporności termicznej BS.
Pojawiło się bardzo wiele innych szczegółowych problemów, do rozwiązywania których powoływano kolejne grupy specjalistów, zespoły badawcze i laboratoria. Rok po uruchomieniu całego projektu uznano za celowe skupienie wszystkich prac pod egidą jednej potężnej instytucji naukowo-badawczej. Otrzymała ona nazwę — ONRBS, czyli Ośrodek Naukowo-Rozwojowy Barwników Specjalnych przy Ministerstwie Przemysłu Chemicznego.
Mniej więcej w tym momencie odnotowano konkretne efekty - wyprodukowanie pierwszych próbek lakierów, rzeczywiście obniżających poziom promieniowania.
Na twórców BS zwaliła się lawina premii, orderów, medali, tytułów naukowych.
Produkcję lakierów powierzono specjalnie w tym celu budowanemu kombinatowi pod Nowosybirskiem, oraz drugiemu, rezerwowemu, pod Saratowem. Lakier umieszczono na ściśle tajnej liście środków podnoszących skuteczność radzieckich bombowców strategicznych.
Co prawda, pozostała jeszcze do rozwiązania cała masa problemów, w szczególności wodoodporności BS. W zetknięciu z wodą lakier tracił z miejsca wszystkie właściwości ochronne. Każdy opad deszczu lub śniegu zmuszał do przemalowywania samolotów. Przemalowywanie musiało mieć też miejsce po każdym starcie, gdyż na powierzchni kadłuba podczas lotu gromadzi się wilgoć, która po paru godzinach pozbawia samolot jego atomowej osłony.
Trzeba sobie w tym miejscu wyobrazić radziecki bombowiec strategiczny M-4. Długość — 50 metrów, rozpiętość płata — 52 metry. Wyobrazić sobie naraz całe radzieckie lotnictwo dalekiego zasięgu, jego dywizje, korpusy, polarne lądowiska i lotniska strategiczne.

Wszystkie te samoloty trzeba było przemalowywać po każdym deszczu i po każdym starcie! Ręcznie! Bo przy użyciu rozpylacza farba również traciła swe właściwości. Było też wiele innych problemów. Do ich rozwiązywania utworzono GZBS — Główny Zarząd Barwników Specjalnych. Podporządkowano mu oba kombinaty i trzy instytuty naukowo-badawcze: trwałości barwników, instytut rozwoju technologii, który zajmował się projektowaniem urządzeń oraz instytut organizacji produkcji. Instytut technologiczny, poza wszystkim innym, pracował też nad zagadnieniem obniżenia kosztów własnych produkcji barwnika.
Specjalistów nowej gałęzi przemysłu szkolono w dwóch specjalnie utworzonych w tym celu technikach i kilku uczelniach politechnicznych.
Wkrótce po utworzeniu Głównego Zarządu, w Moskwie zwołano ściśle tajną wszechzwiązkową naradę poświęconą problematyce barwników specjalnych. Obrady toczyły się w Wojskowej Akademii Obrony Chemicznej. Przybyli przedstawiciele Ministerstwa Obrony, Sztabu Generalnego, Dowództwa Lotnictwa Wojskowego i Dowództwa Lotnictwa Strategicznego, przedstawiciele przemysłu chemicznego, lotniczego, jądrowego. licznych instytutów i ośrodków naukowo-badawczych.
Dyskusja miała burzliwy przebieg. Ktoś próbował policzyć koszt jednego kilograma lakieru i uzyskał fantastyczny rezultat. Ktoś inny proponował wzniesienie specjalnych hangarów dla całego lotnictwa dalekiego zasięgu. Przedstawiono projekty gigantycznych budowli 25-metrowej wysokości. Proponowano specjalne folie, mające chronić wrażliwy lakier przed niepogodą. Ktoś inny wystąpił z pomysłem, by malować samoloty nie po każdym deszczu, a tylko przed rozpoczęciem działań zbrojnych. Sztab Generalny zdecydowanie odrzucił tę sugestię. Zwrócił uwagę, że istnieją konkretne poszlaki dzięki którym obce służby wywiadowcze oceniają, czy zaczęły się przygotowania do prawdziwej wojny, czy tyłko do kolejnej demonstracji siły. Gdyby wróg uzyskał informację, że na wszystkich lotniskach zaczęto równocześnie przemalowywać wszystkie bombowce strategiczne, mógłby wyciągnąć z tego faktu daleko idące wnioski.
W sumie było dużo zamieszania, sporów, argumentów i kontrargumentów, rzeczowych i absurdalnych propozycji, jednak dyskusja najwyraźniej znalazła się w ślepym zaułku. I w tym właśnie momencie do prezydium dotarła odręczna notatka: „Mam szereg zasadniczych propozycji w kilku kluczowych kwestiach. Proszę o udzielenie głosu. Student IV roku M. Kasatonow”.
Ustinow zmarszczył brwi. Studenci na tej sali? Wyjaśniono mu, że chodzi tylko o jednego studenta, który, Interesując się barwnikami specjalnymi, zgłosił szereg istotnych udoskonaleń technologii BS.
Na mównicy pojawił się młody człowiek w wymiętej flanelowej koszuli w kratę i staroświeckich drucianych okularkach na spiczastym nosie. Sala w ogóle nie zwróciła na niego uwagi. Każdy przekonywał sąsiadów do własnego, jedynie słusznego rozwiązania. Ale student był dość natarczywy, postukał palcem w mikrofon I odczekał, aż sala zwróci się ku mównicy. Widząc, że zebrani gotowi są go wysłuchać, zaczął prosto z mostu:
— Zadanie: bombowiec M-4 w obszarze powietrznym Stanów Zjednoczonych. Barwnik pochłania 100% promieniowania przenikliwego. Wyobraźmy sobie, że udało się taki uzyskać. Pułap 15.000 metrów. Kilometr od Samolotu eksploduje standardowa głowica jądrowa pocisku rakietowego Nike Hercules, trotylowy ekwiwalent 10 kiloton. Pytanie: co się stanie z bombowcem?
Odpowiedź: fala uderzeniowa zgniecie go na placek. Wniosek: barwnik specjalny jest potrzebny bombowcom Strategicznym jak umarłemu kadzidło!
Na sali zawrzało.
Dla ogromnych rzesz darmozjadów, BS od dawna był Cudowną studnią bez dna. Główny Zarząd jeszcze nie Powstał na dobre, a już oplotła go misterna sieć sklepów za Żółtymi firankami, kantyn, zamkniętych ośrodków wypoczynkowych, uzdrowisk I indywidualnych domków letniskowych (toksyczna produkcja!). Iluż ludzi obroniło doktoraty! Ile wręczono nagród I orderów! Ile rautów na to konto! I jak wspaniale się żyło! Na każdym kroku preferencje, ulgi i taryfy specjalne. Jak by nie było — resort atomowy. Mieszkasz sobie luksusowo za zielonym płotem, a dookoła ochrania cię tysiąc wartowników z psami. Istny raj, żyć nie umierać! Jakie osiedla pobudowali! Czysto, wysprzątane, wokoło sosnowy las, żadnych chuliganów, żadnych kolejek. Dzieci uczą się w specszkołach: wyselekcjonowane grono nauczycieli, baseny, stawy, korty, stadiony. I nagle — bęc! Wszystko znika!
Ale argumentacja młodego człowieka była prosta i niepodważalna. Nie ma sensu opracowywać I doskonalić osłony samolotu przed jednym czynnikiem oddziaływania, skoro nie istnieje osłona przed innymi zagrożeniami - ani falą uderzeniową, ani potężnym impulsem elektromagnetycznym, niszczącym wszystkie pokładowe urządzenia elektroniczne.
Tego samego dnia o godzinie 21.00 z treścią wystąpienia studenta Kasatonowa zapoznał się Komitet Centralny. O godzinie 21.03 Główny Zarząd Barwników Specjalnych przestał istnieć.
Jakoś nikt nie miał ochoty napomknąć, że prace trwały 11 lat I pochłonęły miliardy rubli. Że wszystko wzięło się z chęci pochwalenia się znajomością zachodnich nowinek technologicznych przez towarzysza Ustinowa. Że zaczęło się od małej notatki w amerykańskiej prowincjonalnej gazecie. A ściślej: od pomysłowości jakiegoś producenta farb I lakierów, który zdecydował się na niekonwencjonalny chwyt reklamowy.

BOMBOWIEC Z KLOCKÓW

Zdarzyło się to u schyłku „wielkiej ojczyźnianej”. Dobry los spadł prosto z nieba.
Amerykański bombowiec strategiczny Boeing B-29 dokonał przymusowego lądowania na ziemi radzieckiej. Superforteca uczestniczyła w nalocie na naszego wspólnego wroga Japonię 1, ostrzelana w walce, zdołała dotrzeć do najbliższego lądowiska w Baranowsku, niedaleko Ussuryjska. Uszkodzenia nie były zbyt poważne, pociski z działek japońskiego myśliwca, przedziurawiły skrzydła w kilku miejscach, w wyniku czego bombowiec utracił sporo paliwa. Dowódca samolotu miał do wyboni: albo lądować na oceanie, oddając załogę na żer rekinom, albo dociągnąć do wiernego sojusznika, załatać dziury, uzupełnić zapas paliwa i po paru dniach wziąć udział w kolejnych nalotach na Japończyków.
W ten oto sposób najlepszy bombowiec strategiczny świata znalazł się na terytorium ZSRR.
Wiadomość o tym przemknęła w oka mgnieniu z Ussuryjska na Kreml, pokonując 10.000 kilometrów i wszystkie bariery biurokratyczne. Józefowi Wissarionowiczowi zameldowano o Incydencie w trakcie narady. Stalin polecił, aby na sali pozostali tylko członkowie Biura Politycznego, przekazał im nowinę i z chytrym uśmieszkiem poprosił o wyrażenie opinii.
Członkowie Biura Politycznego byli jednomyślni — pod byle pretekstem przetrzymać bombowiec przez tydzień, aby dać specjalistom czas na zaznajomienie się z jego konstrukcją.
- A gdybyśmy tak w ogóle nie zwrócili bombowca naszym sojusznikom? — rzucił Wielki Wódz i Nauczyciel, sięgając po fajkę.
— Mogą się poczuć urażeni, towarzyszu Stalin — ostrożnie zaoponował Mołotow.
— Mogą wstrzymać dostawy — dodał Kaganowicz. - A co poczniemy bez Studebakerów?
Amerykańskie ciężarówki zaopatrywały całą potężną Armię Czerwoną. Wszyscy, od szeregowego po marszałka, zgodnie uważali Studebakera za najlepszy pojazd wojskowy. Słynne rosyjskie Katiusze — wyrzutnie pocisków rakietowych BM-13 montowano głównie na tych wozach. Artyleria radziecka była najpotężniejsza na świecie, ale jej podstawowym ciągnikiem i transporterem amunicji była właśnie amerykańska ciężarówka. Poza tym sojusznicy dostarczali wiele innego sprzętu — od środków łączności i dżipów, po myśliwce Airacobra, transportery opancerzone i czołgi.
Dostawy mogły zostać wstrzymane w każdej chwili. Mając to na uwadze, członkowie Politbiura z wielką ostrożnością opowiedzieli się przeciwko propozycji zatrzymania bombowca. Jedynie Bena siedział cicho, starając się odgadnąć, w którą stronę skłaniia się opinia Wielkiego Nauczyciela.
Nauczyciel skarcił przesadną ostrożność towarzyszy:
— Wszystko wskazuje na to, że niebawem zdusimy Niemcy. No, a co potem? Jak mamy zwyciężyć Anglię i Amerykę nie mając bombowca strategicznego? Alianci jakoś to przełkną — dorzucił cmokając fajeczkę. — Najpierw się zdenerwują, ale wkrótce o wszystkim zapomną. A bombowiec trzeba skopiować co do joty. Najdalej za rok ma latać.
Bena energicznie poparł Stalina, a pozostali członkowie Biura Politycznego skwapliwie przyklasnęli decyzji. Wszyscy aż nazbyt dobrze znali podstawową zasadę Wodza i Nauczyciela: przyjaciół i sojuszników trzeba traktować jak kobietę — im częściej bijesz, tym bardziej kocha. Lecz w głębi duszy każdy szczerze wątpił, czy sojusznicy przełkną i tę żabę.
A jednak przełknęli. Amerykańska załoga powróciła do kraju bez najlepszego bombowca na świecie. Strona radziecka nawet nie zadała sobie trudu złożenia jakichkolwiek wyjaśnień. Nie oddamy - i kropka.
Lend-leasu nie wycofano, gdyż amerykańscy dyplomaci przyzwyczaili się do dyskutowania bieżących problemów nie wiążąc ich z kwestią dostaw wojskowych.
Szefem ekipy kopiującej B-29 został najlepszy radziecki konstruktor lotniczy Andriej Tupolew. Nowy radziecki bombowiec strategiczny nazwano na jego cześć Tu-4.
Do wykonania zadania wyznaczono sześćdziesiąt cztery biura konstrukcyjne i instytuty naukowo-badawcze, których zadanie polegało na sporządzeniu wiernej repliki silników, dobraniu stosownego paliwa, skopiowaniu systemu nawigacji, mechanizmów celowniczych, zewnętrznej i wewnętrznej sieci łączności, I tak dalej. Koordynację działań powierzono członkowi Biura Politycznego towarzyszowi Lawrentijemu Berii, a jego głównym konsultantem technicznym został konstruktor samolotów Jakowlew. Bena rozumiał Stalina jak nikt inny i wiedział, jak mu dogodzić.
W odbudowanej fabryce samolotów w Woroneżu pośpiesznie zmontowano nową halę, w której, los zdarzył, dwadzieścia dwa lata później podjęto nieudaną próbę skopiowania Concorde”a, również nadając mu imię Tupolewa: Tu-144.
B-29 rozmontowany został na tysiące drobnych elementów, które rozesłano odpowiednim ministerstwom, departamentom, biurom projektowym i Instytutom badawczym z poleceniem dokładnego odtworzenia każdego szczegółu i podjęcia w ciągu dziesięciu miesięcy masowej produkcji. Właśnie dzięki tej układance osobnych podzespołów i elementów, radziecka kopia B-29 zawdzięcza nazwę bombowiec z klocków”. Od tej pory wszelkie nieudane konstrukcje samolotowe, zwłaszcza kopie modeli zagranicznych, nazywano nieoficjalnie „samolotami z klocków”. Najsłynniejszym jest oczywiście Tu-144, dla wtajemniczonych — „Konkordskl”.
Trudności wystąpiły już na samym początku procesu kopiowania B-29. Przede wszystkim, trzeba było zrezygnować z metrycznego systemu miar. Tupolew wiedział doskonale, że jeżeli maszyna ma być skopiowana, to trzeba ją skopiować we wszystkich szczegółach, co do jednego nitu, co do śrubki, nakrętki, bolca. Wystarczy obniżyć masę każdego nitu o dziesięć miligramów, a zmniejszy to wytrzymałość całej konstrukcji, gdyby zaś wagę nitu zawyżyć — mogłoby to odbić się na masie całego samolotu.
Radzieckie przedstawicielstwa handlowe w Kanadzie, Anglii I USA zaczęły kupować przyrządy pomiarowe, na początku w niewielkich ilościach, żeby nie budzić podejrzeń. Zaczęto też pilnie szkolić tysiące inżynierów, techników I robotników w zakresie dokonywania pomiarów w calach, stopach i funtach. Z równą intensywnością szkolono tysiące załóg i wielotysięczny personel obsługi naziemnej, inżynieryjny I techniczny do obsługi setek przyszłych nowych bombowców.

— Ile galonów paliwa potrzeba, przy normalnym zużyciu i bezwietrznej pogodzie, na przelot tysiąca mil na wysokości 30 tysięcy stóp? — oto pytanie do radzieckich asów przestworzy i profesorów Akademii Lotniczej.
Podczas gdy nowy system miar zapuszczał korzenie w radzieckim przemyśle lotniczym, wyłonił się nowy, nie mniej skomplikowany problem: jak utrzymać tajemnicę? Każdy, kto wykazywał choćby cień znajomości angielskiego systemu miar i wag mógł być, w opinii NKWD, namierzony przez wroga jako osoba mająca dostęp do tajemnicy państwowej.
— Hej, Masza, nalej mi pół pinty kwasu!
I nazajutrz człowiek znika na zawsze.

Wszyscy, którzy w owym czasie mieli kontakt z Tupolewem, zwracali uwagę na jego pogodny nastrój i niemal beztroski stosunek do całej sprawy. A staruszka gryzła zawiść. Kochał B-29 I nienawidził zarazem, starając się to ukryć przed otoczeniem. Mechaniczne kopiowanie napawało go niesmakiem, który pokrywał maską obojętności. W owym czasie Tupolew nie miał z niczym problemów, nawet najtrudniejsze zadania rozwiązywał z marszu.
W pokryciu lewego skrzydła superfortecy znaleziono niewielki otwór. Żaden z ekspertów od aerodynamiki I wytrzymałości konstrukcji nie miał pojęcia po cholerę ta dziurka. Nie pasuje do niej żadna rurka ani przewód, nie ma też analogicznego otworu w prawym skrzydle. Eksperci orzekli, że dziurkę wyborowano fabrycznym wiertłem, tak jak pozostałe otwory na nity. Wszystko wskazywało na to, że wywiercono przez przypadek, a potem nie zasklepiono. Poproszono o opinię głównego konstruktora.
— Amerykański samolot ma otwór?
— Ma.
— To po chuj zawracacie głowę? Kazano wykonać dokładną kopię.

Na lewym skrzydle wszystkich bombowców strategicznych Tu-4 pojawiła się maleńka dziurka, wywiercona najcieńszym wiertłem...
Wewnątrz samolotu od kabiny pilotów do stanowisk tylnych strzelców biegnie wąski tunel, którym można się przeczołgać przez całą długość komory bombowej. Od środka został pomalowany na kolor jasnozielony. Biuro projektowe długo mozoliło się nad dokładnym dobraniem koloru. Odcinek końcowy rury długości kilku metrów jest, nie wiedzieć czemu, biały. Może żołnierzykowi, który to malował, po prostu skończyła się zielona farba i nie chciało mu się drałować do magazynu? Ale rozkaz był: kopiować dokładnie, dlatego wszystkie radzieckie bombowce nie tylko mają dwukolorowy tunel, ale wręcz wyliczono, i to w calach, gdzie przebiega granica jasnozielonej i białej farby. Następnie proporcje kolorów zamieszczono we wszystkich instrukcjach malowania wnętrza bombowca.
Tymczasem dwa następne B-29 wykonały przymusowe lądowanie na terytorium radzieckim. Okazało się, że nie mają dziurek w skrzydle i że jeden ma tunel cały jasnozielony, a drugi biały. Znów pytania do głównego konstruktora: — Co robić?
Tupolew umiał zachować zimną krew. Kazano skopiować bombowiec, który wylądował pierwszy. Co do następnych nie było żadnych poleceń. No to do roboty i nie truć dupy!
Liczba problemów stopniowo malała. Wszyscy przyzwyczaili się do standardowej odpowiedzi głównego konstruktora: ma być tak, jak w pierwszej amerykańskiej maszynie. Nikt już nie zawracał głowy. Przy okazji powstała taka oto anegdota: „Jakie gwiazdy należy umieścić na statecznikach seryjnie produkowanych samolotów — białe amerykańskie, czy czerwone radzieckie?”. Dopiero to pytanie zapędziło Tupolewa w kozi róg. Jeżeli się zrobi amerykańskie — można dostać kaesa jako wróg ludu. Jeżeli zaś czerwone, to po pierwsze samolot nie będzie wierną kopią, jak rozkazano, a po drugie, może Wódz Naczelny będzie sobie życzył użyć bombowców przeciwko Ameryce, Anglii albo Chinom właśnie z amerykańskimi znakami rozpoznawczymi. Podczas całej żmudnej operacji kopiowania pytanie o gwiazdy było jedynym, z którym Tupolew zwrócił się do Beru, tłumacząc, że jest to zagadnienie wykraczające poza zakres kompetencji projektanta. Berła również nie wiedział, co robić. Nie zwykł był stawiać pytań samemu Stalinowi. Wzniósł się na sam szczyt władzy właśnie dlatego, że na podobieństwo psa, potrafił przewidzieć życzenia swego Pana i wszystko chwytał w lot, w pół słowa, bez pytania. Powiadają, że Berła opowiedział Stalinowi o gwiazdach w formie dowcipu, by po śmiechu Wodza poznać, które gwiazdy należy wymalować. W ten sposób rozwiązano ostatni problem I rozpoczęto masową produkcję.
Złoty deszcz spadł a wszystkich uczestników projektu bombowca z klocków”. W krótkim czasie wręczono pięćdziesiąt siedem nagród Za wkład w rozwój techniki bojowej”. Bena, Tupolew i Jakowlew otrzymali prócz tego Ordery Lenina.
Brat mojego ojca, który wiele lat później opowiedział mi tę historię, otrzymał order Wyróżnienie Honorowe” za udział w projektowaniu tylnego stanowiska ogniowego. Ochrzczono je dźwięcznym imieniem Argon.
Z Argonem zetknąłem się 21 lat później.
Jesienią 1967, zaraz po ćwiczeniach „Dniepr”, moją dywizję skierowano do budowy zamaskowanych schronów dla bombowców. Sztab Generalny zapewne wyciągnął wnioski ze smutnej lekcji Wojny Siedmiodniowej I podjął kroki mające uchronić flotę powietrzną od zaskakujących ataków lotnictwa nieprzyjaciela. Wszystko odbywało się, jak zwykle, na wariackich papierach i bez pomyślunku.
Sztab Generalny zlecił wysłanie wielu dywizji do robót ziemnych, ale zapomniał przydzielić odpowiednią ilość maszyn i paliwa. Nocą chwytały pierwsze przymrozki, a w dzień dwa tysiące ludzi, cały nasz pułk, dziabały zmarzniętą ziemię tępymi łopatami. Przydzielono nam jeden zdezelowany spychacz, który mimo wszystko robił więcej, niż cały pułk. W każdym z szesnastu okręgów wojskowych przynajmniej jedna dywizja przez całą zimę dłubała zamarzniętą glebę... Można było, naturalnie, zabrać się do tych robót na wiosnę, kiedy ziemia odtaje, no, ale sprawy związane z bezpieczeństwem państwa nie mogą czekać!
Pewnego ranka, gdy nasi pancerniacy pobrali łopaty z magazynu i leniwie grzebali wokół bombowców strategicznych, lotnicy zakończyli poranną odprawę i, po odprawie, jak każe tradycja, z pieśnią na ustach odmaszerowali do samolotów.
W armii utarł się zwyczaj, że pododdział w bezpiecznej odległości od naczalstwa wyśpiewuje niecenzuralne teksty. Dowództwo słyszy melodię i głośny tupot nóg, ale nie odróżnia poszczególnych słów.
Tuż obok nas przedefilowała drużyna, która na melodię pieśni:
Sztandar pułku załopotał nad głowa-a-ami,
Nasz dowódca maszeruje w bój przed na-a-ami!
śpiewała z absolutnie niewzruszonymi minami:
Sztandar pułku pterdzielony w dupie ma-a-amy, A podupczyć nigdy nie zapomina-a-amy!
Kolejna drużyna wykazała się większą inwencją twórczą:

Na pokładzie krzyk, zadyma:
Znów nie działa Argon. Ni ma,
Ni ma zwiadu, klops z nalotem -
Chuj mu w dupę z abarotem!

Kiedy żołnierze i sierżanci rozpełzli się po bombowcu, ostrożnie poczęstowałem jednego z nich pecikiem (na lotnisku obowiązuje zakaz kurzenia).

— Słuchaj no, kolego, Argon to tylne stanowisko ogniowe?

— Ano.

- Widziałem, na Tu-4..
— Nie szłyszałem o tej maszynie. Ale jest na bombowcach Tu-16, Ił-28 i Tu-95. Zresztą na innych pewnie

też...

— A to nie był czasem Argon-M, albo...
- Nie, nie. Zwyczajnie, Argon.
— I co, nadal ma wszystkie śrubki calowe?
— Nie tylko śrubki, ale całą elektronikę.

— ?

— Zerżnęli, widać, z wrażej maszyny jeden do jednego. Cały bombowiec zrobili z elementów kupionych niby dla lotnictwa cywilnego, albo rąbniętych gdzieś za granicą, albo zerżniętych. No i trochę trzydziestoletnich podzespołów. Mówię ci, bombowiec z klocków!

CZEŚĆ III

PRZYGOTOWANIA

Od pewnego już czasu w Czechosłowacji narastało napięcie. W związku z tym w naszej dywizji przed terminem, zakończono szkolenie podoficerów. Świeżo upieczonych sierżantów porozsyłano natychmiast do jednostek bojowych - na ich miejsce przyszli rezerwiści Z nazwy dywizji usunięto człon „szkolna", staliśmy się 287, Nowogrodzko-Wołyńską Dywizją Piechoty Zmotoryzowanej. Ukraina, początek lata 1968 roku

Czort jeden wie, co się działo z transporterami opance­rzonymi. W standardowym wyposażeniu każdego pułku piechoty zmotoryzowanej znajdowało się 31 czołgów, 6 haubic, 18 moździerzy i 103 transportery opancerzo­ne. Liczba czołgów, haubic i moździerzy zgadzała się, za to transporterów mieliśmy zaledwie 40.

Coś wisiało w powietrzu. W bratniej Czechosłowacji szykował się podobny scenariusz, jak na Węgrzech w ro­ku 1956. A więc przyjdzie nam pośpieszyć z bratnią po-

mocą. Tylko ciekawe jak, skoro w pułku piechoty zmo­toryzowanej brakuje podstawowego sprzętu, jakim są transportery opancerzone?

Po trzecim kielichu zapytałem o to kapitana, którego znałem jeszcze ze szkoły wojskowej, a który obecnie był zastępcą szefa sztabu do spraw mobilizacji.

Kapitan spojrzał na mnie chytrze, odchrząknął, opróż­nił szkło, zagryzł kawałkiem ogórka i spytał znienacka:

- A wiesz ty w ogóle, po co mamy w pułku transpor­tery opancerzone?

- Jak to po co? Regulamin przewiduje, że powinniś­my mieć 103 na stanie.

- Błąd. Mamy transportery w pułku, ponieważ raz do roku uczestniczą w defiladzie w Kijowie. Do defilady po­trzeba trzydzieści sześć wozów i tyle nasz pułk posiada. Cztery pozostałe to rezerwa.

Kapitan wyczuł, że nie wyjaśnił mi wszystkiego wy­czerpująco, dlatego zadał mi pytanie pomocnicze:

- Wiesz ile pułków piechoty zmotoryzowanej liczy nasz okręg?

- Skąd mam wiedzieć!

- No, ale w przybliżeniu. Mniej więcej, na oko?

- Na oko... dwie armie pancerne i dwie ogólno wojskowe ... to by było... dziewięć dywizji pancernych i osiem do dziesięciu dywizji piechoty zmotoryzowanej.

- Zgadza się!

- Czyli około 36 pułków pancernych i 32 do 40 puł­ków piechoty zmotoryzowanej.

- Słusznie. Ze wszystkich 36 pułków piechoty zmo­toryzowanej naszego okręgu tylko nasz dysponuje czter­dziestoma transporterami opancerzonymi. Reszta nie ma ani jednego.

- Pieprzysz! - żachnąłem się.

- Wcale nie.

Wiedziałem, że kapitan zna się na rzeczy, że nie zmy­śla. Wiedziałem też z całą pewnością, że dwa inne pułki naszej dywizji nie mają transporterów opancerzonych. Ale mimo wszystko nie mogłem uwierzyć, że nasz pułk

jest jedynym w całym okręgu, który dysponuje tymi wozami.

- To gdzie są? - zapytałem w końcu. - W Jebipcie? To znaczy, w Izraelu?

- Tam też, ale nie za wiele. Zauważ, że Izrael zagarnął sporo naszych czołgów i artylerii, ale nie transporterów.

- Znaczy w wojskach Układu Warszawskiego?

- Tak, ale też nie za dużo. Zauważ: Pepiki prawie całe uzbrojenie mają od nas, ale akurat transportery robią własne, według czeskiej technologii, którą sprzedali też Polakom. A Rumuni, nędzarze, wożą piechotę zwykłymi ciężarówkami.

- No to gdzie nasze wozy?

- A nigdzie. - popatrzył na mnie badawczo i powtó­rzył: - Nigdzie! W ogóle ich nie ma.

- ?...

- Tak, tak, kolego. Zastanów się: ile wyprodukowaliś­my przed wojną i w czasie wojny? Ani jednego. Korzy­staliśmy z wozów amerykańskich.

- Zgadza się - przyznałem. - M-3, półgąsienicowe. Były jeszcze jakieś inne, kołowe, też amerykańskie.

- No, to następne pytanie: ile typów transporterów opancerzonych wyprodukowaliśmy w sumie razem?

- Sporo! BTR-40, BRDM...

- Nie, te się nie liczą. To pojazdy zwiadowcze, a nie transportery opancerzone z prawdziwego zdarzenia.

- No tak - zgodziłem się.

- I BTR-50 też się nie liczy.

To prawda, BTR-50 też nie. Wspaniały pojazd. Chyba uznano, że aż za dobry dla nas. Na każdy pułk przydzie­lono zaledwie po jednym, do wyłącznego użytku dowód­cy pułku jako wóz dowodzenia, więc trudno go uznać za transporter opancerzony piechoty. Nazywa się też sto­sownie: BTR-50PU* - „Pływający Dowodzenia". Wpraw­dzie szef sztabu pułku, dowódca artylerii i dowódca służby zwiadowczej to też „dowodzenie", ale nawet w warunkach bojowych poruszają się zwykłymi cięża­rówkami. Co prawda, w Dywizji Tamańskiej jest jeden pułk w całości wyposażony w BTR-50, ale cała armia wie, że pułk ten, jak wszystkie dywizje „dworskie", nigdy nie uczestniczy w prawdziwych manewrach, a jedynie w paradach.

- Nie liczymy też BWP* - ciągnął kapitan. - Po pierw­sze dlatego, że są nowe, a po drugie - BWP to nie to samo co BTR" i nie zapewni transportu piechoty w wa­runkach bojowych. W BWP wyposażono tylko wybrane jednostki piechoty. A co z pozostałymi jednostkami? No więc, jeszcze raz: ile typów transporterów opancerzo­nych wyprodukowaliśmy w całej naszej historii?

- Dwa - odpowiedziałem ze wstydem. - BTR-152 i BTR-60P.

- Czy ty w ogóle masz pojęcie, co to jest transporter opancerzony?

Niestety, miałem. BTR-152 był w ogóle pierwszym radzieckim transporterem opancerzonym - seryjną cię­żarówkę ZIS-151 obudowano płytami pancernymi. ZIS-151 miał być wierną kopią słynnego amerykań­skiego Studebakera. Jednak w niewielkim stopniu po­siadł zalety oryginału, a mówiąc wprost, okazał się do niczego. Po dołożeniu dodatkowych pięciu ton opance­rzenia przypominała wszystko, tylko nie wóz bojowy. BTR-152 źle się poruszał w terenie, był niezwrotny, wolny, miał słaby pancerz. W dodatku produkowała go ta sama fabryka, która kleciła ciężarówki ZIS-151 i która borykała się z niezliczonymi problemami, A to brat­nie Chiny na gwałt potrzebują ciężarówek, a to bratnia Indonezja, albo bratnia Korea, czy bratnia Albania. Ro­sja też potrzebuje środków transportu: trwa zagospo­darowywanie nieużytków, to znów rozbudowa hydro­elektrowni w Bracku.

Drugi radziecki transporter opancerzony, BTR-60P, miał zastąpić pierwszy, chociaż właściwie nie było czego zastępować, skoro większość radzieckich dywizji i tak dysponowała nim wyłącznie w teorii.

Nowy transporter opancerzony miał kształt trumny. Nie mówiło się o nim inaczej, jak „trumna na kółkach".

Z racji niedoborów oleju napędowego, BTR-60P, tak jak i jego poprzednik, wyposażony został w silniki ben­zynowe. Dlatego w razie trafienia nieprzyjacielskim po­ciskiem palił się szczególnie jasnym płomieniem. Paliwo nie było zresztą jedynym mankamentem. W czasie gdy konstruowano BTR-60P, ZSRR nie dysponował napraw­dę mocnym i niezawodnym silnikiem benzynowym, wo­bec czego w wozie zainstalowano dwie jednostki napę­dowe z normalnych kołchozowych ciężarówek GAZ-51. W ten sposób BTR-60P wszedł do użytku z dwoma sil­nikami, dwoma gaźnikami, podwójnym sprzęgłem, dwo­ma układami transmisyjnymi, dwoma alternatorami, i podwójnym rozrusznikiem. Wszystkim tym mechaniz­mom daleko było do niezawodności. Więc ilekroć nastę­powała desynchronizacja silników, co zdarzało się na­gminnie, jeden silnik dławił drugi. Wówczas należało natychmiast jeden z nich odłączyć, skutkiem czego 12-tonowa trumna na kółkach ledwie zipiała, napędza­na silnikiem o mocy 90 koni mechanicznych.

Litera „P" w nazwie BTR-60P oznacza „Pływający". Kształt trumny zapewnia pojazdowi jaką taką wypor­ność, ale wóz pływa tylko teoretycznie. Transporter rześko zanurza się w toni i nawet nieźle utrzymuje się na powierzchni, ale nie jest w stanie o własnych silach wydostać się na brzeg. Jego niewydolne silniki mogą napędzać albo koła, albo pędnik wodny - a nie jedno i drugie jednocześnie. Przy samym brzegu śruba nie spełnia już swego zadania, a koła nie mają jeszcze do­statecznej przyczepności. A więc najmniejsza nawet rze­czka pozbawia piechotę środków transportu.

BTR-60 produkuje fabryka samochodów w Gorkim, ta sama która obsługuje cywilny sektor gospodarki na-

rodowej. Wszystkie bez wyjątku taksówki pochodzą z tych zakładów, nie wspominając o limuzynach no­menklatury. A co z dostawami dla bratniego Egiptu, bratniego Chile, bratniego Sudanu, bratniej Somalii i wielu innych bratnich krajów? A fabryka w Gorkim jest tylko jedna.

- No to trzeba wybudować więcej fabryk!

Kapitan skwitował tę uwagę uśmiechem nie pozba­wionym drwiny.

- Jakby można było, to by się zrobiło, ale ponieważ jest jak jest, trzeba kupować od Włochów. Jak dotąd nie zbu­dowaliśmy samodzielnie ani jednej fabryki samochodów.

Musiałem przyznać mu rację. Zwiedziłem w swoim życiu jedną radziecką fabrykę samochodów i wywarła na mnie wielce niekorzystne wrażenie. Linię produkcyj­ną skonstruowano w Ameryce w roku 1927, po czym sprzedano Niemcom, którzy przez okres przedwojenny i całą wojnę eksploatowali ją niemal do całkowitego zu­życia. W roku 1945 ten zdezelowany sprzęt przetrans­portowano do Związku Radzieckiego i rozpoczęto pro­dukcję Moskwicza. Perspektywiczny plan rozwoju fa­bryki Moskwicza nie przewidywał wymiany urządzeń przed rokiem 2000. A co później - zobaczymy. Jest jed­nak wysoce prawdopodobne, że padł kolejny rekord.

- No to jak w takim razie wyzwolimy bratnią Czecho­słowację?

- Jak zwykle na chama! W oddziałach pierwszego rzutu, w NRD, w Polsce i w okręgach przygranicznych mamy, rzecz jasna, transportery opancerzone. A tutaj, na tyłach, w drugiej, trzeciej linii, mamy tylko robić dużo hałasu i ogólnie manifestować pełną gotowość.

- A jeżeli naprawdę dojdzie do wojny? Jeżeli Amery­kanie będą interweniować?

- Niech cię o to głowa nie boli! Nikt nie będzie inter­weniował. Oni wszystko zniosą. Im więcej naszego chamstwa, tym większa ich cierpliwość. Pewnie obrzu­cą kamieniami nasze ambasady, a potem naprawią na własny koszt. Co do kopiejki. No i nastąpi tradycyjna

poprawa stosunków międzynarodowych, a po tygodniu wszystko pójdzie w niepamięć. No, dobra. Teraz strzemiennego - i do roboty. Jutro mobilizacja.

Mobilizację 1968 roku prowadzono otwarcie, bez cienia kamuflażu. Najpierw prasa doniosła o wielkich manew­rach, potem do udziału w nich powołano rezerwę, a gdy manewry się zakończyły, rezerwa pozostała w koszarach.

W ciągu kolejnych miesięcy odbyły się wielkie ćwicze­nia Strategicznych Wojsk Rakietowych, następnie ćwicze­nia Marynarki Wojennej, Wojsk Obrony Powietrznej Kraju i Sił Powietrznych oraz niezliczone odrębne ćwiczenia ar­mii i dywizji Wojsk Lądowych. Po nich nastąpiło szkolenie wojsk łączności, podczas którego sprawdzono wszystkie elementy dowodzenia wielką armią. Przeprowadzono też szkolenie służby tyłów, przerzucając w rejon granic za­chodnich tysiące ton amunicji i dziesiątki tysięcy ton pa­liwa. Wreszcie na terenie Czechosłowacji przeprowadzo­no ćwiczenia dowódczo-sztabowe. Wszyscy dowódcy do szczebla batalionów, a w niektórych przypadkach nawet kompanii, ćwiczyli w terenie swoje zadania na wypadek inwazji. Z zewnątrz musiało to wyglądać imponująco.

Od środka wyglądało nieco gorzej.

Proces pełnej mobilizacji w każdej armii to przede wszystkim postawienie w stan gotowości wszystkich pododdziałów, jednostek i związków, po drugie - formo­wanie nowych, po trzecie - przeszkolenie ich i zgranie ogólnej gotowości bojowej.

Proces wprowadzania stanu gotowości przebiegał w na­szej dywizji właściwie bez większych zgrzytów. W okresie pokoju większość radzieckich dywizji ma zredukowaną kadrę. Dla przykładu, w każdym działonie zamiast sied­miu artylerzystów jest tylko dwóch: dowódca i celowniczy. W razie mobilizacji wakaty uzupełnia się rezerwistami. Nawet jeżeli żołnierz rezerwy nie służył w wojsku od do­brych dziesięciu lat, to po krótkim szkoleniu uznaje się go za w pełni zdolnego do walki. Dotyczy to piechoty, wojsk pancernych, saperów i tak dalej. W znacznie gorszej sytuacji są jednostki łączności, obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej, zwiadu i broni chemicznej. Tu żoł­nierz wykonuje zadania samodzielnie i jest zdany na włas­ne umiejętności. Dlatego nawet po czterech miesiącach szkolenia te formacje wciąż nie były gotowe do walki.

W terminologii oficjalnej dywizje ze zredukowanym stanem osobowym określa się mianem „skadrowanych". Złośliwi mówią o nich „skastrowane". W naszym batalio­nie pancernym, na przykład, na każdy czołg przypadało trzech żołnierzy zamiast czterech (brakowało ładowni­czych). Z chwilą dołączenia ładowniczego do załogi, czołg był natychmiast gotowy do walki. W pozostałych batalio­nach pancernych - siedem w dywizji - na każdy czołg przypadał tylko jeden żołnierz: kierowca. Podczas mobi­lizacji wszystkie nieobsadzone stanowiska, a więc celow­niczych, ładowniczych, dowódców czołgów, a nawet starszego sierżanta i dowódców plutonów, obejmowali żołnierze rezerwy. Wszyscy też - prócz dowódców pluto­nów - zakończyli swoją służbę pięć do dziesięciu lat wcześniej, często w czołgach innego typu. Dowódcy plu­tonów natomiast nie służyli nigdy i nigdzie i o niczym nie mieli zielonego pojęcia - nie tylko o czołgach, współ­czesnej technice i taktyce, ale o wojsku w ogóle. Dowód­cy plutonów to po prostu niedawni studenci, którzy na studiach mieli zajęcia z wojska i wraz z dyplomem uzy­skali stopień podporuczników rezerwy.

Jednak największym problemem była piechota. Nie tylko dlatego, że stopień „skadrowania" w czasie pokoju jest znacznie wyższy, niż gdzie indziej. Nie dlatego rów­nież, że do piechoty trafiają najgorsi żołnierze, którzy często nie znają języka swoich dowódców ani kolegów. Po prostu piechota w ogóle nie ma sprzętu. Dywizja pie­choty zmotoryzowanej powinna dysponować 410 trans­porterami opancerzonymi, nasza miała ich czterdzieści -i to wyłącznie w pułku reprezentacyjnym. Wiele pułków miało po trzy albo cztery transportery opancerzone do celów ćwiczebnych. W pozostałych pułkach, dywizjach i armiach w ogóle takich wozów nie było.

Cóż, w ostateczności można przewozić piechotę cięża­rówkami. Ale ciężarówek też nie było. Ciężarówek zgro­madzonych w naszym zetenie* wystarczyło dla dwóch batalionów. Trzeci batalion wyposażono w transportery opancerzone, zaś sześć pozostałych batalionów musiało czekać na dostawy wozów z mobilizacji.

Wszystkie radzieckie samochody cywilne figurowały w centralnej ewidencji wojskowej. Kupując samochód marki Wołga, obywatel był pouczony, że jego wóz może zostać w każdej chwili zarekwirowany do celów wojsko­wych. To samo dotyczyło wywrotek, taksówek i cystern. Każda z nich była wciągnięta do specjalnego rejestru, by w razie mobilizacji trafić do armii. W okresie mobili­zacji cała gospodarka narodowa staje w miejscu, ponie­waż wszystkie pojazdy - traktory, buldożery, dźwigi, ko­parki - wędrują do wojska.

Trudno powiedzieć, kto wpadł na ten obłędny pomysł. Choć przepis obowiązuje od dawna, w latach trzydzies­tych i czterdziestych nie rzucał się tak w oczy. Wtedy nawet w okresach powszechnego głodu istniały jakieś mobilizacyjne rezerwy żywności, a główną siłą pociągo­wą na wsi był koń. Jednak w latach sześćdziesiątych, kiedy nie było już żadnych rezerw żywności {co dobitnie zademonstrowano całemu światu w październiku 1964 roku), a koń przestał się liczyć w gospodarce narodowej, szaleństwem było zabierać naraz wszystkich mężczyzn i wszystkie pojazdy. Ci, którzy planują przyszłą wojnę, najwyraźniej muszą liczyć na Blitzkrieg z użyciem sił nuklearnych - albo pogodzić się z porażką, jeżeli wojna potrwa dłużej niż miesiąc.

Do dywizji zaczęły napływać środki transportu z mo­bilizacji. Była to, ogólnie mówiąc, jedna wielka kpina. Pojazdy te trafiły do wojska dawno temu. Większość

nowiutkich wozów najpierw odstawia się do zetenu. Po dziesięciu łatach kieruje się je do eksploatacji, a ich miejsce w magazynach zajmują nowe pojazdy, prosto z taśmy. Po trzech, czterech, czasem pięciu latach bez­litosnego zarzynania w najgorszych warunkach tereno­wych, samochody przestają się nadawać do dalszego użytku. Wtedy wędrują do transportu cywilnego i rol­nictwa. Jednocześnie każdy wóz nadał pozostaje w re­jestrze wojskowym i w przypadku mobilizacji musi zo­stać zwrócony armii.

W roku 1968, przed inwazją na Czechosłowację, za­opatrzono nas w pojazdy wyprodukowane w latach 1950-1951. Za ich żywota Malenkow zastąpił Stalina, Chruszczow Malenkowa, a Breżniew Chruszczowa; Związek Radziecki dokonał skoku w kosmos, wystrzelił sztucznego satelitę i Jurija Gagarina, a po wykorzysta­niu w pełni elementu zaskoczenia i zdobycznej techno­logii poniemieckiej, zaniechał udziału w wyścigu kos­micznym. Przez cały ten czas leciwe maszyny trwały na posterunkach w oczekiwaniu na swój dzień. I teraz wy­biła ich godzina!

Po wydaniu takiego „sprzętu bojowego" piechocie za­broniono wyłaniać się z lasu. Na szosach i polach odby­wały się jedynie ćwiczenia załóg pancernych, artylerii i jednego reprezentacyjnego batalionu transporterów opancerzonych. Cała reszta stała na leśnych przecin­kach i polanach. Z orbity okołoziemskiej mogło to wy­glądać groźnie. Ale nie z ziemi. Dowództwo wojskowe obawiało się wystraszyć miejscową ludność naszym wi­dokiem: ospałych, niedoszkolonych i niezdyscyplinowa­nych żołnierzy, tkwiących w starych, zdezelowanych pojazdach, wypacykowanych na wszystkie kolory tęczy.

Należy w tym miejscu oddać sprawiedliwość radziec­kim dowódcom wojskowym - żadna z tych dywizji „dzi­kusów" nie pojawiła się nigdy w Europie, a w Związku Radzieckim nie wychodziła za dnia na otwarte tereny. Za to samo ich istnienie dawało Związkowi Radzieckie­mu sporą przewagę. Amerykański wywiad odnotował

potężne kolumny pancerne na drogach i nieprzeliczone oddziały piechoty pochowane w lasach. Tak też w isto­cie było, ale była to piechota zdezorganizowana, nie-subordynowana i niezdolna do walki.

Po pierwszym etapie mobilizacji - uzupełnienia stanu osobowego „skadrowanych" jednostek - rozpoczął się etap drugi: formowania nowych pododdziałów, oddzia­łów i związków taktycznych.

Wciąż napływali nowi rezerwiści, a wraz z nimi „nowe" środki transportu. Jednostki rozrastały się i pewnej pięk­nej nocy padł rozkaz, by się rozdzielić. Zastępca dowódcy dywizji stawał się dowódcą nowej dywizji, a zastępca szefa sztabu - szefem sztabu „dywizji drugiej kolejności formo­wania", używając oficjalnego nazewnictwa. Tej samej nocy dowódcy batalionów zostali dowódcami pułków, a dowód­cy kompanii - dowódcami batalionów. Nieszczęściem było to, że dowódcy plutonów, absolwenci cywilnych uczelni, którzy nigdy nie oglądali prawdziwego wojska, zostawali przy tej okazji dowódcami kompanii. A sierżantów rezerwy awansowano na dowódców plutonów.

Po przepołowieniu każda dywizja i każdy pułk na no­wo podejmują proces uzupełniania stanu osobowego, tym razem jeszcze starszymi rocznikami rezerwistów i jeszcze starszym parkiem maszynowym. Udział rezer­wistów przekracza w końcu poziom krytyczny i armia traci swoje oblicze.

Nie miało to naturalnie miejsca w dywizjach wyznaczo­nych do zajęcia Czechosłowacji, a jeśli nawet, to w stop­niu bardzo ograniczonym. Mimo wszystko z przerażeniem stwierdziliśmy, że z naszej dywizji, która tymczasem prze­kształciła się w dwie dywizje, zaczyna stopniowo ubywać najlepszych ludzi i sprzętu. Ze sformowanych z naj­wyższym trudem załóg czołgowych wycofywano żołnierzy służby czynnej, zastępując ich rezerwistami.

W ciągu kilku dni otrzymaliśmy rozkaz odesłania dwu­dziestu z czterdziestu naszych transporterów opance­rzonych do Karpackiego Okręgu Wojskowego. Następne-

go dnia do tegoż okręgu przeniesiono dwunastu naszych młodszych oficerów. Później wszystko potoczyło się lawi­nowo. Każdy dzień przynosił kolejne nowiny: zabierają wszystkich kierowców czołgów, zabierają wszystkich radiotelegrafistów, zabierają szefów sztabów. Był to nasz drugi miesiąc w lesie. Rezerwistów przybywało. Dyscy­plina spadała. W początkach czerwca otrzymaliśmy roz­kaz powołania sądu polowego w każdej dywizji. Przy­puszczalnie liczba „dzikich dywizji" wzrosła już na tyle, a dyscyplina z racji odejścia zawodowych oficerów, sier­żantów i żołnierzy tak spadła, że było rzeczą niemożliwą rządzić tą całą hałastrą inaczej, niż poprzez sądy polowe.

Trybunały szybko przywróciły porządek, ale na stan wyszkolenia oddziałów niewiele mogły poradzić. Ćwicze­nia odbywały się codziennie. W naszym pułku tymcza­sem wynikły nowe problemy. Po odesłaniu połowy trans­porterów, zostało nam już tylko dwadzieścia. Po dwa przydzielono dowódcom 2. i 3. batalionu. Pierwszemu batalionowi pozostało szesnaście. Rozdysponowano je po bratersku - jeden dla dowódcy batalionu i po pięć na każdą kompanię. Kompania liczy siedemdziesięciu sześ­ciu chłopa. Transporter opancerzony zabiera teoretycz­nie piętnastu ludzi, nie licząc kierowcy, czyli dla wszys­tkich powinno starczyć miejsca. W praktyce jednak, jeden transporter opancerzony otrzymuje dowódca kom­panii, z którym jedzie jego zastępca polityczny, sanita­riusz, drużyna cekaemów z potężnym zapasem amunicji i starszy sierżant z całym dobytkiem kompanii.

Na trzy pozostałe plutony, po dwudziestu dwóch ludzi w każdym, pozostały cztery wozy -jeden na każdy plu­ton i jeden do użytku zbiorowego. Fakt, że w ogniu wal­ki plutony i drużyny rozpierzchną się na wszystkie stro­ny, nikogo nie niepokoi. Chwilowo nie ma czasu myśleć o wojnie: trzeba troszczyć się o to, jak rozlokować ludzi w transporterach. Dodatkowych pojazdów, nawet ostat­nich gruchotów, nikt nam nie da. Bo skąd je wziąć? Zresztą nasz pułk i tak ma najlepsze wyposażenie ze wszystkich trzech armii okręgu. Trzeba to docenić.

Tak więc w transporterze opancerzonym przeznaczo­nym na piętnastu ludzi, musieliśmy pomieścić szesna­stu. Nie jest tak źle! Na ćwiczeniach wozi się jeszcze więcej, bywało że i trzydziestu! Z tym że ćwiczenia, a warunki bojowe to zupełnie różne sprawy. W warun­kach bojowych każdy transporter opancerzony przewo­zi, oprócz stałego uzbrojenia i wyposażenia piechoty, jeden granatnik RPG-7 z dziesięcioma granatami. Dzie­sięć granatów to dwie spore skrzynie. Do tego dwa­dzieścia granatów ręcznych F-1, czyli kolejna skrzynka. I karabin maszynowy SGMB z dwoma tysiącami naboi, czyli jeszcze dwie skrzynki. Transporter opancerzony musi też wieźć dwie dodatkowe beczki paliwa, które zawiesza się na górze, i kolo zapasowe, które umieszcza się na pancerzu, przez co nie otwiera się jeden właz. Poza tym każdy żołnierz wiezie karabin samoczynny, erkaem albo granatnik. Przydział amunicji wynosi 300 naboi na automat i 1.000 naboi na erkaem. Każdy żoł­nierz ma także dwa granaty, bagnet, maskę przeciwga­zową, gumowy kombinezon ochronny, gumowe buty przeciwpromienne i rękawice, szynel i pałatkę, zmianę bielizny, pięciodniową rację żywności, manierkę, saper­kę oraz opatrunek osobisty i indywidualny pakiet przeciwpromienny. Kiedy się to wszystko zapakuje do wo­zu, nie zostaje miejsca nawet dla jednej osoby, a co dopiero dla szesnastu. Kiedyś było lepiej, bo transpor­tery opancerzone starego typu nie miały pancernych dachów i można było układać żołnierzy warstwami, jak wiejskie dziewki na wozie przy żniwach. Po Węgrzech zaprzestano produkcji wozów tego typu... Teraz wszys­tkich szesnastu trzeba upchnąć przez jeden właz do wnętrza wozu.

Nie jest to łatwe zadanie, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę tusze rezerwistów. Takie wsiadanie może trwać i czterdzieści minut. Jeżeli coś się nagle zdarzy, maszyna się przewróci albo zacznie płonąć, nikt prócz kierowcy i dowódcy, których stanowiska są oddzielone, nie ujdzie z życiem. A co dopiero mówić o bitwie.

Jak zatem oddychają, ściśnięci niczym śledzie w beczce? Zdrowy żołnierski pomyślunek znalazł rozwiąza­nie. Wszyscy zakładają maski przeciwgazowe, odkręcają pochłaniacze z filtrem, a rury wystawiają przez otwarty właz i otwory strzelnicze. Latem w masce przeciwgazo­wej nie jest może zbyt przyjemnie, zwłaszcza gdy ze wszystkich stron napierają na człowieka czyjeś plecy, tyłki, buty, kolby i lufy - ale zawsze to lepiej mieć czym oddychać.

Podczas ćwiczeń bojowych, zwłaszcza w obecności za­morskich attache, wszystko wygląda zupełnie inaczej. Ale co innego pokaz, a co innego żołnierska rzeczywis­tość.

Któregoś dnia późnym wieczorem, po odbyciu codzien­nej porcji ćwiczeń w ładowaniu żołnierzy do transportera (na inne ćwiczenia nie było czasu) otrzymałem rozkaz natychmiastowego stawienia się w sztabie Karpackiego Okręgu Wojskowego. Moje stanowisko miał objąć dowód­ca pierwszego plutonu, podporucznik rezerwy, Kiedy usłyszał, że awansuje na dowódcę kompanii, popatrzył niewesoło na transportery, na rezerwistów, których sier­żanci z wielkim trudem wyłuskiwali przez otwory wła­zów, po czym gwizdnął przeciągle i siarczyście zaklął.

OSTATNIA GRANICA

Przekształcenie Karpackiego

Okręgu Wojskowego we Front Karpacki,

Zachodnia Ukraina, sierpień 1968 roku

- Ziarno zacznie się wysypywać z kłosów, jak zboże jeszcze postoi na polach.

- Co oni sobie myślą, ci na górze?

- Myślisz, że im łatwo? Czesi wciąż nie dają pretekstu żeby wystąpić w ich obronie. Komunistów nie mordują, żaden czekista nie zawisł na latarni. Przed kim ich ma­my bronić? Nie ma jak wejść.

- Powinniśmy myśleć przede wszystkim o sobie, o własnym kraju, a nie przejmować się pieprzonymi Pepikami albo opinią światową. Czas wkroczyć, i tyle.

- To już bez ciebie wiedzą - czas, czy nie czas.

- Gówno tam wiedzą. Jak nasze wojska w ciągu tygo­dnia nie wkroczą do Czechosłowacji, to koniec z nami.

- A to dlaczego?

- Dlatego, że zboże się wysypie, bo nie ma go kto zebrać z pola. Z kołchozów pozabierali wszystkich chłopów i wszystkie ciężarówki. A jak nie sprzątniemy zbo­ża, wszystko się zacznie dokładnie jak w sześćdziesią­tym czwartym.

- Amerykanie nam pomogą! - wtrącił pewny siebie adiutant szefa sztabu.

- A jak nie?

- Pomogą, pomogą, nie mają wyjścia!

- Widziałeś, ilu ludzi zmobilizowano? W 1964 zebra­liśmy przynajmniej część plonów. Teraz nie zbierzemy. A wszystkich nas Amerykanie nie wykarmią.

- Już ty się o Amerykanów nie martw. Są bogaci, żarcia mają potąd. Starczy dla wszystkich.

Jednak wątpliwości, czy aby Amerykanie nas wszys­tkich wyżywią pozostały. W rozmowach uporczywie po­wracało stwierdzenie, że czas kończyć te bzdury i puścić chłopów na żniwa.

- A gdyby tak puścić wojsko na pola, a Czechosłowa­cję wyzwolić później, w październiku, albo, powiedzmy, w listopadzie?

- To by dopiero była klęska. Koniec z potęgą radziec­ką i osiągnięciami socjalizmu. Musimy wkroczyć teraz. Inaczej wszystko się załamie i nie będzie czego bronić.

- Czesi mówią, że budują teraz socjalizm z ludzką twarzą.

- To jest wroga propaganda - przerwał zastępca poli­tyczny. - Socjalizm ma tylko jedną twarz! Burżuazja, towarzysze, wymyśliła teorię konwergencji, sprzeczną z zasadami marksizmu. A jak wiadomo: jednym chujem dwóch na raz nie przelecisz.

Pamiętacie, jak pewien antyradziecki element wysma­żył pamflet na nasz ustrój: „Jeden dzień Iwana Iwanowicza" czy „Iwana Trofimowicza" - już dokładnie nie pamiętam.* I co z tego wynikło? Wywrotowcy różnej ma­ści podnieśli łby. Kolportowali te oszczerstwa. I zaczął się ferment, zwątpienie w słuszność polityki naszej partii. Na szczęście udało się to opanować w zarodku. Ina­czej kto wie, jak by się to wszystko skończyło.

Trudno było nie przyznać mu racji. Osobiście nie czy­tałem o wspomnianym Iwanie, bo o egzemplarz było dziwnie trudno, ale dobrze pamiętam, że książka wy­warła na opinii publicznej wstrząsające wrażenie.

- No, a co takiego wydumali nasi czescy towarzy­sze? - pytał dalej zastępca polityczny. - Całkowicie znie­śli cenzurę! Otworzyli na oścież bramy propagandzie burżuazyjnej! Każdy drukuje, co chce! Do czego to do­prowadzi? Do konwergencji? Bzdury! Do kapitalizmu. Wpływom burżuazyjnym wystarczy najmniejsza szczeli­na. Zaraz potok przerwie tamę, runie jak powódź i w mig zniszczy cały system. Myśmy już mieli taką szczelinę, na szczęście partia potrafiła ją zatkać, nim było za późno. A w Czechosłowacji to już nie jest szcze­lina - to istny potop! Należy go natychmiast powstrzy­mać. Co to za konwergencja, kiedy każdemu wolno mó­wić, co mu się podoba? To nie konwergencja, to czystej wody burżuazyjna anarchia!

Z tym również nie sposób było się nie zgodzić. Jeżeli w przeszłości cały system omal nie załamał się przez jedno głupie opowiadanko, to co dopiero będzie w wa­runkach całkowitego zniesienia cenzury? Trzeciej drogi nie ma. Jeżeli istnieje Komitet Centralny, to obowiązuje polityka partii. Organa stoją na straży KC, a cenzura stoi na straży linii politycznej partii. Rezygnacja z któ­regokolwiek elementu oznacza upadek całego systemu. Bezrobocie, kryzysy gospodarcze, skoki cen, inflacja -oto co znaczy parszywy kapitalizm. Jaka tu może być mowa o konwergencji?

- Mówcie dalej, prosimy, towarzyszu pułkowniku -wołano z tylnych rzędów. Nowy „polityczny", w odróż­nieniu od swego poprzednika, mówił rozsądnie i przeko­nująco.

- Socjalizm to system o strukturze uporządkowanej jak diament, i jak diament trwały. Lecz wystarczy jeden fałszywy ruch szlifierza, aby zniweczyć strukturę diamentu. W Czechosłowacji ten fałszywy ruch już nastąpił. Diament kruszy się na kawałki. A przecież jest organicz­ną częścią składową całego obozu socjalistycznego. Dia­ment światowego socjalizmu może ulec rozpadowi. Zły przykład jest zaraźliwy! Jeżeli burżuazja zatriumfuje w Czechosłowacji, myślicie, że Węgrzy nie pójdą natych­miast za przykładem Czechów?

Odpowiedzieliśmy okrzykami oburzenia. Szef sztabu trzeciego batalionu uśmiechnął się chytrze, po czym spokojnie zapytał:

- Ale kiedy ruszymy, towarzyszu pułkowniku? Od dawna jesteśmy gotowi spełnić nasz internacjonalistyczny obowiązek.

Dowódcy nie zakłopotało to pytanie, chociaż oczywiś­cie nie miał na nie odpowiedzi.

- Zawsze powinniśmy być gotowi!

Za przeprowadzenie tego spontanicznego wiecu na­grodziliśmy dzielnego zastępcę politycznego huczną owacją.

ŻOŁNIERZE WOLNOŚCI

Huragan przeniesień, przegrupowań, przęformowań i uzupełnień stanu osobowego . zagarnął również mnie i przerzucił do 2. batalionu 274. pułku 24. Samarsko-Uljanowskiej Berdyczowskiej Żelaznej Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej (trzykrotnie odznaczonej Orderem Czerwonego Sztandaru, jak również orderami Suworowa i Bohdana Chmielnickiego) wchodzącej w skład 38. Armii Karpackiego Okręgu Wojskowego.

Jakże przejmujący jest widok zmiany warty przed Mau­zoleum! Setki razy bywałem na Placu Czerwonym, a wciąż brak mi słów podziwu dla prezencji warty hono­rowej. Zawsze mnie tam ciągnie. Mógłbym godzinami napawać się tym widokiem.

Nie ma w tym nic dziwnego! To przecież sama śmie­tanka, najlepsi z najlepszych, artyści musztry defilado­wej, lepiej wyszkoleni niż gimnastycy radzieccy na olim­piadę.

Ich pułk stacjonuje na Kremlu. Cały pułk KGB! Przejdźcie się kiedyś od strony Ogrodu Aleksandrow­skiego i policzcie piętra w ich koszarach. Na pierwszy rzut oka dwa, ale kiedy się bliżej przypatrzeć, okazuje się, że cztery. Okna są po prostu bardzo wysokie i na każde przypadają dwa piętra. Te cztery piętra wystają ponad mur kremlowski. A ile nie wystaje? Teraz wejdź­cie na Kreml i obejrzyjcie koszary od strony Carskiego Dzwonu. Zobaczycie wówczas, że nie jest to zwykły budynek, lecz ogromna czworoboczna twierdza z dzie­dzińcem wewnętrznym. Teraz wyjdźcie ponownie przez Wrota Troickie do Ogrodu Aleksandrowskiego i spró­bujcie krokami zmierzyć długość budowli. Sami widzi­cie, że zmieści się tam nie tylko pułk, ale i coś znacznie większego.

Albo wybierzcie się na niedzielny spacer w okolice Kremla: zobaczycie, ilu tych chłopaków kręci się tam bez celu. A dowódca pułku może zwolnić na przepustkę najwyżej pięć procent żołnierzy jednocześnie. Taka za­sada obowiązuje dowódcę zwykłego pułku, ale pułk kremlowski nie jest zwykłym pułkiem. Zresztą nawet jeśli dowódca wypuszcza do miasta co dwudziestego ze swoich sokołów, żeby trochę sobie polatali, to ilu ich jest na Kremlu? A jeżeli to, co widzimy, to nie pięć procent, tylko dwa albo trzy - to ilu siedzi w koszarach?

Zuchy te przechadzają się dumnie tam i z powrotem, zadzierają nosa. I słusznie. Wcześniej strzegli jednego Iljicza, a teraz dwóch.* Mają wspaniale mundury: szy­nel, czapka, oficerki - wszystko ze specjalnych przy­działów. Na niebieskich naramiennikach złocą się litery: GB. Zaraz, zaraz! Dlaczego nie KGB, tylko samo GB? Już wyjaśniam: K oznacza Komitet, a komitet nie brzmi wystarczająco solidnie. Lepsze byłoby MGB, Minister­stwo. Ale najlepiej samo GB. Gosbiezopastnost'! - Bez­pieczeństwo Państwowe - krótko i dobitnie. Znacznie lepiej, niż te wszystkie ministerstwa i komitety, z Komi­tetem Centralnym włącznie.

A więc - sam kwiat, najlepsi z najlepszych. Komplet­ny pułk, tylko bez czołgów i artylerii. Czołgi zresztą są i tak niepotrzebne - mury Kremla, dzięki Bogu, trzyma­ją się mocno.

No, dobrze, a jeżeli coś się wydarzy, jeżeli wybuchnie jakaś ruchawka, na przykład rewolta czołgistów wymie­rzona w leninowski KC. Co wtedy?

O to się, bracie, nie kłopocz: w odwodzie czeka stwo­rzona na taką właśnie ewentualność Dywizja im. Feliksa Dzierżyńskiego, z czołgami, z artylerią, ze wszystkim co potrzeba. Nosi co prawda nazwę Dywizji Wojsk Wew­nętrznych, ale wcale nie podlega Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Po prostu KGB różnie się przyodziewa. To prawdziwi przebierańcy! Zresztą, od kiedy to ochrona naszych ukochanych przywódców miałaby spoczywać w rękach MSW? Zawsze była przywilejem KGB. Po to przecież stworzono Komitet. Tak podają wszystkie pod­ręczniki: na osobiste polecenie i dla osobistej ochrony Lenina. A towarzysz Roj Miedwiediew utrzymuje, że ochrona naszego ukochanego Włodzimierza Iljicza skła­dała się z dwóch do czterech osób! Widać zapomniał o Dywizji im. Dzierżyńskiego. A przecież sama dywizja szczyci się chlubną kartą swojej historii: 18 tysięcy chło­pa na straży jednego Lenina! Strzelcy łotewscy też się tym szczycą, i Moskiewska Szkoła Wojskowa im. Rady Najwyższej, i Kremlowska Sekcja Cekaemów.

Wszystko - doborowe oddziały. Najlepsi z najlepszych. Po trzykroć sprawdzani. Przodownicy pracy, aktywiści, sportowcy.

Poza Dywizją im. Dzierżyńskiego KGB ma jeszcze inne pułki i dywizje. Wszystkie grupują najlepszych żołnie­rzy. Ale oprócz zwyczajnych wojsk KGB są jeszcze Wojs­ka Łączności Rządowej KGB. Jak liczne? Ho, ho! Łącz­ność ze wszystkimi ministerstwami i departamenta­mi, ze wszystkimi republikami, obwodami i rejonami, wszystkimi poligonami, ośrodkami badań kosmicznych,

więzieniami, obozami, zakładami, fabrykami, kopalnia­mi, okręgami wojskowymi, armiami, korpusami i dywiz­jami oraz - oczywiście! - z bratnimi partiami socjalisty­cznymi. Łączność, łączność, łączność. Kable, centralki, maszyny szyfrujące i deszyfrujące, stanowiska podsłu­chowe. Wszystko to wymaga wykwalifikowanej obsługi i ochrony - a zatem ludzi, ludzi i jeszcze raz ludzi. Naj­lepszych, rzecz jasna. Tam człowiek, chcąc nie chcąc, nasłucha się tajemnic. Ciężko na duchu, a pary z ust nie wolno puścić, ani nie ma jak nawiać do Ameryki, ani się powiesić.

Iluż do tej roboty potrzeba żołnierzy! A to jeszcze nie Armia Radziecka, nawet nie Ministerstwo Obrony, choć to właśnie oni podsłuchują i raportują, co się dzieje w Ministerstwie Obrony.

Na tym nie koniec. Najsilniejszym ramieniem KGB są Wojska Ochrony Pogranicza. Mają dziewięć przygranicz­nych okręgów wojskowych. Dziewięć armii WOP KGB wyposażonych w czołgi, śmigłowce, artylerię, okręty wo­jenne.

To dopiero elita! Przecież straż graniczną ustanowiono właśnie po to, by uniemożliwić obywatelom opuszczanie naszego wspaniałego kraju. A samego strażnika nikt nie pilnuje! Stoi na samej granicy. Krok w bok - i już jest po drugiej stronie. Dlatego do dziewięciu okręgów KGB kieruje się tylko najlepszych z najlepszych. -Wszyscy, którzy z jakichś przyczyn nie wylądowali w tej gigantycznej formacji, trafiają do Wojsk Wewnętrz­nych. To też jeszcze nie Armia Radziecka. Chociaż mają swoje pułki, dywizje, czołgi i artylerię.

- Co robicie, chłopaki?

- Pilnujemy więźniów.

- Przyjemne zajęcie! Odpowiedzialne. A dużo was jest?

- Cała masa! Z jednego tylko dekretu o nasileniu wal­ki z chuligaństwem, zapuszkowaliśmy w ciągu ostatnich dziesięciu lat 8.000.000 ludzi. A jest jeszcze sporo in­nych dekretów i paragrafów, z których też idzie się sie­dzieć. No i potem trzeba tyle tego tałatajstwa upilnować.

- Pewnie bierzecie tylko najlepszych?

- Mowa! Muszą być nie karani, tak samo ich rodziny. No i odporni na wrogą propagandę, żeby się w kontak­tach z więźniami nie wypaczyli.

- Gdzie takich znajdujecie?

- Jakoś sobie radzimy.

No więc ci, którzy nie trafiają do wojsk KGB, ani do Wojsk Wewnętrznych - ci właśnie wstępują w szeregi niezwyciężonej, legendarnej Armii.

W skład każdej szanującej się armii wchodzą trzy rodzaje sil zbrojnych. Ponieważ Armia Radziecka szanu­je się bardziej niż jakakolwiek inna armia na świecie, w jej skład wchodzi pięć rodzajów wojsk.

Poza Wojskami Lądowymi, Siłami Powietrznymi i Ma­rynarką Wojenną, istnieją jeszcze Wojska Obrony Po­wietrznej Kraju i Strategiczne Wojska Rakietowe.

Ponadto są jeszcze Wojska Powietrznodesantowe. Choć nie stanowią odrębnego rodzaju sił zbrojnych, pod­legają bezpośrednio ministrowi obrony. A dowodzi nimi generał armii, podobnie jak Wojskami Lądowymi.

Same Wojska Powietrznodesantowe, to osiem dywizji. W tym czasie cała armia brytyjska liczyła cztery dywizje. Słownie: cztery! Trzy stacjonujące w Niemczech, jedna na terytorium Zjednoczonego Królestwa. Kiedy człowiek porówna te proste dane, wpajany nam wizerunek agre­sywnego NATO przestaje być oczywisty.

Do Wojsk Powietrznodesantowych też dobiera się naj­lepszych, najodważniejszych, najbardziej oddanych, świadomych i sprawnych fizycznie. Jakże inaczej! Skoki ze spadochronem w każdą pogodę, w dzień i w nocy, działania na tyłach wroga przeciwko chronionym obiek­tom. A to wszystko w warunkach całkowitego odcięcia od własnej armii, bez dostaw amunicji, paliwa, żywności, bez możliwości ewakuowania rannych. Spadochroniarze muszą dobijać swoich rannych kolegów, aby dostawszy się do niewoli nie zdradzili planów i celów operacji.

Kto się nie dostał do desantu, idzie do Strategicznych Wojsk Rakietowych. Tam też chcą tylko najlepszych. Pytanie brzmi: ilu takich superżołnierzy potrzebują formacje Strategicznych Wojsk Rakietowych? W sumie to trzy ar­mie, każda armia składa się z trzech-czterech korpusów, każdy korpus z kilku dywizji. Jak widać, tracą sens jakie­kolwiek porównania liczby dywizji z armią brytyjską.

Po tym, jak w wojskowych komisjach uzupełnień wyselekcjonuje się najlepszych do Wojsk Rakietowych, przychodzi kolej na Wojska Obrony Powietrznej Kraju. Wymagają bez porównania większej liczby żołnierzy, ale tylko najlepszych. Obrona Powietrzna Kraju to walka z satelitami, z międzykontynentalnymi rakietami bali­stycznymi i pociskami manewrującymi, z bombowcami strategicznymi. Wojska Obrony Powietrznej Kraju dzielą się na trzy rodzaje broni: lotnictwo, artylerię przeciwlot­niczą (konwencjonalną i rakietową) oraz radiolokację. Lotnictwo Wojsk Obrony Powietrznej Kraju dysponuje najlepszymi maszynami, najszybszymi myśliwcami przechwytującymi. Oddziały radiolokacyjne obsługują tysiące najróżniejszych urządzeń radarowych, strzegą­cych nieba dzień i noc. I wreszcie są oddziały rakietowe.

Wszystkie te trzy rodzaje wojsk są skoncentrowane w dwóch okręgach: Okręgu Moskiewskim WOPK i Okrę­gu Kaspijskim WOPK z siedzibą dowództwa w Baku. Każdy zaś okręg stanowi grupę armii Wojsk Obrony Po­wietrznej. Niezależnie od dwóch wspomnianych okrę­gów, istnieje kilka niezależnych armii obrony powietrz­nej podległych bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu Wojsk Obrony Powietrznej Kraju.

Następne w kolejności Siły Powietrzne. Lotnictwa woj­skowego nie należy mylić z lotnictwem Wojsk Obrony Powietrznej Kraju, z którymi nie ma właściwie nic wspólnego. Składa się z szesnastu armii powietrznych, trzech korpusów lotnictwa strategicznego (dalekiego za­sięgu) i sześciu dywizji wojskowego transportu lotnicze­go. W skład każdej armii wchodzi sześć dywizji, a kor­pusy lotnictwa dalekiego zasięgu liczą po dwie do trzech dywizji. Nie trzeba chyba uzasadniać, dlaczego Siły Po­wietrzne muszą dysponować najlepszymi żołnierzami.

Następna jest Marynarka Wojenna. Ogromna. W jej składzie zaś piechota morska, gdzie kryteria naboru są podobne jak w Wojskach Powietrznodesantowych. Ma­rynarka dysponuje też kolosalną liczbą rakiet strate­gicznych, a obsługujący je marynarze muszą spełniać takie wymagania, jak w Strategicznych Wojskach Ra­kietowych, a może i wyższe. Przecież wystrzelenie rakie­ty z atomowego okrętu podwodnego jest operacją bez porównania bardziej skomplikowaną, niż z klasycznego podziemnego silosu. Marynarka Wojenna ma też własną obronę przeciwlotniczą i potężne lotnictwo morskie, nie­zależne od Sił Powietrznych i Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. Naturalnie, najważniejszą rzeczą jest, żeby do marynarki trafiali ludzie najinteligentniejsi, o dużej wie­dzy, odwadze i bystrości, silni i twardzi.

Cała reszta trafia do Wojsk Lądowych.

Najlepszych z nich wysyła się za granicę. Żeby nie psuli reputacji w Europie. Żeby wyzwolone narody mog­ły podziwiać swoich wyzwolicieli! A ilu żołnierzy trzeba rozesłać po wyzwolonej Europie? Oj, niemało.

Weźmy, dla przykładu, RFN z ich krwiożerczą Bundes­wehra, którą w Związku Radzieckim straszono wszyst­kich, od przedszkola po domy starców. Rewanżystowska Bundeswehra liczyła sobie dwanaście dywizji, łącznie z czołgami, piechotą zmotoryzowaną, strzelcami górski­mi, desantem. Dwanaście dywizji zgrupowanych w trzy korpusy. Armii - żadnych.

Przeciwko tym dwunastu dywizjom wystawialiśmy pięć armii lądowych i jedną armię powietrzną. Tych sześć armii nosiło łączną nazwę Zachodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej. Niezależnie od nich istniały: Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej w Polsce, Cen­tralna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej w Czechosłowacji oraz Południowa Grupa Wojsk Armii Radzieckiej na Wę­grzech. We wszystkich czterech grupach wojsk oczywi­ście sami najlepsi ludzie.

Młodzi żołnierze, którzy z jakichś powodów nie za­kwalifikowali się do setek tysięcy najlepszych z najlep-

szych skierowanych do wyzwolonej Europy, trafiali do sił lądowych stacjonujących na obszarze Związku Ra­dzieckiego. Trzeba powiedzieć, że i to byli bardzo dobrzy żołnierze, choć może nie tak dobrzy jak ich koledzy z GB, Wojsk Obrony Pogranicza KGB, Wojsk Wewnętrz­nych MSW, Sił Powietrznych, Strategicznych Wojsk Ra­kietowych, Wojsk Obrony Powietrznej Kraju, Marynarki Wojennej, Zachodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, Centralnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej czy Południowej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej.

Wojska Lądowe Armii Radzieckiej to szesnaście okrę­gów, innymi słowy - szesnaście regularnych armii! Każ­da z nich wymaga rekrutacji i uzupełniania stanu oso­bowego. Liczebnie ani Chiny, ani Ameryka, ani w ogóle żaden inny kraj nie może się z nimi równać.

Ale jak utrzymać w stanie gotowości tę największą armię świata, skoro brakuje ludzi przy żniwach?

Wojska Lądowe mają własne formacje powietrzno-desantowe. Noszą takie same mundury ale podlegają bezpośrednio dowództwom okręgów. Ich oficjalna na­zwa brzmi: wojska specjalnego przeznaczenia, w skró­cie - Specnaz.

Wojska Lądowe mają też własne lotnictwo, czyli bry­gady śmigłowców szturmowych. Są też formacje rakie­towe Wojsk Lądowych. Kryteria doboru? Bardzo zbliżo­ne do Wojsk Powietrznodesantowych, Wojsk Obrony Po­wietrznej Kraju, Sił Powietrznych czy Strategicznych Wojsk Rakietowych.

Dopiero po uzupełnieniu stanu osobowego tych wszystkich formacji, wielokrotnie przebrane resztki trafiają do jednostek piechoty zmotoryzowanej i dywizji pancernych.

Transport rekrutów dociera do dywizji. Najlepszych natychmiast zabierają do wydzielonego dywizjonu rakiet taktycznych. To główna siła uderzeniowa dywizji. Sześć wyrzutni, z których każda może samo­dzielnie powtórzyć trzy Hiroszimy.

Kolejna selekcja - i następni wybrańcy zasilają wy­dzielony dywizjon samobieżnych wyrzutni rakiet zie­mia-powietrze. Potem dobiera sobie ludzi wydzielony batalion zwiadowczy. Zrozumiale: najlepsi - do zwiadu. Z pozostałych najlepsi idą kolejno do wydzielonego dy­wizjonu artylerii przeciwpancernej i wydzielonego bata­lionu łączności. Bez nich żadna dywizja nie mogłaby brać udziału w walce.

Po tych wszystkich wydzielonych batalionach i dywi­zjonach przychodzi kolej na dywizyjny pułk obrony przeciwlotniczej. Bez obrony plot trudno przetrwać na polu walki, no to powinni tam pójść najlepsi z naj­lepszych.

Po tym nastaje czas doboru uzupełnień dla pułku artylerii. Nieprzypadkowo śpiewa się:

Mądrala w artylerii, Fircyk w kawalerii, Leniuch we flocie, A głupek w piechocie!

No, właśnie. Kiedy już wszystkich rozgarniętych za­biorą do artylerii, pozostałych wysyła się do pułków piechoty zmotoryzowanej i do czołgów.

Nieszczęście polega na tym, że każdy pułk ma własną kompanię zwiadu, własną kompanię plot, własną baterię albo i dywizjon artylerii, baterię lekkich wyrzutni rakie­towych, kompanię łączności i tak dalej. Każda z nich bierze do siebie, oczywiście, tylko najlepszych...

Dokonałem inspekcji swojej kompanii gwardyjskiej, zagryzłem wargi i nie powiedziałem ani słowa. Nie wez­wałem oficerów na rozmowę. Nie pogadałem z podofice­rami. Nie udałem się też na spotkanie z dowódcami sąsiednich kompanii. Przyjrzałem się po prostu mojej kompanii, i tyle...

Po spotkaniu z kadrą oficerską, obyczaj nakazuje do­wódcy dokonać odbioru pojazdów i uzbrojenia kompa­nii, następnie sprzętu kwatermistrzowskiego i amuni­cji. Ale nie poszedłem do parku maszyn bojowych.

Poszedłem wprost do kantyny oficerskiej noszącej obiecującą nazwę „Gwiazdka". O którą gwiazdkę chodzi: o tę z nieba, czy o tę na naramiennik, czy o czerwoną na pierś, dokładnie nie wiadomo.

Wetknąłem rubla więcej cycatej kelnerce, żeby przy­niosła szkło i gorzałę, bo oficerowie oficjalnie nie piją. Flaszkę umieściłem pod stołem i wlewałem sobie po ma­łym zamiast lemoniady. Do wieczora wysączyłem ją pomalutku w samotności, co tylko pogłębiło stan mojej depresji. Po jaki chuj, myślałem, w ogóle wymyślono ten parszywy system? Kto go wymyślił? Jak nie kombino­wać, a na polu walki znajdą się tylko czołgiści i piecho­ta. No bo przecież nie rakietowcy ani KGB! Moi gwardzi­ści w ogóle nie gadali po rosyjsku. Nie rozumieli języka swego dowódcy! Nie mogli się też porozumieć między sobą, gdyż kompania stanowiła zlepek rozmaitych naro­dowości. Tych, którzy rozumieli po rosyjsku piąte przez dziesiąte już dawno zabrano do artylerii albo do zwiadu. Co, do diaska, miałem z nimi począć?

Zamówiłem jeszcze jedną flaszkę. Dosiadło się do mnie dwóch kapitanów piechoty. Może zwyczajnie szu­kali trzeciego do kieliszka.

- Płacze... znaczy... nowy.

- Każdy tak samo zaczyna.

Były to ostatnie słowa, jakie do mnie dotarły.

Ocknąłem się w moim transporterze dowódcy. Nasz pułk poderwał alarm bojowy. Kolumna ruszyła przed siebie. Bratni naród Czechosłowacji zwrócił się z prośbą o internacjonalistyczną pomoc.

Dwa dni wcześniej nadszedł tajny rozkaz do wiadomo­ści oficerów, dotyczący formowania Frontu Karpackiego i Frontu Centralnego. Nasz Front Karpacki powstał w oparciu o struktury Karpackiego Okręgu Wojskowego

i kilka polskich dywizji. Głównodowodzącym mianowa­ny został generał pułkownik Bisiaryn. W skład frontu weszły cztery armie: dwie ogólno wojskowe 13. i 38., 8. Armia Pancerna Gwardii i 57. Armia Powietrzna. Te­go samego dnia 8. Armia Pancerna Gwardii i część sił 13. Armii rozpoczęły dyslokację z naszego frontu na te­rytorium południowej Polski, gdzie ich stan uzupełnio­no polskimi dywizjami.

Nasza 38. Armia, z którą uczestniczyłem w manew­rach nad Dnieprem, pozostawała wciąż na Ukrainie i wyglądało na to, że wkroczy do Czechosłowacji z tere­nów radzieckich.

Tegoż dnia usłyszeliśmy o utworzeniu Frontu Cen­tralnego pod dowództwem generała pułkownika Majoro­wa. W jego skład wchodziły struktury sztabowe Okręgu Bałtyckiego, oddziały Bałtyckiego Okręgu Wojskowego, Zachodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej z NRD, Pół­nocnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej z Polski, oraz kilka wybranych dywizji polskich i niemieckich. Poza tym 11. i 20. Armia Gwardii, 4. Armia Pancerna Gwar­dii i 37. Armia Powietrzna. Front Centralny rozwijał się na obszarach NRD i Polski, na zachód od Krakowa.

Później dowiedziałem się, że na terytorium węgiers­kim utworzono Front Południowy, który nie wkroczył do Czechosłowacji, lecz jedynie osłaniał tyły grup uderze­niowych. Do Czechosłowacji weszła za to Grupa Opera­cyjna „Balaton", większa niż armia, ale mniejsza niż front: dwie radzieckie dywizje, plus dorzucone dla uroz­maicenia jednostki bułgarskie i węgierskie.

19 sierpnia o świcie oficerom odczytano tajny rozkaz o utworzeniu Naczelnego Dowództwa Operacji „Dunaj". Głównodowodzącym został generał armii Pawłowski, a jego stanowisko dowodzenia mieściło się gdzieś w po­łudniowej Polsce, zapewne w pobliżu granicy z Czecho­słowacją. Naczelnemu Dowództwu Operacji „Dunaj" podlegały Front Centralny, Front Karpacki, Grupa Ope­racyjna „Balaton" i w charakterze czwartego, niezależ­nego elementu, dwie dywizje powietrznodesantowe

gwardii. Na pierwszy dzień operacji, aby zapewnić suk­ces lądowania sił desantowych, do dyspozycji generała Pawłowskiego oddano jeszcze pięć dywizji wojskowego transportu lotniczego.

Alarm bojowy w naszym pułk ogłoszono o godzinie 23.00. Tajnymi kanałami informacji po wszystkich fron­tach, armiach, dywizjach, brygadach, pułkach i batalio­nach rozesłano umówione hasło: „WYBIŁA GODZINA". Na ten sygnał wszyscy dowódcy mieli rozpieczętować jeden z pięciu posiadanych tajnych pakietów. Cztery pozostałe należało w obecności szefów sztabów spalić bez otwierania. Plan operacji rozpracowano w pięciu wariantach. Z chwilą zatwierdzenia jednego, cztery po­zostałe musiały być bezzwłocznie zniszczone.

Tysiące otwieranych równocześnie kopert zawierały jednobrzmiącą dyrektywę ministra obrony, nakazującą dowódcom wszystkich szczebli rozpoczęcie realizacji operacji „Dunaj" według planów „Dunaj-Kanał" i „Du­naj -Kanał-Globus ".

Rozpoczęło się wyzwalanie.

BIAŁE PASY

Ostatni postój przed granicą państwową, przedmieścia Użgorodu

Szef sztabu batalionu obrzucił mnie ciężkim spojrze­niem i rozkazał:

- Powtórz!

Wyprężyłem się na baczność i strzelając obcasami wyrecytowałem „Instrukcję w zakresie współdziałania wojsk w ramach operacji «Dunaj»".

- Biały pas, to znak rozpoznawczy naszych wojsk oraz sił sojuszniczych. Wszelki sprzęt bojowy produkcji radzieckiej i sojuszniczej bez pasów podlega neutraliza­cji, w miarę możności bez użycia ognia. W przypadku napotkania oporu ze strony czołgów i wozów bojowych bez białych pasów, należy je bezzwłocznie niszczyć bez ostrzeżenia i bez dodatkowego rozkazu przełożonych.
W razie kontaktu z oddziałami NATO, natychmiast wstrzymać akcję i nie strzelać bez wyraźnego rozkazu.

Szef sztabu podążył dalej wzdłuż szeregu oficerów, nakazując to temu, to owemu powtarzać na głos tę

samą instrukcję, którą wszyscy mieliśmy już od dawna wykutą na blachę. Wreszcie zakończył przegląd, wystą­pił na środek placu i zamknął apel słowami:

- Towarzysze oficerowie! Nie strzelać do wojsk NATO wcale nie znaczy okazywać brak stanowczości i deter­minacji! W momencie, gdy nasz czołg napotka ich czołg, pluton lub kompania natychmiast rozwija szyk bojowy. W miarę możności bez użycia ognia macie ze­pchnąć ich z zajętego terytorium. Naszym zadaniem jest opanowanie jak największego terenu. Później niech już dyplomaci ustalają, którędy ma przebiegać granica między Czechosłowacją Wschodnią a Zachodnią. Jest
sprawą honoru, aby Socjalistyczna Republika Czecho­słowacji Wschodniej była większa od Czechosłowacji
Zachodniej. Jeżeli zacznie się strzelanina, nie tracić głowy. Zawsze lepiej się wycofać o kilometr, dwa. Nie
szukać zaczepki, bo i oni nie mają ochoty na awanturę. Jeżeli jednak dojdzie do konfrontacji, bądźcie przygoto­wani na najgorsze.

Szef sztabu trzepnął się witką wierzbową po zakurzo­nym bucie i głosem cichym, lecz wyraźnym, dodał:

- Każdy bydlak, któremu strzeli do głowy przeskoczyć na drugą stronę, albo do Zachodnich, ma być zlikwido­wany na miejscu. Na każdą próbę usunięcia białych pasów i dezercji do przeciwnego obozu macie odpowie­dzieć natychmiastową egzekucją. Prawo wymierzania kary przysługuje każdemu z was. - Nagle zmieniając ton, ryknął: - DO WOZÓW!

Rzuciliśmy się do swoich pojazdów, przy których krę­cili się sierżanci i żołnierze, kończąc gorączkowo ostat­nie przeglądy. A z drugiego końca kolumny truchtem zbliżała się ku nam spora grupa żołnierzy i podoficerów, którzy właśnie otrzymali instrukcje od oficera spec-wydziału KGB. Kapusie zawsze odbierają instrukcje na osobności. Tutaj jednak, przed samą granicą, wydział specjalny otrzymał najwyraźniej jakieś nowe polecenia, które natychmiast należało przekazać kapusiom. Do­okoła otwarte pola, w dodatku nie ma chwili do stracę-

nia. Gdzie się mieli schować? Jedynym wyjściem było udzielenie instrukcji na oczach całego batalionu. Łatwo się domyślić sensu przekazanych poleceń: żołnierze otrzymali prawo zabijania nas, oficerów, gdybyśmy za­częli ścierać białe pasy z czołgów.

Puściłem się biegiem, widząc kątem oka, że wszyscy moi koledzy oficerowie robią to samo. Każdy chciał dobiec do kolumny zanim kapusie wtopią się w brunatno-zieloną masę wojska, dobrze sobie ich obejrzeć i zapamiętać.

Oto i oni! Już rozdzielają się na mniejsze grupki, każda biegnie do własnej kompanii. Znajome twarze. O, cholera! Ten czarniawy?! Do głowy by mi nie przyszło, że to dono­siciel. Przecież chyba nawet nie zna rosyjskiego. Jakim cudem KGB znalazło z nim wspólny język? No, już po wszystkim. Kapusie wtopili się w gęstą masę żołnierzy. Ich towarzysze zdają się nie mieć zielonego pojęcia o przyczy­nach ich nieobecności. Żółtodzioby, w dodatku mówią różnymi językami. Niewiele w ogóle rozumieją z tego, co się dzieje. Ale KGB nie jest aż takie głupie. Czekiści byli zmuszeni zgromadzić kapusiów w szczerym polu. Dlatego KGB wezwało tylko niektórych. Głowę dam, na przykład, że mój strzelec-telegrafista jest ich informatorem. A jed­nak nie pobiegł po instrukcje! Może otrzymał je wcześniej, a może któryś z uczestników zebrania miał go dyskretnie poinformować, o czym była mowa. Ilu jest ich w kompa­nii? A w batalionie? A tuż koło mnie? Kim są ci, z którymi jemy ze wspólnego kotła, grzejemy się przy tym samym ognisku, i którzy bez wahania wpakują mi serię w plecy, gdy tylko zauważą cień wątpliwości w moich oczach?

Tymczasem inna zwarta grupa żołnierzy i podoficerów oderwała się od transportera zastępcy dowódcy batalio­nu do spraw politycznych. Rozbiegają się do swoich wo­zów. To również kapusie, ale innej kategorii. Legalni. Słudzy partii. Mają oficjalnie wyznaczone obowiązki. W każdym plutonie złożonym z trzydziestu żołnierzy i podoficera znajdują się: sekretarz Komsomołu z dwo­ma zastępcami, agitator plutonowy, redaktor „Biuletynu bojowego". W każdej drużynie na siedmiu żołnierzy przypada jeden korespondent „Biuletynu". Część żołnierzy plutonu obowiązkowo należy do rady kompanii lub do grupy agitacyjnej kompanii, albo do kolegium redakcyj­nego kompanii. Jeżeli tylko potrafią wydukać z dziesięć słów w łamanym rosyjskim, wtedy każde z wymienio­nych stanowisk stoi przed nimi otworem. Od tej chwili stają się ludźmi „politycznego", ludźmi partii. Słuchają głosu partii. Partia zaś, uszami „politycznego" bacznie wsłuchuje się w ich opinie na mój temat, na temat moich towarzyszy i moich żołnierzy. Teraz patrząc na ich aro­ganckie gęby mogłem bez trudu odgadnąć, że właśnie partia poleciła im zastrzelić bez ostrzeżenia każdego ofi­cera, który ośmieliłby się zmazywać białe pasy.

Oto już ostatni samotny człowiek zbliża się od strony wozu szefa propagandy pułku. Biegnie szybko, nie tak szybko jednak, aby zatracić poczucie własnego dosto­jeństwa. Ma dziewiętnaście lat, regularne rysy, prawid­łową postawę, prawidłowe myśli i prawidłowy przedzia­łek. Nazwiska takich jak on zazwyczaj figurują na tablicy honorowej w jednostce, takich wybiera się do prezydium na poważnych zebraniach. To kandydat na członka na­szej wielkiej partii. W całej kompanii mam tylko jednego takiego. To osobny rozdział. Ma szczególną rolę do speł­nienia. Stanowi specjalny bezpośredni kanał informacyj­ny wprost do pułkowego politruka. To kolejny człowiek upoważniony do strzelenia mi w plecy, gdyby kapusiom przytrafił się moment zawahania. Strzelałby też do taj­nych i jawnych kapusiów KGB, gdyby zawiedli. Oczywiś­cie, tylko wtedy, gdybym ja sam o sekundę spóźnił się z ich rozstrzelaniem.

Kandydat na członka naszej wielkiej partii wgramolił się do mojego wozu i zajął miejsce z mojej lewej strony. Z prawej radiooperator (tajny kapuś KGB), z przodu agitator kompanii - ramię partii. Ruszyliśmy w drogę.

INWAZJA

Przez całą noc maszerujące oddziały nieprzerwanym stru­mieniem mijały nasze transportery 1 czołgi. Nad ranem, mimo rosy, pojazdy nasze pokrywała tak gruba warstwa pyłu, że nie było widać ani znaków rozpoznawczych, ani numerów. Wojsko zaś wciąż maszerowało i maszerowało.

W eterze co chwila powtarzał się ten sam rozkaz: „Zewrzeć szyk!". Wszyscy świetnie znaliśmy zasady: w marszu odległość między wozami bojowymi - 100 me­trów; między sprzętem pomocniczym - 50 metrów. Tak więc jedna dywizja osiąga w marszu długość 150 kilo­metrów. Tu zaś, na wąskim odcinku granicy radziecko-- czechosłowackiej maszerowały aż dwie armie, w sumie jedenaście dywizji. Poza tym przemieszczały się podod­działy wspomagające oraz rezerwy Frontu Karpackiego.

Ustalone normy wzięły w łeb. Gdyby ich przestrzegać, nasze wojsko wkraczałoby do Czechosłowacji przez ty­dzień, albo i dłużej.

„Zewrzeć szyk! Zewrzeć szyk!" Kategorycznym polece­niom towarzyszyły wiązanki wyszukanych obelg i po­gróżek. O godzinie 08.20 przyszedł rozkaz dowódcy

Frontu Karpackiego, żeby spychać z szosy wszystkie unieruchomione pojazdy, niezależnie od ich typu i fun­kcji. Do rowów poleciały setki czołgów, ciągników arty­leryjskich, samochodów ze ściśle tajnym sprzętem szy­frującym. W 79. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej zep­chnięto z szosy samobieżną wyrzutnię rakietową, której silnik odmówił posłuszeństwa.

O godzinie 09.30 dowódca 38. Armii wydał rozkaz usunięcia z kolumny wszystkich wozów naprawczych, celem pozostawienia ich na terenie radzieckim. Dzięki temu kolumny uległy znacznemu skróceniu. Dziesięć minut później analogiczny rozkaz wszystkim trzem ar­miom wydał dowódca Frontu Karpackiego.

My tymczasem tkwiliśmy na poboczu, przepuszczając pierwszy rzut. Śmigłowce dowódców zawisły ponad gęs­tymi chmurami pyłu. Dowódcy dywizji, armii, generało­wie i oficerowie sztabu pierwszej linii poganiali z góry bezradnych dowódców pułków i batalionów.

W południe dołączyły helikoptery generałów ze sztabu Naczelnego Dowództwa Operacji „Dunaj". W trybie na­tychmiastowym odwoływano dowódców pułków, a nawet dywizji, których oddziały nie wytrzymywały tempa i nie stosowały się do groźnego polecenia: „Zewrzeć szyk!". Ko­lejne wozy bojowe lądowały w rowach. Z kolumny wycofa­no oddziały saperskie, chemiczne i medyczne. Ale mimo wszystko tysiące czołgów dalej stało na terytorium ra­dzieckim, czekając chwili, kiedy będą mogły wjechać w wąski górski przesmyk i wypełnić swą szlachetną misję.

O godzinie 15.00 nasza dywizja otrzymała nareszcie rozkaz do wymarszu w kolumnie. Nawierzchnia szosy była w tak opłakanym stanie, że absolutnie nie dało się przestrzegać przepisowego tempa marszu. Cały świat wypełnił się rykiem silników w nieprzeniknionych tu­manach. Kurz unosił się tak gęsty, że pojazdy musiały jechać z włączonymi światłami.

Pod wieczór nasz pułk dotarł do granicy państwowej, ale wówczas kazano ustawić maszyny na poboczu, aby przepuścić odwody dowódcy frontu.

Dzięki temu przymusowemu postojowi udało nam się zjeść kolację. Kilka tygodni wcześniej, podczas ćwiczeń, wzdłuż całej trasy przyszłego przemarszu ustawiono po­lowe punkty żywienia. Tu właśnie zaczęły się dziać cuda.

Punkty żywienia dysponowały niesamowitą mocą prze­robową, w kilka minut mogły obsłużyć tysiące ludzi.

Pierwszym zaskoczeniem byty niebywale wystawne sto­ły z wielką rozmaitością zagranicznych frykasów. Ogłoszo­no, że od tej chwili aż do końca operacji, wojsko żywione będzie wyłącznie produktami zagranicznymi dostarczony­mi przez rządy USA, Francji, Kanady, Australii oraz in­nych „sojuszników".

Kiedy nadchodził świt drugiego dnia wyzwalania, na­sza kolumna opuściła wreszcie pyliste drogi radzieckie i weszła na porządnie utwardzone drogi słowackie. Tu­many kurzu, które nas prześladowały przez blisko dwie doby, pozostały po stronie radzieckiej, za to teraz zastą­piły ją tłumy rozgorączkowanych ludzi. Ciskano w nas kamieniami i zgniłymi jajami, pomidorami i jabłkami. Rzucano na nas obelgi i przekleństwa, ale im bardziej gęstniał tłum, tym obficiej zastawione były stoły w pun­ktach żywienia. Był to wynik precyzyjnej kalkulacji psy­chologicznej. Słowa Bonapartego o trafianiu do serca żołnierza przez żołądek nie poszły w zapomnienie. Żyw­ność była pierwszej jakości. Nigdy w życiu nie oglądaliś­my tylu kolorowych nalepek z napisami we wszystkich językach świata. W naszym menu był tylko jeden pro­dukt radziecki: wódka.

Wszystkim oficerom przypominano bez przerwy, że muszą krzewić w swych oddziałach ducha bojowego. Nie było jednak takiej potrzeby. Po pierwsze dlatego, że sierżanci i żołnierze nie mieli w ogóle pojęcia, dlaczego tu są i po co, a po drugie - dzięki obfitości żarcia -wszystkich aż rozpierało od energii.

Większość podoficerów mojej kompanii rozumiała jako tako po rosyjsku. Rekrutowali się głównie z odległych terenów Polesia i z elektrycznością, na przykład, po raz pierwszy zetknęli się właśnie w wojsku. O nich nie było co się martwić. Dopiero po pięciu czy sześciu godzinach przeprawy przez rozjuszony tłum, jeden z nich zauważył, że tablice rejestracyjne mijanych samochodów różnią się od tych, które widywał do tej pory. Zwrócił się z tym do mnie. Odpowiedziałem mu pytaniem na pytanie. Kaza­łem wyliczyć z pamięci wszystkie znane mu republiki. Sierżant należał do bystrzejszych, dlatego jednym tchem wymienił Białoruś, Ukrainę, Litwę, Polskę, Francję i Uz­bekistan. Wówczas powiedziałem, że w niektórych re­publikach pojazdy są wyposażone w inne tablice, nie­standardowe - i na tym stanęło. Pozostali podoficerowie nawet nie zwrócili uwagi na ten szczegół.

Z żołnierzami radziłem sobie jeszcze prościej. Wszyscy pochodzili z innego świata, z górskich kiszłaków i odle­głych pastwisk reniferów. Nie rozumieli nie tylko mnie, ale i siebie nawzajem. Wszystkie narodowości wymie­szano dokładnie, w myśl szczytnej zasady umacniania wzajemnej przyjaźni. Znali tylko dziesięć komend: „Pad­nij!", „Powstań!", „W prawo!", „W lewo!", „Naprzód!", „W tył!", „Biegiem!", „W tył zwrot!", „Ognia!", „Hura!".

Na kolejnym postoju w lesie, przy kolacji, postanowi­łem spełnić polecenie zastępcy politycznego i jeszcze bardziej podnieść morale podwładnych.

Wlazłem na skrzynkę oznaczoną napisem MADE IN USA, uniosłem nad głowę puszkę zawierającą gulasz wołowy, cmoknąłem z uznaniem i zawołałem „Hur-raaa!". W odpowiedzi z setek gardeł wyrwało się potęż­ne, radosne: „HURRAAA!".

Amerykański gulasz był rzeczywiście znakomity.

BANKIER

508. Samodzielny Batalion Rozpoznawczy 6. Równieńskiej Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej Gwardii (odznaczonej orderami Lenina, Czerwonego Sztandaru i Suworowa), centrum Pragi, sierpień 1968 roku

Lenin był rzeczywiście genialny - myślał z podziwem do­wódca batalionu, major Żurawlew. - Zająć banki, pocz­tę i telegraf, stacje kolejowe i mosty... Wszystko świet­nie, ale jednego nie sposób pojąć: czyżby nikt przed nim nie na to nie wpadł?

Major splunął na stertę teczek wypchanych po brzegi pieniędzmi i kopnął jedną ze złością.

Przedwczoraj rano 508. Samodzielny Batalion Rozpo­znawczy 6. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej Gwardii 20. Armii Gwardii Frontu Centralnego wkroczył jako pierwszy na ulice uśpionej jeszcze Pragi. Batalion pozo­stawił w tyle swój pododdział kwatermistrzowski i kom-

panię nasłuchu radiowego, dzięki czemu mógł szybko posuwać się naprzód. Znacznie zdystansował straż prze­dnią i siły główne dywizji. Zadanie batalionu brzmiało jednoznacznie i kategorycznie: zająć wszystkie mosty i utrzymać do czasu przybycia głównych sił.

Dowódca batalionu, major Żurawlew, znał na pamięć wszystkie arterie komunikacyjne miasta. Przez bite cztery miesiące batalion przygotowywał się do wykona­nia zadania, ćwicząc na mapach i makietach. Szef szta­bu batalionu posiadał komplet zdjęć wszystkich skrzy­żowań na trasie przemarszu. Przed operacją „Dunaj" przeprowadzono ćwiczenia dowódczo-sztabowe, w ra­mach których cała dwudziestka oficerów batalionu od­wiedziła Pragę i autokarem objechała swoje przyszłe szlaki bojowe.

Z wieży prowadzącego czołgu Żurawlew z prawdzi­wym zainteresowaniem oglądał niezwykłe miasto. Wtem na fasadzie zabytkowego gmachu dostrzegł olbrzymi na­pis: BANK.

Żurawlew świetnie znał podział zadań między posz­czególne jednostki dywizji i był absolutnie pewien, że przy rozdziale ról po prostu zapomniano o banku cen­tralnym. Cały ten teren miał zostać zajęty przez 6. Dy­wizję Gwardii, nie miały tu stacjonować żadne inne od­działy. Żurawlew zaklął siarczyście na niefrasobliwość dowództwa i trącił nogą drzemiącego radiotelegrafistę, który nie spał przez trzy noce.

- Kodowane połączenie z szefem sztabu dywizji! Po kilku sekundach telegrafista odpowiedział:

- Szef sztabu dywizji, kryptonim radiowy Gil-4, na kanale zamkniętym, proszę mówić.

Żurawlew wcisnął guzik nadawania, nabrał pełne płu­ca powietrza i przemówił:

- Gil-4, tu Kursk, kwadrat 21341: bank. Postana­wiam: zajmuję bank z kompanią głębokiego zwiadu i pierwszym pancernym plutonem rozpoznawczym. Mój zastępca kontynuuje pierwotne zadanie z użyciem

transportera opancerzonego i drugiego plutonu rozpo­znawczego. Tu Kursk. Odbiór.

- Kursk, tu Gil-4. W porządku. Tu Gil-4. Koniec. Bez odbioru. - Po tej krótkiej odpowiedzi odbiornik zamilkł.

Meldując zmianę pierwotnego planu Żurawlew żywił w głębi duszy nadzieję, że szef sztabu nie wyrazi zgody, albo że zleci zajęcie banku komuś innemu - na przykład jego zastępcy. Dlatego otrzymawszy odpowiedź zaklął ponownie na partactwo dowódców i posłał wiązankę wymyślnych wyzwisk pod adresem wszystkich stoją­cych wyżej od niego - od szefa wywiadu dywizji począw­szy, a kończąc na dowódcy Frontu Centralnego.

- Kursk-2, tu Kursk - zwrócił się na otwartym kanale do swego zastępcy. - Kontynuować zadanie z Kurs-kiem-5 i Kurskiem-42. Kursk-3 i Kursk-41, kierunek w lewo, szyk bojowy!

Trzy czołgi pływające PT-76 natychmiast skręciły, nie wytracając prędkości. Kompania głębokiego zwiadu opuściła pojazdy i podążyła za nimi. Reszta kolumny szybko zniknęła za rogiem, napełniając ulicę rykiem silników i zgrzytem gąsienic.

Major Żurawlew niemal nieświadomie sięgnął po Kała­sznikowa, przestawiając dźwignię bezpiecznika-przełącznika rodzaju ognia na pozycję „ogień ciągły", a następnie wcisnął guzik radiostacji i wrzasnął:

- Zastępca szefa sztabu!

- Tak jest!

- Zablokować wejście czołgami. Ustawić jeden w pod­wórzu i dwa wzdłuż ulicy.

- Dowódcy kompanii!

- Tak jest!

- Piątą grupę rozpoznawczą przekazać pancernym, z resztą zająć obiekt. Nie ruszać żadnych papierów! Kto ruszy, kula w łeb! Wykonać!

Każda dywizja pancerna i dywizja piechoty zmotory­zowanej ma w swoim składzie wydzielony batalion roz­poznawczy. W skład takiego batalionu wchodzi obo­wiązkowo kompania głębokiego zwiadu. Jest najmniej

liczna, ale za to najlepiej wyszkolona ze wszystkich 143 kompanii i baterii dywizji. Kompania głębokiego zwiadu służy do prowadzenia działań dywersyjnych na tyłach wroga, niszczenia jego sztabów, porywania sztabowców i zdobywania tajnych dokumentów. Ten doborowy pod­oddział składa się z najlepszych, najsilniejszych żołnie­rzy, podoficerów i oficerów.

Kompania zwiadu rzuciła się ku głównemu wejściu i kolbami karabinów zaczęła walić w żeliwną kratę osła­niającą szklane drzwi. Za drzwiami pojawił się wiekowy stróż w szarym uniformie. Z przerażeniem patrzył na wściekłe twarze walących w kratę żołnierzy. Spojrzał za siebie. Znów przeniósł wzrok na nieproszonych gości, ale więcej się nie oglądał i otworzył im bez dalszego wahania.

Kompania wpadła do dudniącego echem wnętrza i rozpierzchła się po schodach i korytarzach.

Dowódcy batalionu stanął przed oczami słynny obraz „Szturm na Pałac Zimowy".

Dziesięć minut później w holu głównym zgromadzono cały personel banku, głównie nocnych stróżów. Żuraw­lew odebrał im wszystkie klucze, kazał ich zrewidować i następnie zamknąć w stróżówce. Dowódca batalionu obszedł potem wszystkie pomieszczenia i zapieczętował je kartkami z napisem: JEDNOSTKA WOJSKOWA NR 66723. Masywne sejfy zabezpieczył tajną pieczęcią: 508. BATALION ROZPOZNAWCZY. Następnie osobiście sprawdził stanowiska wart wewnątrz i na zewnątrz bu­dynku, po czym powrócił do czołgu, aby zameldować o wykonaniu zadania.

Połączenie było natychmiastowe.

- Gil-4, tu Kursk. Bank zajęty. Tu Kursk. Odbiór.

- Dobra robota - odparł szef sztabu, ignorując kryp­tonimy. - Siedźcie tam teraz, dopóki was nie zluzują. Pułk pancerny zjawi się za parę godzin.

- Ale transportery bez naszej pomocy nie utrzymają mostów - zaoponował błagalnie Żurawlew otwartym te­kstem. Nie miał ochoty siedzieć w banku. Jakby zginęły

jakieś papiery, będzie na niego i jeszcze go rozstrzelają. Próbował więc wszystkich sposobów, żeby ściągnąć do banku kogoś na swoje miejsce, na przykład szefa sztabu batalionu, a samemu ruszyć na most. Banku nie mógł odpuścić. Mogłoby to mieć fatalne następstwa. Kozła ofiarnego zawsze się znajdzie. W tej sytuacji byłby nim właśnie dowódca batalionu rozpoznawczego. Pozosta­wało więc dalej siedzieć w banku. Podręcznik rozpozna­nia traktuje takie sytuacje jednoznacznie: zadanie pros­tsze i łatwiejsze należy przydzielić zastępcy, skompliko­wane i ryzykowne wziąć na siebie. Poza tym szef sztabu dywizji potwierdził właśnie zalecenia podręcznika:

- Kursk, tu Gil-4. Chuj z mostami. Trzymać bank. Bez odbioru.

Dowódca batalionu wyłączył radiostację i zaklął szpetnie. Gdzieś niedaleko rozległy się strzały z Kałasz­nikowa, a w ślad za nimi trzy serie z czegoś cięższego. Odgłos był stłumiony, ale dowódca batalionu i tak bez­błędnie rozpoznał - SGM*. Widocznie gdzieś na mostach Czesi użyli automatów, na co nasi odpowiedzieli ogniem cekaemów. Potem znów wszystko ucichło.

Na odgłos strzelaniny tu i ówdzie ukazały się w ok­nach zdumione, zaspane twarze. Widocznie wkroczenie do miasta kilku batalionów rozpoznawczych nie zostało zauważone i mieszkańcy pobudzili się dopiero na odgłos strzałów. Przed czołgiem dowódcy stanęła jakaś starsza kobieta, zmierzyła go wzrokiem i odeszła bez słowa. Cięć wyposażony w szczotkę stanął przy innym czołgu. Przy­glądał się z zaciekawieniem.

Trzeba pamiętać, że armia czechosłowacka miała na wyposażeniu dokładnie takie same czołgi. Poza tym zwiadowcy noszą zamiast mundurów kombinezony w barwach ochronnych, pozbawione insygniów i wszelkich znaków rozpoznawczych. Dlatego prawdopodobnie nikomu z okolicznych mieszkańców nie przyszło nawet do głowy, że to nie wojsko czeskie. Poza tym pamiętaj­my, że wszelkie oznakowania, czerwone gwiazdy, sym­bole gwardyjskie, białe lampasy i inne ozdoby umiesz­cza się tylko na czołgach oddziałów reprezentacyjnych przed defiladą. Maszyny bojowe - czołgi i transportery opancerzone - nie mają żadnych znaków identyfikacyj­nych z wyjątkiem trzycyfrowych numerów taktycznych na pancerzach i w niektórych przypadkach znaków roz­poznawczych dywizji: maleńki romb, jelonek, liść dębu. Na tę szczególną okazję oprócz wspomnianych znacz­ków czołgi miały wymalowane wzdłuż i w poprzek sze­rokie białe pasy. Te pasy właśnie zainteresowały starszawego ciecia z blizną na lewym policzku. Dłuższy czas bacznie przypatrywał się czołgowi, następnie zadał ja­kieś pytanie siedzącemu na górze żołnierzowi. Żołnierz oczywiście nie zrozumiał pytania, ale na wszelki wypa­dek bez słowa schował się w głębi czołgu i zatrzasnął klapę. Cięć postał jeszcze chwilę, po czym odszedł zdu­miony, wzruszając ramionami.

Zurawlew, który obserwował całą scenę z okna banku, nakazał zbiórkę wszystkich oficerów w holu głównym.

- Teraz się zaczną pytania: co to jest, po co my tutaj. Rozkazuję posyłać wszystkich w pizdu, albo i jeszcze dalej. Po 56 roku mam w tych sprawach doświadczenie. Zrozumiano?

- Tak jest! - odkrzyknęli dziarskim chórem oficero­wie. Zurawlew zauważył jednak, że najmłodszy oficer czwartej grupy głębokiego zwiadu ma jakieś wątpli­wości.

- O co chodzi?

- Towarzyszu majorze, a co z instrukcją zarządu poli­tycznego: „Każdy żołnierz radziecki - dyplomatą i agita­torem"?

- Niech zastępca polityczny agituje na moście, za to mu płacą! - warknął dowódca batalionu. - A póki go tu nie ma, wszystkich ciekawskich posyłać na chuj! - Jednak uświadomiwszy sobie, że jego słowa w mig dotrą do niepowołanych uszu, dodał tonem bardziej pojednaw­czym:

- Strzeżemy obiektu o szczególnym znaczeniu. Do­póki nie przybędą posiłki, nie ma sensu wdawać się w dyskusję z miejscowymi. Pluton pancerny będzie tu lada chwila. Wtedy możemy podjąć działalność agita­cyjną.

Nagle do holu wbiegł sierżant Prochorow, zastępca dowódcy plutonu.

- Towarzyszu majorze! Czołgi! Bez znaków rozpoz­nawczych!

- Jaki typ?

- Pięćdziesiątki piątki!

- Batalion, przygotować się do walki!

Do przewidywanego momentu nadejścia naszego puł­ku pancernego brakowało dobrej godziny. Na żadną in­ną pomoc nie było co liczyć. Żurawlew z niechęcią pa­trzył na pierwszy nadciągający czołg. Jego pancerz czo­łowy nie nosił nawet śladu białej farby.

Kompania rozpoznawcza głębokiego zwiadu ukryła się w gmachu banku, zaś trzy lekkie czołgi zwiadowcze ty­pu PT-76 przygotowały się do powitania Czechów pocis­kami przeciwpancernymi. No, to po nas - pomyślał ze smutkiem dowódca batalionu. - Po cholerę tak się rwa­łem do przodu?

PT-76 to lekki czołg zwiadowczy, pływający, a więc pozbawiony potężnego pancerza i ciężkiego uzbrojenia. Wobec T-55 jest całkiem bezbronny. Na dodatek bata­lion został rozdzielony na części, co ostatecznie roz­strzygało o wyniku starcia z nadciągającą czeską ko­lumną.

Lufa PT-76 lekko się obniżyła. Zaraz padnie strzał. Może chociaż rozpieprzy celowniki na pierwszym czołgu, albo unieruchomi wieżę.

Żurawlew w nagłym odruchu wcisnął guzik radiostacji:

- Nie strzelać!

Może, pomyślał, uda się zagrać na zwłokę. Spróbu­jemy gadu-gadu - a nuż zjawią się nasi. Może Czesi , pierwsi nie otworzą ognia?

Istotnie wyglądało na to, że czeski czołg wcale nie zamierza atakować. Jego lufa wciąż wycelowana była w niebo. Dowódca stał we włazie wieży. Czołgi zbliżały się dość szybko, wykrzesując gąsienicami iskry z wieko­wych bruków ulicy. Kolumna zdawała się nie mieć koń­ca, zza rogu wyłaniały się wciąż nowe czołgi, napełniając uliczkę duszącym smrodem spalin.

- Towarzyszu majorze, to chyba nasi!

- Pewnie, że nasi! Patrzcie jakie mają brudne kombi­nezony!

- Co jest do cholery?! Przyjechali za wcześnie!

- Czołem, chłopaki!

- Czołem, wyzwoliciele! - Czołg jadący na czele zje­chał na chodnik i stanął, otwierając drogę kolumnie.

Żurawlew ze świtą natychmiast ruszył w jego kie­runku.

Z wieży wyjrzała rozlana, bezczelna i nieopisanie brudna twarz. Kombinezon jej właściciela był na wskroś przesiąknięty smarem. Ruski. Mógł mieć około czterdziestki, czyli nie zwykły żołnierz, ale diabli wiedzą jakie naramienniki krył pod kombinezonem. Może jakiś przerośnięty porucznik? A może młody pułkownik? Trudno orzec. Skoro siedział w czołgu prowadzącym, mógł być dowódcą batalionu albo i pułku. W kombine­zonie wszyscy wyglądają jednakowo, jak w łaźni. Moż­na opierdzielić każdego.

- Czego się, kurwa, włóczysz po bratnim kraju bez białych pasów, jak jakaś pieprzona kontrrewolucja?

- My z odwodów. Mieli nas nie przysyłać, ale jak się w końcu zdecydowali, to zabrakło białej farby - wyjaśnił brudas z przepraszającym uśmiechem.

- Jełop. Mało brakowało, a pizdnąłbym w ciebie prze­ciwpancernym. Dobrze że po gębie widać, żeś Ruski. No i ten obsrany kombinezon. Mógłbyś chociaż na pierw­szym czołgu nasmarować jakiś pasek!

Brudas spojrzał z pogardą na czołgi zwiadowców:

- Wsadź se w dupę takie rady...

Przechodnie w zdumieniu przysłuchiwali się tej obco­języcznej konwersacji. Najbardziej przenikliwi wyczuli, że coś tu jest nie tak. Tymczasem czoło kolumny zatrzy­mało się, a tyły dobijały, zajmując pozycje w poprzek torów tramwajowych.

- Przyjechałeś mnie wspierać? - zapytał Żurawlew. Kocmołuch ze zdumienia uniósł brwi. Jak większość

radzieckich dowódców był niewychowany, toteż nie wy­silił się nawet na odpowiedź. Żurawlew splunął i po­szedł precz.

- Co za jedni? - darł się w słuchawce szef sztabu dywizji. - Pierwsze nasze czołgi mają wkroczyć do Pragi za trzydzieści minut!

Dowódca batalionu wyłączył radiostację, wezwał swo­ich przybocznych i udał się z powrotem celem stwier­dzenia, kim są nowo przybyli pancerni.

- Słuchajcie, chłopaki, nie jesteście przypadkiem z szóstej gwardyjskiej?

- Nie, my z trzydziestej piątej.

- Gdzie wasz dowódca?

- To ten - powiedział młody żołnierz, wskazując na brudasa, z którym Żurawlew odbył właśnie miłą poga­wędkę.

- Jaki stopień? Nazwisko?

- To major Rogowoj, zastępca dowódcy pułku. Żurawlew ponownie zbliżył się do brudasa.

- Towarzyszu majorze - zaczął, tym razem oficjal­nie. - Jestem dowódcą batalionu rozpoznawczego 6. Dy­wizji Gwardii. Sztab informuje, że wasz pułk zajął nie­właściwe pozycje.

Brudas gwizdnął. Największym błędem, jaki może po­pełnić dowódca, jest doprowadzenie wojska nie tam, gdzie trzeba. Słowa Żurawlewa wywarły spodziewany efekt. Czołgista pośpiesznie rozłożył przed sobą mapę. W samym środku mapy widniała czerwona owalna ram-

ka z czarnym napisem: 35. DYWIZJA PIECHOTY ZMO­TORYZOWANEJ. Nieco wyżej nagryzmolone były słowa: „Zatwierdzam. Szef Sztabu 20. Armii Gwardii generał Chomiakow". A zatem nie było najmniejszych wątpli­wości. Czołgi trafiły gdzie trzeba.

- Dobra, przejmuj bank - powiedział Żurawlew. -Jest na twoim terenie. Wygląda na to, że to ja dałem dupy.

- Nic o tym nie wiem. W moim rozkazie nie ma mowy o zajmowaniu banku. Telegraf - owszem, centrala tele­foniczna też, ale o banku ani słowa.

- Skoro jest na twoim terenie, to musisz go zająć. Ja go nie potrzebuję. Na cholerę mi bank! Ja mam rozkaz zająć mosty.

- Zajęcie mostów należy do batalionu rozpoznawcze­go - pouczył go konfidencjonalnie brudas. - A my przy­chodzimy jako wsparcie.

Znów wskazał na mapę. Zakreślony obszar obejmował również mosty. Nie było żadnych wątpliwości.

- Słuchaj, a ten wasz batalion rozpoznawczy też nie ma pasów na czołgach?

- Chyba tak, bo co?

- W takim razie nasze bataliony dopiero co postrzela­ły się na moście.

- Pieprzysz!

- Mówię ci! - Żurawlew gorączkowo rozwinął swoją mapę, chcąc sprawdzić na czym polega błąd. Ale i na jego mapie widniał czerwony krąg obejmujący całe cent­rum miasta wraz z mostami. Górą zaś biegł identyczny napis: „Zatwierdzam. Szef Sztabu 20. Armii Gwardii generał Chomiakow". Mapy różniły się tylko tym, że u Zurawlewa wypisano 6. Dywizję Piechoty Zmotoryzo­wanej Gwardii, a nie 35.

Dowódcy zaklęli jak jeden mąż. Sztab armii powierzył to samo zadanie dwu dywizjom, przy czym jedna z tych dywizji nie miała znaków szybkiej identyfikacji!

- Pokaż no swoje zdjęcia - powiedział brudas, wykła­dając własne fotografie miasta. Zestawy zdjęć były identyczne. Widniały na nich te same skrzyżowania, usta­wione w tej samej kolejności.

- Ale dlaczego minęliśmy się z waszym batalionem rozpoznawczym? - dziwił się Żurawlew. - Przecież mu­sieli iść tą samą trasą.

- Chuj wie! Może z ich trasą też było coś nie tak? Obaj dowódcy pognali do wozów, aby powiadomić naczalstwo o nieporozumieniu. Tymczasem sztab zdążył się już sam zorientować, że osiem miesięcy wcześniej, kiedy opracowywano w najdrobniejszych szczegółach plany całej operacji, popełniono niejeden kardynalny błąd. Kolumny różnych dywizji, armii, a nawet frontów wymieszały się jak groch z kapustą, a koordynacja w wielu punktach po prostu przestała istnieć. W eterze panowała istna kakofonia. W słuchawkach przekrzyki­wały się „Bławatki", „Kupidyny", „Słowiki" i „Symferopo­le", wszystkie na tych samych częstotliwościach. Sztab dowódcy Frontu Centralnego wydał polecenie, żeby nie otwierać ognia do pojazdów bez białych pasów. Widocz­nie się połapali, że nie dla wszystkich starczyło białej farby. Może dostali już informacje, że czołgi radzieckie ostrzeliwują się nawzajem.

Minęło dobre pół godziny zanim Żurawlew zdołał się wreszcie połączyć ze sztabem dywizji. Otrzymał rozkaz pozostania na miejscu. Poinformowano go, że w tym dniu nie otrzyma posiłków, gdyż pułk pancerny gdzieś się zawieruszył i chyba w ogóle ominął Pragę. Wszelka łączność z pułkiem została zerwana.

Żurawlew ponownie wybrał się do kocmołucha z 35. Dywizji. Dowiedział się, że tamten nie może porozumieć się ze swoim dowództwem. Wszystkie kanały łączności są kompletnie zakorkowane. Żurawlew nakreślił mu ogólny obraz sytuacji i zaprosił do siebie do banku „na kieliszek herbatki".

- A idźże do diabła z tym bankiem! Lepiej sam wpad­nij do mnie wieczorkiem. Mam coś ekstra, w sam raz dla zwiadowcy.

Z tym się rozstali.

Przyjaźń między radzieckimi oficerami zawiązuje się głównie w takich okolicznościach...

Tymczasem ulice zaroiły się tłumem. Młodzi i starzy, mężczyźni i kobiety, wszyscy kierowali się do radziec­kich czołgów.

- Po coście tu przyjechali?

- Nikt was nie prosił!

- Potrafimy sami rozwiązać swoje sprawy! Żołnierze zupełnie nie wiedzieli, co odpowiadać. Naj­częściej w ogóle nie próbowali, z nielicznymi wyjątkami.

- Przyszliśmy was bronić.

- Amerykanie z Niemcami chcą was zagarnąć. Zapo­mnieliście już, co to wojna?

- To trzeba było przyjść, jak zaczną zagarniać! Oficerowie, zwłaszcza ci z pionu politycznego, ruszyli

w tłum, ale bez widocznych sukcesów.

- Przecież to wasz rząd nas wezwał.

- Nazwisko! Nazwisko tego członka rządu?

- Towarzysze!!!

- My nie twoi towarzysze! - Zastępca polityczny ober­wał w mordę. Sięgnął po pistolet. Żołnierze wyciągnęli go z tłumu.

- Faszyści jebani!

- To wy jesteście faszyści!

- Zagłodziliście własny kraj, a teraz chcecie, żeby wszyscy dookoła też zdychali z głodu!

- To przejściowe trudności. Sytuacja ulegnie po­prawie.

- A bez was już dziś byłaby świetna.

- Wynocha stąd! I zabierajcie swojego Marksa i Le­nina!

- Spokój, obywatele!

- Spierdalaj!

- Obywatele! Swoim nierozważnym postępowaniem stawiacie zdobycze socjalizmu na skraju...

- Trzeba było wpierw wypróbować ten wasz socjalizm na szczurach. Każdy szanujący się naukowiec by tak

zrobił. A wasz Lenin to dureń, nie znal się na nauce, i zamiast na szczurach...

- Nie macie prawa tak mówić o Leninie! - Na poczer­wieniałym obliczu politruka wylądowało zgniłe jajo.

Na tyłach kolumny dyskusja przybierała jeszcze żyw­sze formy. Młodzież bombardowała trzy ostatnie czołgi kamieniami, zmuszając załogi do krycia się w środku, a następnie łomami przebijała przytwierdzone do pan­cerza beczki z paliwem. W chwilę później przedostatni czołg kolumny zaczai dymić, po nim następny. Padły strzały. Tłum odsunął się od czołgów, ale tylko na mo­ment.

Dwie załogi na próżno usiłowały zdusić ogień brezen­tem, podczas gdy trzeci czołg kręcił energicznie wieżą, próbując strącić młodzieńców, którzy nań powłazili. Dwa plutony pancerniaków przedzierały się przez tłum z odsieczą.

- Z drogi! Pociski w czołgach zaczną wybuchać!

- Faszyści zasrani!

Żurawlew stał w oknie banku i przyglądał się wszys­tkiemu ze złośliwą satysfakcją: - Po cholerę wdają się w dyskusję? Przyszli wyzwalać, to do roboty! To nie kółko polityczno-wychowawcze.

Czołgi zwiadowcze batalionu Żurawlewa też stały na ulicy. Jednak tłum się do nich nie dobierał. Żołnierze rzetelnie wykonywali jego polecenia, opieprzając równo wszystkich, na prawo i lewo. Albo ten styl trafiał Cze­chom do przekonania, albo nie chcieli rozmawiać w taki sposób, albo po prostu zrozumieli, że w rzucaniu mię­sem muszą uznać wyższość nieproszonych gości. Dość, że nikt jakoś nie garnął się do stojących przed bankiem PT-76. Do awantur i szamotaniny dochodziło tylko w kolumnie T-55, przede wszystkim tam, gdzie politrucy ze szczególną gorliwością usiłowali przekonać tłum o tym, czego sami nie rozumieli.

- Stalinizm, kult jednostki jako taki - to przypadko­we zjawiska w naszej historii!

- Akurat! Przez trzydzieści lat na pięćdziesiąt mieliś­cie stalinizm. A ile lat z ostatnich dwudziestu przeżyliś­cie bez kultu? Bez kultu Lenina, Chruszczowa i in­nych?

- A dlaczego w takiej Ameryce nie ma kultu jedno­stki? 1 nigdy nie było?

- W Ameryce, towarzysze, jest imperializm. To jeszcze gorsze!

- A skąd wiesz, że gorsze? Byłeś tam?

- Dlaczego w każdym kraju socjalistycznym jest kult jednostki, od Kuby i Albanii po Koreę i Rumunię? Niby różne kraje, różny w nich komunizm, a kult jednostki wszędzie taki sam. Wszystko zaczęło się od Lenina...

- Nie obrażać Lenina! Lenin był geniuszem ludzkości!

- To on was nauczył włamywać się komuś do domu nie pytając o zgodę?

- Lenin to pedał!

- Milczeć!

Jakiś staruszek z kozią bródką złapał oficera politycz­nego za guzik, kręci w jedną i drugą stronę.

- A wy się tak nie podniecajcie. Czytaliście Lenina?

- Jasne, że czytałem.

- A Stalina?

- No... no... tego...

- A widzicie, dobry człowieku! To poczytajcie jednego i drugiego i policzcie, ile który razy używa słowa „roz­strzelać". Wyjdzie wam bardzo ciekawa statystyka. Wi­dzicie, laskawco, Stalin w porównaniu z Leninem był żałosnym dyletantem. Włodzimierz Iljicz Lenin był zde­klarowanym, zwyrodniałym do szpiku kości sadystą. Takim, co to się zdarza raz na tysiąclecie!

- A jednak Lenin nie zlikwidował tylu niewinnych ludzi, co Stalin!

- Bo historia nie dała mu dość czasu. W porę usunę­ła go ze sceny. Pamiętajcie, że Stalin poszedł na całego dopiero po dziesięciu-piętnastu latach władzy absolut­nej. A Lenin rozpoczął z dużo większym impetem. Jak by pożył dłużej, trzydzieści milionów zamordowanych

przez Stalina to byłoby małe piwo. Stalin nigdy nie pod­pisał rozkazu o zabijaniu dzieci bez sądu. A Lenin? Le­nin to zrobił od razu, w pierwszym roku sprawowania władzy. Może nie?

- Ale za Stalina zabijano dzieci tysiącami.

- To prawda, towarzyszu pułkowniku, święta praw­da. Tylko wymieńcie mi z nazwiska chociaż jedno dziecko, które na rozkaz Stalina rozstrzelano bez sądu. No? Milczycie, łaskawco? Lenin, powtórzę raz jeszcze, był najbardziej krwiożerczym zwyrodnialcem w historii ludzkości. Stalin przynajmniej usiłował ukryć swoje zbrodnie, Lenin - nigdy. Stalin nigdy nie wydal publicz­nie rozkazu wymordowania jeńców. A Lenin mordował otwarcie jeńców i dzieci. I nie miał najmniejszych skru­pułów. Lenina, towarzyszu pułkowniku, trzeba czytać uważnie!

- Ale przecież wy potępiacie nie tylko Lenina i Stali­na. Wy się odcinacie nawet od Marksa.

- Co za różnica, Marks czy Marchais? Pewnie, że żaden z nich nie wzywał do eksterminacji milionów nie­winnych. Ale przecież Lenin, i tym bardziej Stalin w swoich przedrewolucyjnych pismach też tego nie ro­bili. U Lenina słowo „rozstrzelanie" pada dopiero po Re­wolucji Październikowej, a w dziełach Stalina nie pada ani razu. Musicie się zgodzić, łaskawco, że komunizm, z ludzką twarzą czy bez, nieuchronnie prowadzi do kul­tu jednostki. Nieuchronnie! Pewnie, że jak komunizm nastanie we Francji albo we Włoszech, to masowe egze­kucje nie zaczną się od razu. Ale do czasu! Jeżeli, jak nas uczy Marks, komunizm w końcu zwycięży w wię­kszości krajów rozwiniętych, to kult nastanie obowiąz­kowo. Zawsze się znajdzie jakiś Mao albo Fidel, albo Stalin, albo Lenin. I kultu trzeba będzie bronić terro­rem. Im większa była wolność, tym silniejszy będzie terror. Wasze idee są piękne, ale w teorii. W praktyce można je ludziom narzucić jedynie za pomocą czołgów i wyćwiczonych osłów. Takich jak wy, towarzyszu puł­kowniku!

- Ty... ty... ty jesteś element antyradziecki!

- A wy... wy jesteście marksista-leninista, co się tłu­maczy na język ludzki: dzieciobójca!

Zgniły pomidor rozbił się na daszku czapki podpuł­kownika i zalepił mu całą twarz.

Tłum znów zaczął napierać. Gdzieś w sąsiedztwie roz­legły się strzały. Lekki wietrzyk od rzeki przyniósł swąd palonej gumy.

Gdyby nie ogrom odpowiedzialności, służbę w banku można by uznać za niezłe zajęcie. Jest ubikacja, umy­walnia z bieżącą wodą (ci na ulicy nie mają ani kropli), budynek duży, okratowany. Nie dolatują tu kamienie ani zgniłe jajka. A co najważniejsze - można się porządnie zdrzemnąć po tylu bezsennych miesiącach. Od pierw­szego dnia w wojsku Żurawlew zrozumiał, że żołnierzowi nikt nie wynagrodzi braku snu. Zdołasz ukraść parę godzin - twoje szczęście, a jak nie, to nikt ci ich nie da w prezencie. Tymczasem pierwsza noc w Pradze zanosiła się na bardzo burzliwą. Żurawlew raz jeszcze sprawdził warty, wyjrzał z piętra na kipiące miasto, po czym legł na kozetce w gabinecie dyrektora. Ale nie dane mu było zasnąć.

Po jakichś dziesięciu minutach do gabinetu wpadł jego osobisty kierowca, sierżant Malechin, z meldun­kiem, że grupa uzbrojonych Czechów chce rozmawiać z dowódcą. Żurawlew złapał automat i ostrożnie wy­szedł na ulicę. Przed wejściem do banku, między dwoma czołgami zwiadowczymi, stała furgonetka z okratowanymi oknami, a dwóch Czechów z pistoletami w kabu­rach wykłócało się z wartownikiem.

- Przecież to konwojenci. Przywieźli pieniądze.

Żurawlewowi strasznie chciało się ziewać, a tymcza­sem ci dwaj z pistoletami usiłowali mu coś wytłumaczyć. Po chwili zjawił się trzeci, który otworzył przed dowódcą batalionu teczkę wypchaną paczkami pieniędzy. Potem pokazał, że cała furgonetka jest pełna takich teczek.

- Bank jest zamknięty! - wyjaśniał cierpliwie dowód­ca. - Jest i pozostanie zamknięty. Do odwołania. Za­trzymałem tu waszych kolesiów, ale potem ich puści­łem. Taki był rozkaz. A pieniędzy przyjąć nie mogę.

Trzej z pistoletami odbyli dłuższą naradę, po czym sprawnie wypchnęli z furgonetki stos teczek wprost na schody banku. Jeden wykrzyknął chyba coś obraźliwego, po czym furgonetka znikła za rogiem, ostrym klaksonem torując sobie drogę w tłumie.

Żurawlew zaklął tak, jak jeszcze dzisiaj nie klął i po­lecił warcie wnieść wszystkie teczki do środka.

Po kwadransie epizod z teczkami powtórzył się. Tym razem dowódca batalionu zrezygnował z dyskusji i w mil­czeniu wskazał palcem drzwi banku. Konwojenci zwalili swój cenny ładunek na podłogę i odjechali bez słowa. Żurawlew ledwie zdążył zanotować numer rejestracyjny wozu i liczbę teczek.

Następnie przed bankiem zaroiło się od czarnych fur­gonetek z okratowanymi oknami. Stosy walizek, teczek, skórzanych worków z pieniędzmi rosły w zastraszają­cym tempie.

Konwojenci z reguły nie żądali pokwitowań. Każdego, który żądał, major Żurawlew słał do diabła razem z cen­nym towarem. Po chwili wahania ciskali wszystko na jedną kupę.

Trudno było pojąć, skąd napływa taka masa pienię­dzy. Przecież w dniu wyzwalania kraj był całkowicie spa­raliżowany. Może pieniądze pochodziły z poprzedniego dnia, albo ze wcześniejszych utargów?

Kiedy dobrze po północy odjechał ostatni wóz, góra na środku holu przypominała piramidę egipską z podręcz­nika historii.

Rozumiejąc zagrożenie, Zurawlew tuż po zmierzchu obsadził swoimi zwiadowcami posterunki wokół banku. W środku został sam. Tak było bezpieczniej.

O spaniu nie było mowy.

Przez całą noc Zurawlew snuł się po gmachu z ogrom­nym pękiem kluczy, od depozytu do depozytu, otwierał

kolejne pancerne drzwi i stalowe kraty, zamykał je na nowo i kładł na nich swoje pieczęcie.

Niesamowicie jest błądzić samotnie po zakamarkach olbrzymiego banku! Czegóż tu nie było! Żurawlew naty­kał się na sztaby złota oznakowane sierpem i młotem, albo czeskimi lwami, na złote płytki z długimi numera­mi seryjnymi i inskrypcją „999,9", i tysiące rozmaitych monet. Lecz najciekawsze były banknoty zagraniczne.

Pieniądze jako takie nie zrobiły na nim większego wrażenia. Zafascynowały go przedziwne rysunki i nie­powtarzalna gama kolorów. Całe godziny spędził na stu­diowaniu podobizn królów i prezydentów, królowych i kwiatów, i w miarę jak je poznawał, stawały mu przed oczami zarysy jakiejś nieznanej cywilizacji.

W ciągu trzydziestu dwóch lat życia zdążył zobaczyć kawał świata: był na Syberii, na Dalekim Wschodzie, w Kazachstanie i za kołem polarnym. Studiował na akademii w Moskwie. Brał udział w defiladach na Placu Czerwonym i w wielu wielkich manewrach. Jako dwu­dziestolatek, jeszcze w stopniu sierżanta, trafił do Bu­dapesztu, w sam środek piekielnych walk o wyzwolenie bratniego narodu. Później służył po całym terenie Związku Radzieckiego. Służył dobrze. Wyjechał za to do NRD, a teraz do Czechosłowacji. Miał okazję zobaczyć więcej, niż zdecydowana większość 245 milionów jego współziomków. Znacie kogoś, kto był w dwóch krajach? A- Żurawlew - proszę bardzo, jest już w trzecim!

Raz jeszcze przestudiował rysunki na szeleszczących banknotach i poczuł dziwny niepokój. Banknoty świad­czyły o istnieniu życia całkiem mu nieznanego i niezwy­kłego. Każdy z nich przebył długą drogę zanim wylądo­wał w piwnicach praskiego banku, w rękach radzieckie­go oficera-wyzwoliciela Aleksandra Żurawlewa. Wkrótce znów rozpierzchną się na cztery strony, wrócą do swej tajemniczej cywilizacji, a major Żurawlew wciąż będzie stać na straży wszystkich uczciwych ludzi świata. Zo­stanie podpułkownikiem, może i pułkownikiem, potem przejdzie na emeryturę i będzie opowiadać pionierom

barwne epizody ze swej niezwykłej biografi. Pionierzy będą kiwać głowami z podziwem: był w trzech krajach zagranicznych!

Żurawlew ocknął się na odległe i donośne walenie. Przetarł oczy i pośpieszył otworzyć masywne drzwi. Wszedł podpułkownik Woronczuk, szef wywiadu dywi­zji. Niebo na wschodzie już się przejaśniało. Powietrze pachniało miłym chłodem.

- Proszę, wejdź.

Woronczuk był do niedawna dowódcą batalionu rozpo­znawczego, zaś Zurawlewjego pierwszym zastępcą. Tuż przed operacją, wskutek licznych przetasowań i przesu­nięć, obaj awansowali o jeden szczebel. Lecz awans nie naruszył ich wieloletniej przyjaźni.

- No, jak tam, bankierze? Jak tam batalion? Jeszcze nie nawiał?

- Ci, co są ze mną, jakoś nie. Ale reszta poszła z po­litycznym. A o nich nic nie wiem.

- Politycznego już nie ma. Odwieziony do szpitala. Rano dostał cegłą w czachę.

- Agitował?

- Agitował sam i zachęcał pozostałych. Dlatego sporo z nich oberwało na mostach.

- A kto tam strzelał nad ranem?

- Najpierw Czesi zaczęli strzelać. Później postrzelały się dwa nasze bataliony rozpoznawcze. W 35. Dywizji nie wystarczyło białej farby, więc część twoich sokołów zaczęła do nich pruć, zgodnie z instrukcją. Na szczęście to nie czołgi szły na czele. Ale i tak twoje chłopaki post­rzeliły dwóch. Jeden oberwał solidnie.

- Spłuczesz gardło? Dla towarzystwa?

- Nie, Sasza, dzięki. Za godzinę mam być z meldun­kiem u dowódcy dywizji.

- Kiedy mnie zmienią?

- Chuj wie! Pułk pancerny pomylił drogę, do tej pory nie mamy z nim kontaktu. Dwa pułki piechoty zmotory­zowanej utknęły na szosie. Artyleria i kolumna zaplecza zostały w tyle. Na całą naszą dywizję tylko jeden pułk

piechoty zmotoryzowanej trafił do miasta jak należy. Sam zresztą widzisz, jaki tu bajzel. Przez omyłkę weszło do Pragi sporo jednostek, które w ogóle nie mają tu nic do roboty. Pobłądzili i nie wiedzą, co robić. Wyjść z mia­sta też nie mogą. Urwał się kontakt radiowy. Istny pożar w burdelu!

- No, to wypijmy. Mam coś do ssania, żeby zabić zapach.

- No dobra, ale na jednej nodze. Polewaj!

- Osiem miesięcy szykowali sztaby i dowódców, czte­ry miechy ćwiczeń, a te palanty dalej swoje!

- Gdyby Czesi dali ognia, byłoby gorzej niż na Węg­rzech.

- Nasi dobrze wiedzieli, że Czesi nie będą strzelać. To nie Węgrzy. Zauważyłeś, że jak czołgi zwyczajnie stoją, to Czesi wcale się nie buntują? Zadyma zaczyna się dopiero, jak wyskakujemy z propagandą.

- Pewnie, że zauważyłem. Swoim surowo zakazałem wszelkich pogaduszek. Żadnego bratania. Opierdalać wszystkich równo, .jak leci.

- Z tym ostrożnie. Jak się polityczni dowiedzą, mo­żesz beknąć za niewystarczającą agitację.

- Wiem, wiem. Na razie swojego politycznego spławi­łem. Jak batalion się podzielił, wysłałem go na mosty.

- Tak czy owak, uważaj. Rano pogadaj z paroma Cze­chami, dla świętego spokoju. Żeby cię żołnierze nie za­kapowali.

- Może i racja.

- Czołgiści z trzydziestej piątej mają na ciebie oko. Mogą sypnąć. A zresztą, u siebie też masz kapusiów.

- Wiesz którzy?

- Fomin z drugiej grupy. Z czołgistów Żebrak.

- Tak myślałem. Zdaje się, że Fomin zwąchał się ze specjalnymi. No bo Żebrak to chłystek politruka.

- Gariejew, z rozpoznania radiowego.

- O nim wiem.

- Jeszcze Kurakin i Achmadulin na dziewięćdziesiąt procent.

- Wiesz, tak myślałem. Tylko nie byłem pewien.

- No i twój osobisty kierowca.

- Pieprzysz!

- Klasyka.

- Masz coś konkretnego?

- Nie, ale czuję przez skórę. Mam nosa. Nigdy się nie omyliłem. Uważaj, Sasza, bataliony rozpoznawcze roją się od kapusiów. To całkiem logiczne. Inaczej być nie może.

- Jeszcze po maluchu?

- Dobra, ale to ostatni.

- Trzym się, Kola! No to cyk!

Nazajutrz zalew teczek z forsą wyraźnie osłabł, zaś po dwóch dniach ustał całkowicie. Nie ustawało jednak nękające Żurawlewa poczucie odpowiedzialności. Dob­rze wiedział, jak trudno czasem rozliczyć się z jednego rubla, a tu w holu piramida szmalu, no i te piwnice pełne złota, monet i banknotów. Gdyby zjawiła się ja­kaś komisja, nawet roku by nie starczyło by to rozli­czyć. A jeżeli czegoś brakuje? Jak ma się rozliczać z tych teczek? Kto wie, ile tam jest milionów? Spora część nie była nawet opieczętowana. Straszliwe wizje zdawania tego całego majątku spędzały Zurawlewowi sen z powiek. Stracił apetyt, pobladł i w ogóle wyglądał fatalnie.

W mieście nadal wrzało. Towarzysze Żurawlewa pod gradem kamieni i obelg gasili czołgi, rozpędzali buntow­ników, próbowali lokalizować podziemne radiostacje, agitowali, apelowali, odpierali lawiny wyzwisk. Każdy, kto wiedział, gdzie jest i co robi Żurawlew, szczerze mu zazdrościł. Przydomek „Bankier" przylgnął do niego na dobre. A on z dnia na dzień coraz bardziej zazdrościł tym, którzy byli na ulicach.

Trzy razy dziennie osobisty kierowca dowoził mu je­dzenie: fantastyczne amerykańskie konserwy, pachną­cy chleb, wspaniałe francuskie masło.

- Trzeba coś zjeść, towarzyszu majorze.

- Dobra, zjeżdżaj.

- Towarzyszu majorze, powiedzcie, na co macie ape­tyt, przyniosę wam, co chcecie. Zaopatrzeniowcy mają tyle zagranicznego żarcia, że można zwariować. Czegoś takiego ludzkie oczy nie widziały.

- Dobra, dobra, zmiataj.

- Towarzyszu majorze, mogę zapytać?

- Co takiego?

- Towarzyszu majorze, pozwólcie skoczyć czołgiem dwie ulice stąd.

- A po co?

- Tam jest apteka. A bez czołgu albo mnie patrol zwi­nie, albo Czesi rozwalą mi łeb.

- Na co ci apteka? Trypra złapałeś?

- Nie, towarzyszu majorze. Chciałbym kupić trochę prezerwatyw. Wezmę i dla towarzysza majora.

- Ja nie potrzebuję. A tobie po co?

Kierowca uśmiechnął się chytrze i pokazał wypchane teczki:

- Tej forsy nikt nie liczył. Prawy bak mam pusty. Można by załadować parę milionów w prezerwatywy i wrzucić do baku. Nikt się nie połapie. Wiecie, ile forsy wchodzi w jedną prezerwatywę? To się rozciąga, o...

- Ty szmato! - Żurawlew chwycił pistolet. - Rzuć au­tomat! Twarzą do ściany! Warta, do mnie!

- Co wy, towarzyszu, ja tylko tak żartowałem.

- Zamknij się, kanalio!

Późnym wieczorem do banku przedarł się transporte­rem gąsienicowym szef sztabu dywizji z trzema cywila­mi i eskortą.

- Co się tu u ciebie dzieje, Żurawlew? - wycedził nie­zadowolony szef sztabu.

- Towarzyszu podpułkowniku, melduję posłusznie, że aresztowałem kierowcę Malechina za usiłowanie gra­bieży.

- Towarzysze się tym zajmą. Gdzie go trzymasz?

Zurawlew poprowadził ich korytarzem do głównego holu. Wszyscy trzej stanęli jak wryci.

- Gdzie jest radiostacja! Szybko!

- Kierowcę zamknąłem w tamtym pokoju.

- Radiostacja, nie kierowca! - przerwał mu grubiańsko młody, ostrzyżony na jeża „towarzysz".

Żurawlewa zmieniono błyskawicznie i bez zbędnych ceregieli.

Pół godziny po tym jak „towarzyszom" udało się nawią­zać kontakt ze swoim zwierzchnictwem, przed bank za­jechały dwa kolejne transportery BTR-50PU, wypchane oficerami i cywilami. Zurawlew resztę nocy spędził na zewnętrznym posterunku przed bankiem. Nie wpusz­czono go już więcej do środka, nawet do ubikacji.

Nazajutrz bladym świtem przed gmachem stawił się batalion pancerny 14. Dywizji Piechoty Zmotoryzowa­nej, stanowiący część odwodów dowódcy armii.

Dowódca batalionu pancernego wręczył Żurawlewowi rozkaz podpisany osobiście przez dowódcę 20. Armii Gwardii, który nakazywał Żurawlewowi natychmiast wycofać z miasta podległy mu batalion.

Zurawlew odetchnął z ulgą. Ale na tym nie koniec. W rozkazie powiedziano, że ta część batalionu, która strzegła mostów, została czasowo wyjęta spod dowódz­twa Żurawlewa. No więc kłopot z głowy! A wyprowadze­nie jednej kompanii głębokiego zwiadu i jednego pluto­nu pancernego nie było trudnym zadaniem.

Przygotowania zajęły raptem dziesięć minut. Zurawlew ustawił swoich chłopców w szyku, sprawdził stan ludzi, sprzęt i amunicję. Ryknęły silniki czołgów... W tym mo­mencie na schodach banku pojawił się ostrzyżony na jeża „towarzysz".

- Hej tam, majorze! Zaczekajcie!

Bezczelność „towarzyszy", zwłaszcza okazywana ofice­rom w obecności żołnierzy i sierżantów, zawsze jest iry­tująca, lecz, oczywiście, nie można tego dać po sobie poznać.

- Słucham?

- Podpiszcie to, majorze. - „Towarzysz" podał Żuraw­lewowi kartkę pokrytą kolumnami liczb. - Nie bójcie się. Wszystko jest w najlepszym w porządku. Nasi chłopcy sprawdzali całą noc.

Żurawlew podpisał papier nie czytając. Skąd miał wie­dzieć, ile czego było w tym banku? Młodzieniec uśmiechnął się.

- Macie, majorze, na pamiątkę. - I pogrzebawszy w wypchanej kieszeni marynarki, wręczył Żurawlewowi dużą złotą monetę z profilem starszej kobiety w koronie.

KONTRREWOLUCJA

Batalion rozpoznawczy 6. Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej Gwardii. Północne przedmieścia Pragi, pierwsze dni września 1968 roku

Motocykl spalił się podczas popijawy. Kiedy czyszczono broń, ktoś przyniósł czeską śliwowicę, i pluton zwiadu prędko się z nią rozprawił.

Zaraz zrobiło się raźniej. Poszły w ruch szmaty. Po przemarszu broń zawsze dokładnie przecieramy benzy­ną. Jest to metoda surowo zabroniona, ale bardzo sku­teczna.

Po oczyszczeniu broni nastąpiła przerwa na papieroska. Paliliśmy koło wiadra z benzyną. Celowniczy z pierwszej drużyny wrzucił peta do kubła i benzyna zapłonęła wesoło. Zastępca dowódcy plutonu, starszy sierżant Kola Mielników, kopnął płonący kubeł. Chłop­cy powitali to salwą śmiechu. Kubeł spadł na motocykl, którego bak był akurat otwarty. Stamtąd przecież ścią­gano benzynę do czyszczenia broni. Ciąg dalszy trwał sekundę. Z motocykla pozostał tylko czarny, okopcony szkielet.

Stan upojenia alkoholowego kompanii był na tyle po­wierzchowny, że natychmiast się ulotnił. Sprawa cuch­nęła nie tylko spaloną gumą i farbą, ale i sądem wojsko­wym, a nawet batalionem karnym.

Zastępca dowódcy plutonu sposępniał, odszedł na stronę i usiadł pod drzewem, ściskając dłońmi głowę.

Pierwszy odzyskał rezon dowódca pierwszej drużyny. Rozejrzał się dokoła, upewnił się, że nie ma w pobliżu oficerów ani żadnych obcych i rozkazał:

- Pluton! W dwuszeregu - zbiórka! Wyrównać! Bacz­ność! Uwaga, słuchać co mówię!

Pluton był przerażony tym, co się stało. Słysząc wład­czy ton, ustawił się w szyku sprawniej niż zwykle. Jedy­nie zastępca dowódcy plutonu dalej siedział pod drze­wem zobojętniały na wszystko.

- Uwaga - powtórzył sierżant. - Czeski samochód osobowy marki Skoda, kolor ciemnogranatowy, z trze­ma Czechami w środku, podjechał niespodziewanie w naszym kierunku. Rzucili butelkę zapalającą. Akurat czyściliśmy broń, więc nie mogliśmy jej użyć. Zastępca dowódcy plutonu jednak nie stracił głowy i jednego z napastników trzasnął przez łeb suwadłem cekaemu. To był blondyn. Czesi natychmiast prysnęli. Jasne? Za­stępca dowódcy to swój chłop, nie możemy zostawić go na lodzie. Powinien iść do cywila, a zamiast tego odwala internacjonalistyczny obowiązek.

Pluton zamruczał z aprobatą.

- Powtarzam: Skoda, ciemnogranatowa. Trzech face­tów. Rzucili butelkę. Zastępca dowódcy trzepnął jedne­go suwadłem cekaemu. Spieprzyli. Aha, jeszcze jedno! Tablica rejestracyjna była celowo zapaćkana błotem. I ostatnie: przyjedzie speckomisja badać sprawę. Będą nas chcieli zagiąć na szczegółach. Niczego nie zmyślać! Powtarzać tylko to, co powiedziałem. Co do reszty - nie pamiętam, nie widziałem, nie wiem, nie zwróciłem uwa­gi. Zrozumiano?

- Tak jest!

- Rozejść się!

- Kola, chłopie, nie przejmuj się. Może wszystko się jakoś ułoży. Lepiej wyślij najlepszego zwiadowcę do do­wódcy kompanii, niech zamelduje o tych Czechach. Plu­tonowi każ tymczasem zająć pozycję, że niby spodziewa­my się drugiego ataku.

Godzinę później na miejsce postoju plutonu przybyli wszyscy oficerowie kompanii, z dowódcą włącznie. Po zbadaniu terenu, dowódca kompanii polecił wszystkim żołnierzom stawić się na rozmowę. Stanął jakieś 30 metrów od grupy i każdemu kolejnemu żołnierzowi za­dawał po trzy-cztery pytania na osobności.

Następnie dowódca wezwał sierżanta z pierwszej drużyny.

- Nareszcie słońce, co sierżancie?

- Tak jest, towarzyszu kapitanie.

- Pod wieczór pewnie znowu się rozpada.

- Bardzo możliwe, towarzyszu kapitanie. - Sierżant nie rozumiał, do czego zmierza kapitan. - Nudno już. Ciągle ten deszcz i deszcz.

- Nudno - przyznał kapitan. - Więc powiadasz, że przy­jechali Skodą?

- Tak jest!

- A gdzie ślady opon? Ziemia jeszcze wilgotna.

Kapitan był również zwiadowcą i nie było łatwo wy­prowadzić go w pole. Ale z drugiej strony, nie chciał mieć plamy w karcie własnej kompanii.

- Słuchaj no, sierżancie. Tam gdzieście zapalili ten kubeł i gdzie wleciał na motocykl, ziemię trzeba przeko­pać. Ma wyglądać, jakby zasypano tam naoliwione gałgany po czyszczeniu. I wydeptać mi tu wszystko dokoła! Poza tym trzymać się tej wersji.

- Rozkaz, trzymać się tej wersji!

- A starszemu sierżantowi powiedzcie, żeby nie spusz­czał nosa na kwintę. Skoro palnął w łeb kontrrewolucjo­nistę, to nie ma powodu do zmartwienia.

W następnych dniach ani komisja, ani inspektor specjalny nie pojawili się w plutonie. Widocznie i tak mieli dość zajęć.

Natomiast dowódca kompanii wysmażył raport o bo­jowych stratach własnych poniesionych w starciu ze zbrojnym elementem kontrrewolucyjnym na służbie im­perialistycznych wywiadów.

Dowódca batalionu obrócił raport w rękach, po czym uśmiechnął się:

- Zgoda, wszystko ci podpiszę, tylko raport musisz przepisać od nowa. Dodaj jeszcze, że na motocyklu leżał granatnik przeciwpancerny RPG-7W. Numer se­ryjny podadzą ci w 2. kompanii. Jeszcze w Polsce te durnie utopiły go w bagnie.

Kapitan chciał zaprotestować, ale napotkawszy wzrok dowódcy batalionu tylko burknął ponuro:

- Tak jest!

Następnie raport powędrował zwykłą drogą służbową. Z każdej kolejnej instancji odsyłano go z poleceniem ko­lejnego przepisania.

Kiedy dotarł do dowódcy kwatermistrzostwa Frontu Karpackiego, który podpisywał wszystkie raporty o stra­tach wojennych, z tekstu wyłoniła mu się jakaś cud-maszyna stworzona na bazie motocykla zwiadowczego M-72. Wehikuł ten był wyposażony w cekaem i granat­nik przeciwpancerny, miał dwa noktowizory na aktyw­ną podczerwień, celownik-dalmierz, radiostację typu R-123. Pojazd był chyba przystosowany do działania w warunkach polarnych, gdyż leżały na nim dwa nowe baranie kożuchy, a z tyłu była doczepiona dwustulitrowa beczka czystego spirytusu. Niestety, całe to dobro spłonęło w starciu z kontrrewolucjonistami.

Generał obracał raport w dłoniach.

- Zwrócić go, niech przepiszą... Macie jeszcze coś cie­kawego?

- Tak, towarzyszu generale. W 128. Dywizji trans­porter opancerzony spadł z mostu.

- W starciu z kontrrewolucjonistami?

- Dajcie, podpiszę.

A zastępcę dowódcy plutonu, starszego sierżanta gwardii Mielnikowa, uhonorowano medalem za zdecy­dowaną postawę podczas odpierania ataku kontrrewo­lucji. Pisali nawet o nim w gazetach!

ZEGAREK MARKI POLIOT

Okolice Koszyc, początek września 1968 roku

W pierwszych dniach wyzwalania, kiedy wojska prawie stale były w marszu, nasz batalion spędził noc w pobli­żu małego miasteczka, w którym była jakaś nieduża fabryczka.

Rankiem okazało się, że fabryczka była gorzelnią. W nocy czułem w powietrzu ów szczególny aromat, inni oficerowie też z pewnością nie pozostali nań obojętni. Jednak wszyscy byliśmy tak zmęczeni, że przy pierwszej sposobności usnęliśmy w jednej chwili.

Żołnierze jednak nie usnęli i nie marnowali czasu. Gorzelnia, podobnie jak wszystkie pozostałe czeskie za­kłady była w tamtych dniach nieczynna. Nocą jednak mieszkańcy miasteczka, oczywiście celowo, wskazali naszym żołnierzom drogę do fabryczki, usłużnie otwo­rzyli bramę i nauczyli obsługiwać stosowne kurki.

Nim nadszedł ranek, wszyscy żołnierze batalionu byli na gazie. Gwoli sprawiedliwości stwierdzić należy, że żaden nie nawalił się jak stodoła. Wiedzieli doskonale, że wtedy już tylko krok do trybunału, a sąd polowy działa według praw stanu wojny. Więc nie byli urżnięci, tylko wstawieni.

Dowódca batalionu natychmiast wycofał całą kolumnę z przeklętej okolicy. Poinformował przełożonych o go­rzelni, którą natychmiast wzięto pod specjalną straż. Na najbliższym postoju przeprowadzono gruntowną rewizję. Okazało się, że wszystkie możliwe pojemniki, dosłownie każdy przedmiot zdolny pomieścić ciecz, były pełne alko­holu - manierki, kanistry, menażki, nawet termofory w batalionowym punkcie pierwszej pomocy. Zarekwiro­wany alkohol bezlitośnie wylano na szosę. Oficerowie zajęli miejsca kierowców wozów bojowych i kolumna ru­szyła w drogę. Oczywiście, zabrakło oficerów do wszys­tkich pojazdów, wskutek czego niejeden transporter opancerzony przemierzał bratni kraj wężykiem.

Koło obiadu żołnierze wytrzeźwieli. Następną noc ba­talion spędził w polu z dala od terenów zamieszkałych. A rano większość żołnierzy znowu była na ewidentnym rauszu. Ponownie przeprowadziliśmy staranną rewizję, lecz nie znaleźliśmy niczego. W zasadzie nie ma nic zdrożnego w tym, że żołnierz od czasu do czasu sobie golnie. W instrukcjach Armii Radzieckiej nie ma słowa o prohibicji. W warunkach bojowych żołnierzowi nawet przysługuje prawo do wypicia dla kurażu.

Problem polegał na tym, że nasza sytuacja zbliżona była do warunków bojowych, jednak mieliśmy do speł­nienia funkcję czysto dyplomatyczną - rozganiać ludzi, którzy nie prosili nas o wyzwolenie. Takiej misji nie wypadało pełnić w oparach alkoholu. Gdyby machina wrażej propagandy wykryła, że 400 radzieckich żołnie­rzy spełnia zaszczytną misję pod dominującym wpły­wem alkoholu, mógłby wyniknąć z tego niezły skandal.

Nazajutrz historia się powtórzyła, dwa dni potem również.

Traf chciał, że cała agentura KGB i partii były od samego początku zamieszane w wycieczkę po gorzałę i teraz sprzysięgły się, by nie zdradzić lokalizacji cudownego źródełka. Nawiasem mówiąc, w Czechosłowacji wszystkie sługusy partii i KGB podwinęły pod siebie ogony i wcale nie rwały się do pisania raportów. Rzecz zrozumiała w sytuacji, gdy każdy ma broń i łatwo ober­wać zbłąkaną kulę, albo nocą wpaść przypadkiem pod czołg. Porachunki załatwiano szybko, bez oglądania się na bariery językowe i różnice interesów.

Dowódca batalionu też nie śpieszył się z meldowa­niem o sytuacji. Składasz taki raport - i zaraz ściągasz sobie na głowę masę kłopotów. Wolał sam wytropić źródło pijaństwa. Zlecił nam znalezienie tego gówna.

Jedno było jasne - zapasy trunku są ogromne, co najmniej jeden żołnierski kubek dziennie na głowę, a żołnierzy 400. Batalion stale się przemieszczał, co oz­naczało, że alkohol podróżował razem z nami. Musiał być ukryty gdzieś w pojazdach. Tylko gdzie? Przeszuka­liśmy wszystko, milimetr po milimetrze. Sprawdziliśmy nawet, czy nie wlano go w opony transporterów opance­rzonych. Ale nie.

Gdyby regularne pijaństwo odchodziło tylko w mojej kompanii, miałbym poważne kłopoty, ale ponieważ we wszystkich kompaniach działo się to samo, mogłem spać spokojnie. Sprawa alkoholu dręczyła mnie wyłącz­nie jako wyzwanie intelektualne - gdzie oni, u licha, mogą go trzymać?

Postanowiłem za wszelką cenę zlokalizować schowek. Mniejsza o koszta! Na ich pokrycie miałem tylko jeden przedmiot - złoty zegarek marki Poliot. Była to moja jedyna cenna własność. Bo i cóż może mieć na własność radziecki porucznik, poza zegarkiem i grzebieniem?

Zegarek był po prostu wspaniały. Już dawno zauwa­żyłem, że pewien telegrafista z plutonu łączności przy­gląda mu się z dużym zainteresowaniem.

W porze obiadowej, kiedy w pobliżu polowej radiosta­cji nie było żywej duszy, a mój radiowiec sam dyżurował w namiocie, wszedłem do środka. Odwiedziny dowódcy kompanii w punkcie łączności batalionu są wydarze­niem niezwykłym. Bez słowa odpiąłem zegarek i wyciągnąłem w jego stronę. Popatrzył nie mając odwagi go wziąć. Czekał, czego zażądam w zamian. Jako telegra­fista musiał choć trochę mówić po rosyjsku.

- Potrzebuję spirytusu. - Odchyliłem głowę w tył, jak człowiek wlewający w siebie alkohol.

- Rozumiesz? -Pstryknąłem się kilka razy w szyję. Kiwnął głową. Rozumie w czym rzecz, chociaż muzuł­manin. Jak się zdaje, mimo nakazów Koranu, codzien­nie zażywa leczniczego napoju.

- Dziesięć litrów, kapujesz? - pokazałem mu dziesięć palców. - Dziesięć.

Złapał zegarek i rzekł krótko:

- Weczerem.

• Nie - powiedziałem. - Potrzebuję teraz. Poobracał zegarek i oddał mi go niechętnie:

• Terez ne mogę.

Schowałem zegarek do kieszeni i wolno poszedłem do wyjścia. Odwróciłem się znienacka. Żołnierz spoglądał za mną z głębokim smutkiem w oczach. Wetknąłem mu zegarek w dłoń:

- Sam sobie wezmę.

Kiwnął głową. Zawinął Poliota w chusteczkę i ukrył w cholewie buta. Szepnął mi do ucha jedno słowo, któ­rego z początku nie zrozumiałem.

Przed wyprawą do punktu łącznościowego obiecałem sobie, że nikomu nie wyjawię, jak wpadłem na trop alkoholu. Aby się więc nie zdradzić, nie pobiegłem do sztabu natychmiast, tylko odczekałem kilka godzin. Pod wieczór zastukałem do wozu dowódcy.

• Towarzyszu pułkowniku, nie wypilibyście ze mną szklaneczki spirytusu? - Było to z mojej strony szczyto­we chamstwo. Ale wybaczył mi w jednej chwili.

• Gdzie?! - ryknął i, zrywając się na równe nogi, wy­rżnął głową w stalowy dach. - Gdzie, do kurwy nędzy?

Uśmiechnąłem się:

- W chłodnicach.

Każdy transporter opancerzony ma dwa silniki. Ponie­waż oba pracują w bardzo trudnych warunkach, zaopatrzone są w doskonałe systemy chłodzenia i pojemne chłodnice, które latem napełnia się zwykłą wodą. Żołnie­rze zastąpili ją alkoholem. Popijali co wieczór, wchodząc pod wozy pod pozorem dokonywania napraw.

Dowódca z miejsca zwołał cały batalion, przeszedł wzdłuż kolumny i osobiście odkręcił kurki chłodnic we wszystkich pojazdach. Po lesie rozszedł się niezrównany aromat.

Nazajutrz radiotelegrafistę, który zdradził sekret, zna­leziono w krzakach pobitego prawie na śmierć. Natych­miast przewieziono go do szpitala. Lekarze orzekli, że obrażenia są wynikiem napaści kontrrewolucjonistów.

Minęło jeszcze parę dni, inne zdarzenia przyćmiły sprawę spirytusu i przyszedł do mnie kolega radiotele­grafisty z moim złotym Poliotem.

• To wasz, towarzyszu poruczniku?

• Mój - odparłem. - Dziękuję. Ale gdzieście go znaleźli?

• Zdaje się, że ukradł go wam pewien żołnierz.

• I za to go tak załatwiliście? Spojrzał mi bacznie w oczy:

- Za to też!

POŻEGNANIE ŻOŁNIERZY WOLNOŚCI

Koszyce-Praga, wrzesień 1968 roku

Alarm ogłoszono około piątej nad ranem.

W lesie było piekielnie zimno. Nic tylko spać i spać, z nosem wtulonym w kołnierz szynela. Wygramoliłem się spod ciepłego płaszcza. W głowie huczało po wieczor­nej balandze. Pies z kulawą nogą nie przejął się alar­mem. W ciągu miesiąca dyscyplina spadła do katastro­falnie niskiego poziomu.

W zakamarkach pamięci z trudem odszukałem tekst przygotowanej na taką okoliczność kwestii. Cichym gło­sem, bez złości, wyrecytowałem ją wprost do ucha sier­żanta, który sprytnie udawał, że śpi. Poskutkowała fine­zja formy. Sierżant zerwał się na równe nogi i ruszył wzdłuż śpiących żołnierzy i podoficerów, klnąc i czub­kiem buta rozdzielając kopniaki.

Kiedy o świcie budzą mnie po nocy przespanej w zim­nym lesie, jestem wściekły. Nie wiem dlaczego. Mam na końcu języka najmniej wyszukane przekleństwa. Lepiej w ogóle nie wchodzić mi w drogę! Gdy jednak sta-

nąłem oko w oko z pierwszym przebudzonym żołnie­rzem, pohamowałem się. W jego oczach dostrzegłem wściekłość jakiej dotąd nie znałem. Żołnierz był brud­ny, nie ogolony, od tygodni nie widział ciepłej wody. Przez ramię miał przerzucony automat i chlebak pełen amunicji. Nadepnij mu tylko na odcisk! Zastrzeli bez wahania.

Zarządzono zbiórkę oficerów. Szef sztabu pułku od­czytał rozkazy bojowe. Nasza dywizja miała zostać na­tychmiast przerzucona z 38. Armii Frontu Karpackiego do 20. Armii Gwardii Frontu Centralnego. Mieliśmy przebyć setki kilometrów i pod wieczór uformować szyk na północ od Pragi, celem osłaniania 20. Armii Gwardii. Wszystkie pojazdy gąsienicowe - czołgi, ciągniki artyle­ryjskie, ciężkie transportery opancerzone - miały zostać na miejscu. Ruszaliśmy w drogę bez ciężkiego sprzętu, używając jedynie pojazdów kołowych.

Rozkaz był niezrozumiały nawet dla naszego szefa sztabu. Nie było jednak czasu na dyskusje. Szybko sfor­mowano kolumny, nad włazami dowódców zaczęły poja­wiać się małe białe chorągiewki - sygnał gotowości do wymarszu. W drodze obowiązuje zakaz używania sygna­łów radiowych. Sygnalista pierwszego pojazdu zakręcił chorągiewką nad głową i zdecydowanym gestem wskazał na zachód. Znów ruszyliśmy w nieznane.

Powodów do troski było aż nadto. Jeżeli siłę czołgów oznaczymy jako jeden, to siła piechoty zmotoryzowanej jest przy niej zerem. Ale to jest zero, które z jedynki czyni dziesiątkę. Połączenie piechoty zmotoryzowanej z czołgami daje niezwyciężoną siłę. Tymczasem my pru­liśmy naprzód w swoich „trumnach na kółkach", zosta­wiwszy czołgi daleko w tyle. Bez czołgów, bez tej jedyn­ki, byliśmy właśnie zerem - chociaż całkiem pokaźnych rozmiarów. Pytanie: komu i po co to potrzebne? Zwłasz­cza, że posuwaliśmy się bez pułkowej artylerii, co by wskazywało na to, że nie kierowano nas do walki. Do czego w takim razie? Czy w rejonie Pragi wciąż było za mało wojska?

Podczas krótkich postojów, kiedy żołnierze tankowali i naprawiali pojazdy, my, oficerowie, gromadziliśmy się i dzieliliśmy najgorszymi obawami. Żaden nie miał od­wagi głośno wypowiedzieć tych straszliwych słów: „Demoralizacja armii".

Ach, żeby Czesi zaczęli wreszcie do nas strzelać!

W naszych oddziałach, zwłaszcza z Frontu Karpackie­go, służyło podówczas wielu oficerów, którzy w 1956 roku byłi na Węgrzech. Za wyzwolenie Węgier Armia Radziecka płaciła własną krwią. W Czechosłowacji cena była wyższa. Płaciliśmy rozkładem, całkowitym upad­kiem morale. Gdy do człowieka strzelają, sytuacja jest prosta. Nie ma czasu na myślenie. Kto długo myśli, szybko ginie.

W pierwszych dniach wyzwalania Czechosłowacji wszystko szło planowo - oni rzucali pomidorami, my strzelaliśmy w powietrze. Wkrótce jednak to się rady­kalnie zmieniło. Nie mam pojęcia, czy była to strategia, czy zjawisko spontaniczne, ale stosunek ludzi do nas nagle się ocieplił. Stali się uprzejmi, a nasze wojsko, wychowane w całkowitym odcięciu od świata, absolut­nie nie było na to przygotowane. Między okolicznymi mieszkańcami a żołnierzami tworzyły się bardzo niebez­pieczne więzi porozumienia.

Z jednej strony Czesi zrozumieli chyba, że większość naszych żołnierzy nie ma zielonego pojęcia, gdzie się znaleźli i po co. Miejscowi, zwłaszcza na wsi, nieoczeki­wanie zaczęli okazywać nam współczucie. Ten brak wro­gości zrodził w umysłach szeregowych nieufność wobec naszej oficjalnej propagandy, bo coś tu nie pasowało. Praktyka w sposób oczywisty przeczyła teorii.

Z drugiej strony, wśród żołnierzy szerzył się pogląd, że kontrrewolucja jest dobrodziejstwem, gdyż podnosi sto­pę życiową ludności. Żołnierze nie mogli pojąć, dlaczego taki piękny i dostatni kraj trzeba silą ściągać w stan ubóstwa, w jakim my sami żyjemy. Pogląd ten wyzna­wali szczególnie żołnierze radzieccy przybyli do Czecho­słowacji z NRD. Tamtejsze doborowe jednostki rekrutu-

ją się bowiem głównie z Rosjan, a Rosjanom w ZSRR powodzi się mniej więcej dwa razy gorzej niż moim ziom­kom na Ukrainie, a już o wiele gorzej niż ludziom w Azji Centralnej i na Kaukazie, gdzie co trzecia rodzina ma samochód.

W naszych dywizjach drugiego rzutu, złożonych głównie z żołnierzy pochodzących z republik kaukas­kich i azjatyckich, demoralizacja dopiero się zaczyna­ła. W dywizjach pierwszego rzutu, przybyłych z Za­chodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, była już mocno zaawansowana. Dla Rosjan kontrast między poziomem życia w Czechosłowacji i ZSRR był szcze­gólnie uderzający.

Do celu dotarliśmy w środku nocy. Potwierdziły się najgorsze domysły. Naszym zadaniem nie miało być od­pieranie naporu zachodnich czołgów, ani gromienie za­jadłych kontrrewolucjonistów. Mieliśmy, w razie potrze­by, zneutralizowć żołnierzy rosyjskich, których wycofy­wano z obszaru Czechosłowacji.

20. Armia Gwardii stacjonowała w NRD, w rejonie Bernau, niedaleko Berlina. Naturalnie, w absolutnej izolacji od miasta i jego mieszkańców. Służyło tam wielu moich kolegów z Charkowskiej Szkoły Dowódców Wojsk Pancernych. To najlepsza armia Zachodniej Grupy Wojsk. Do Pragi wkroczyła jako pierwsza i teraz miała jako pierwsza opuścić Czechosłowację.

Dziwny to był wymarsz. Sztandary, sztaby i większość starszych oficerów wycofywano do NRD. Równocześnie z Bałtyckiego Okręgu Wojskowego skierowano do Ber­nau dziesiątki tysięcy nowych żołnierzy i oficerów. Na­tomiast większość byłych żołnierzy i podoficerów 20. Ar­mii Gwardii odesłano z Czechosłowacji wprost na grani­cę chińską. Na reedukację. Wyzwolicieli wysyłano masowo, całymi eszelonami, jak aresztantów pod naszą strażą.

A ze Związku Radzieckiego nadciągały wagony świe­żych posiłków. Żołnierzy skierowanych do zaszczytnej

służby w Czechosłowacji. Od razu umieszczano ich w koszarach za wysokimi murami. Smutna lekcja wyz­wolenia nie poszła na marne. Każdy z nas zrozumiał, że żeby nie wiem co się działo, przez najbliższe dziesięć lat nikt nie skieruje nas do wyzwalania kraju, w którym żyje się lepiej niż w Związku Radzieckim.

ZIEMIA OJCZYSTA

Zachodnia Ukraina, okolice Mukaczowa, 12 października 1968 roku

Nasze dywizje opuszczając Czechosłowację wyglądały, jak uchodzące przed pościgiem niedobitki pokonanej armii. Żałość brała na widok nie kończących się kolumn brudnych czołgów, wyniszczonych barbarzyńską eks­ploatacją i wielomiesięcznym brakiem obsługi technicz­nej. Nasze pułki też się przerzedziły. Jeszcze w Czecho­słowacji wiele plutonów i kompanii przeformowano na bataliony wspomagania i odesłano wprost nad granicę chińską. Wielu żołnierzy przedterminowo odsyłano do domów. W niejednym czołgu z całej załogi został tylko kierowca, i tyle.

Ojczyzna witała nas fanfarami, po czym rozmieszczała całymi pułkami za kolczastymi drutami. Kwarantanna! Mieli nas za zadżumionych. Jacyś obcy inżynierowie pobieżnie sprawdzali sprzęt bojowy i oceniali naprędce: do przeglądu... remont kapitalny... kasacja... kasacja... kasacja...

Nas równie pobieżnie badali lekarze: zdolny do służ­by... zdolny... zdolny... Jeszcze inni gorączkowo grzebali w naszych aktach i wydawali błyskawiczne decyzje: granica chińska... granica chińska... granica chińska...

Rytm ten niespodziewanie uległ zakłóceniu. Nasz prze­trzebiony pułk ustawiono w poprzek leśnej przecinki sta­nowiącej główną drogę dojazdową do naszego łagru-obo-zowiska. Szef sztabu pułku od niechcenia odczytał szereg rozkazów Ministerstwa Obrony, dowódcy okręgu wojsko­wego i dowódcy armii. Nagle, jak spod ziemi, zjawiła się straż i postawiła przed frontem pułku jakiegoś chłopaka. Wyglądał na dwadzieścia lat. Zdumiało mnie to, że był bosy. Tamta jesień w Karpatach była co prawda wyjątko­wo ciepła, ale co jesień, to jesień. A on bez butów.

Trudno było z wyglądu odgadnąć, czy to żołnierz. Miał na sobie wojskowe spodnie, ale zamiast polowej bluzy nosił chłopską koszulę. Stał profilem do nas i mrugał oczami krótkowidza, patrząc w dal, na odległe błękitne szczyty Karpat. W lewej ręce trzymał żołnierską menaż­kę, prawą zaś przyciskał do piersi małe zawiniątko w szmatce, najwidoczniej bardzo dla niego cenne.

Szef sztabu głośno i dobitnie odczytał z kartki niesław­ną historię naszego bohatera. Do wojska powołano go przed rokiem. Podczas przygotowań do wyzwalania Cze­chosłowacji postanowił wykorzystać sytuację do ucieczki na Zachód. Jednakże w wyniku rozlicznych przetasowań trafił do jednej z „dzikich dywizji", które do Czechosłowa­cji nie wjechały. Wówczas to, z automatem w garści, udał się w góry. Kilkakrotnie usiłował przedrzeć się przez granicę. W górach spędził trzy miesiące, ale głód wypę­dził go z lasu i sam z własnej woli oddał się w ręce władz. Teraz ma ponieść karę. W czasach pokoju, takim jak on, karę wymierza się w odosobnieniu. Ponieważ jednak by­liśmy w stanie wojny, a dywizja winowajcy dawno zosta­ła rozwiązana, miał zostać ukarany przed frontem nasze­go pułku.

Kiedy szef sztabu kończył czytanie wyroku, do dezer­tera zbliżył się od tyłu kat - niewysoki, krępy major

KGB. Krótkie cholewki wygodnych butów opinały mu tłuste łydki.

Nigdy jeszcze nie widziałem, jak wymierza się karę śmierci i wyobrażałem to sobie zupełnie inaczej. Ciemna cela, warstwa trocin na ziemi, mroczne arkady, promyk światła. W praktyce jest inaczej: leśna przecinka pokry­ta wspaniałym dywanem purpurowych liści, złociste pa­jęczyny, krystaliczny odgłos wodospadu i nieogarnione leśne połacie, zalane jesiennym słońcem.

Akcja rozwijała się przed nami jak na scenie, gdy widownia gryzie wargi, wbija paznokcie w oparcia foteli i w milczeniu patrzy, jak śmierć wolnymi krokami za­chodzi wybraną ofiarę od tyłu. Wszyscy ją widzą dosko­nale. Z wyjątkiem tego, który ma umrzeć.

Ktoś powiedział, że człowiek zawsze czuje bliską śmierć, ale chyba to nieprawda. Nasz żołnierz nie czuł niczego. Stał równie spokojny jak przed chwilą; słuchał, a może nawet i nie słuchał, słów wyroku. Jedno było oczywiste - nie podejrzewał, że może dostać kaesa. A już przez myśl mu nie przeszło, że wyrok zostanie wykonany natychmiast po ogłoszeniu.

Dzisiaj, po latach, mógłbym sobie przypisać jakieś szlachetne emocje, które mną wtedy targały, ale tak naprawdę nie czułem wtedy nic. Stałem i, jak setki innych, patrzyłem na żołnierza i czającego się za nim kata. Zastanawiałem się, czy żołnierz się odwróci i czy kat wystrzeli natychmiast, czy nie.

Szef sztabu zaczerpnął powietrza, po czym dobitnie i uroczyście, jakby czytał komunikat rządowy o wy­strzeleniu pierwszego kosmonauty, wyrecytował końco­wą kwestię:

- W IMIENIU ZWIĄZKU...

Kat gładko i bezgłośnie zarepetował broń...

- SOCJALISTYCZNYCH...

Zwinnie jak kot, major KGB zbliżył się jeszcze o dwa kroki i stanął w rozkroku dla uzyskania lepszej równo­wagi. Był teraz o metr od nieszczęśnika. Zdawało się, że

skazany musi słyszeć oddech swego kata. Lecz ten na­dal niczego nie przeczuwał...

- REPUBLIK...

Kat wyciągnął do przodu prawą rękę, tak że muszka pistoletu dotykała niemal karku żołnierza...

- RADZIECKICH...

Lewą ręką kat ścisnął przegub prawej, aby utrzymać pistolet w bezruchu...

- SKAZAŁ...

Złowieszczy trzask pojedynczego wystrzału smagnął mnie jak biczem po plecach. Skuliłem się. Zacisnąłem powieki jak z nieznośnego bólu, ale zaraz znów otwo­rzyłem.

Martwy żołnierz gwałtownie wyrzucił obie ręce nad głowę i wykonując ostatni w swoim życiu niewiarygod­ny skok wzwyż, jakby chcąc chwycić się chmur, odrzucił głowę do tyłu tak, jak nigdy nie zrobi tego żywy człowiek. Echo wystrzału potoczyło się wolno w głąb lasu, prze­chodząc w dziwaczne ujadanie.

Ciało żołnierza opadało bardzo powoli, jak liść klo­nu w bezwietrzny jesienny dzień. Równie niespiesznie kat odsunął się w bok, ustępując miejsca padającym zwłokom.

- ...NA KARĘ ŚMIERCI.

Kat sprawnie wyciągnął magazynek z pistoletu i jed­nym szarpnięciem wyrzucił z komory drugi, niepotrzeb­ny już nabój. Do martwego zbliżyło się pięciu żołnierzy z łopatami i płachtą brezentu.

Żołnierz leżał u naszych stóp, wpatrzony niewidzącym wzrokiem w otchłań nieba.

* Iwan Miczurin - rosyjski sadownik, twórca nowatorskich metod hodowlanych. „Zasługi Miczurina dla nauki rosyjskiej i światowej są olbrzymie. Udało mu się mianowicie - pierwszemu w świecie - skrzy­żować jadalne jabłko z jadalną gruszką i wyhodować nowy, odporny na mrozy niejadalny owoc. Udowodnił w ten sposób, że wszystkie teorie genetyczne są niesłuszne." - cyt za: W. Jerofiejew, „Moskwa-Pietuszki", Kontra, Londyn 1976, przypis N. Stavisky'ego. [przyp. tłum.].

Aleksander Wrona Wiktor Suworow Żołnierz wolności

29

---