PODRĘCZNIK NA ASPIRANTÓW I PODOFICERÓW

„Profil kryminalny” - Piła

Wstęp	.......................................................................................	1
Rozdział I	Wybrane zagadnienia z części ogólne kodeksu karnego...............	2
Rozdział II	Wprowadzenie do procesu karnego..............................	12
Rozdział III	Czynności poprzedzające wszczęcie postępowania przygot.	17
Rozdział IV	Wszczęcie i odmowa wszczęcia postępowania przygot.	22
Rozdział V	Biegły............................................................................	28
Rozdział VI	Dowody rzeczowe i dowody z dokumentów................	30
Rozdział VII	Plan czynności wykrywczych.......................................	35
Rozdział VIII	Świadek.........................................................................	37
Rozdział IX	Przeszukanie..................................................................	43
Rozdział X	Podejrzany.....................................................................	53
Rozdział XI	Zatrzymanie i środki zapobiegawcze............................	58
Rozdział XII	Tymczasowe zajęcie mienia ruchomego.......................	63
Rozdział XIII	Okazanie........................................................................	65
Rozdział XIV	Konfrontacja..................................................................	68
Rozdział XV	Eksperyment karno - procesowy, wizja lokalna...........	70
Rozdział XVI	Zawieszenie i podjęcie zawieszonego postępowania przygot.	73
Rozdział XVII	Połączenie postępowań przygotowawczych, wyłączenie materiałów do odrębnego prowadzenia, przekazanie postępowania przygotowawczego............	76
Rozdział XVIII	Umorzenie postępowania przygotowawczego..............	79
Rozdział XIX	Zamknięcie dochodzenia...............................................	85
Rozdział XX	Postępowania szczególne..............................................	88
Rozdział XXI	Nieletni..........................................................................	92
Rozdział XXII	Współdziałanie z innymi pionami i służbami policji oraz instytucjami pozapolicyjnymi w zwalczaniu przestępczości kryminalnej...........................................	95
Rozdział XXIII	Ślady kryminalistyczne.................................................	100
Rozdział XXIV	Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia...............	112
Rozdział XXV	Materiały wybuchowe...................................................	120
Rozdział XXVI	Wybrane przestępstwa przeciwko mieniu.....................	128
Rozdział XXVII	Przestępstwa rozbójnicze..............................................	133
Rozdział XXVIII	Oszustwa.......................................................................	142
Rozdział XXIX	Przestępstwa przeciwko zdrowiu..................................	147
Rozdział XXX	Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży..	153
Rozdział XXXI	Przestępstwa związane z narkomanią...........................	155
Rozdział XXXII	Przestępstwa przeciwko wolności i wolności seksualnej................	161
Rozdział XXXIII	Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi oraz przeciwko wiarygodności dokumentów.....	164
Rozdział XXXIV	Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządu terytorialnego.....................	170
Rozdział XXXV	Inne wybrane przestępstwa kodeksowe i pozakodeksowe...........	177
Rozdział XXXVI	Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu..............................................................	179
Rozdział XXXVII	Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji...................................................................	185
Rozdział XXXVIII	Przestępczość zorganizowana.......................................	193
Rozdział XXXIX	Prostytucja i pornografia...............................................	210
Rozdział XL	Wybrane zagadnienia karno - skarbowe......................	215
Rozdział XLI	Przestępstwa przeciwko życiu......................................	221

ROZDZIAŁ I

WYBRANE ZAGADNIENIA Z CZĘŚCI OGÓLNEJ KODEKSU KARNEGO

Karol Urban

1. Pojęcie przestępstwa i jego elementy.

Na podstawie art. 1 kk. należy przyjąć, że:

„Przestępstwem jest czyn człowieka, bezprawny, karalny i zawiniony”.

Brak chociażby jednego z tych elementów powoduje, że nie ma przestępstwa.

Elementy te są następujące:

Czyn człowieka - czynem nazywamy zewnętrzne, tzn. dostępne dla obserwatora z zewnątrz, zachowanie się człowieka. Może to być zachowanie się aktywne czyli określone działanie lub zachowanie bierne czyli zaniechanie działania. Czynem w rozumieniu prawa karnego jest tylko takie zachowanie się sprawcy, które wynika z wolnego i świadomego wyboru postępowania. Nie będzie więc czynem w tym rozumieniu zachowanie odruchowe lub takie, którego sprawca pozbawiony jest możliwości wyboru.

Bezprawność - bezprawność czynu polega na tym, że jest on zabroniony przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia.

Karalność - czyn bezprawny jest przestępstwem wówczas, gdy ustawa karna przewiduje za jego popełnienie karę. Nie stanowi więc przestępstwa tzw. bezprawie cywilne bądź administracyjne.

Karygodność (społeczna szkodliwość czynu) - dla oceny społecznej szkodliwości należy stosować katalog okoliczności określony w art. 115 § 2 kk..

Ustawowe znamiona przestępstwa - ustawodawca opisując poszczególne czyny zabronione w ustawie czyni to przez podanie tzw. ustawowych znamion czynu zabronionego. W każdym takim opisie wyodrębnia się następujące znamiona.

Przedmiot ochrony (zamachu) - przedmiotem tym jest określone dobro chronione przez prawo. Wyróżniamy przedmiot ochrony:

• ogólny - jest to całokształt dóbr chronionych przez ustawodawstwo karne,

• rodzajowy - charakteryzujący określone rodzaje dóbr chronionych, praktycznie odpowiada on tytułom poszczególnych rozdziałów części szczególnej kk., np. życie, zdrowie, mienie itp.,

• bezpośredni - określający dobra chronione przez konkretne przepisy, np. przestępstwa przeciwko wolności, art. 189 kk. chroni wolność poruszania się, 190kk. wolność od poczucia zagrożenia, art. 191 kk. wolność wyboru zachowania się.

Strona przedmiotowa - znamiona strony przedmiotowej dotyczą:

• zachowania się,

• skutku,

• związku przyczynowego,

• innych okoliczności.

Zachowanie się - polegać może na określonym działaniu zabronionym przez ustawę lub zaniechaniu działania, do którego sprawca był zobowiązany. W związku z tym wyróżniamy przestępstwa, które można popełnić:

• tylko przez działanie np. kradzież, czynna napaść,

• tylko przez zaniechanie np. niealimentacja, nie zawiadomienie o przestępstwie,

• zarówno przez działanie jak i zaniechanie, np. składanie fałszywych zeznań (zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy), zabójstwo,

Skutek - czyli wywołanie określonej zmiany w świecie zewnętrznym lub psychice człowieka, od którego zaistnienia ustawodawca uzależnia dokonanie przestępstwa. W oparciu o kryterium skutku wyróżniamy przestępstwa skutkowe i bezskutkowe.

• Przestępstwo skutkowe jest dokonane z chwilą wystąpienia przez przepis skutku, np. w zabójstwie - śmierci człowieka, w kradzieży - zaboru mienia.

• Przestępstwo bezskutkowe - dokonane jest z chwilą określonego zachowania się, bez względu na to czy wywołało ono jakieś skutki, np. przestępstwo z art. 224 § 2kk. (tzw. czynny opór) dokonane jest z chwilą opisanego w nim zachowania się bez względu na to czy funkcjonariusz publiczny podporządkował się woli sprawcy czy też nie.

Związek przyczynowy - łączy zachowanie jako przyczynę z określonym skutkiem.

Inne okoliczności - występują one w niektórych przepisach karnych i należą do nich:

• czas popełnienia przestępstwa, np. w art. 222, 226, 249 kk.,

• miejsce popełnienia przestępstwa - np. 136, 137 § 2, 290 kk.,

• sposób działania - np. 279, 286 § 1 kk.,

• środki jakimi sprawca się posłużył - np. 159, 280 § 2 kk.,

• sytuacja w jakiej sprawca działał - np. 202, 241 § 1, 199 kk.,

Podmiot przestępstwa - podmiotem przestępstwa jest jego sprawca, który musi być osobą fizyczną (a nie prawną), pełnoletnią (art. 10kk.) i poczytalną.

Strona podmiotowa przestępstwa - obejmuje ona umyślność, nieumyślność oraz pobudki działania sprawcy.

Umyślność i nieumyślność zdefiniowana jest w art. 9 kk., natomiast pobudki działania stanowią znamię przestępstwa tylko wówczas, gdy są wymienione w konkretnym przepisie, np. 286 § 1 kk., 148 § 2 pkt. 3 kk.. Zasadą jest, że wszystkie przestępstwa w kodeksie karnym popełnić można umyślnie. Nieumyślne przestępstwo może mieć miejsce wówczas gdy konkretny przepis taką możliwość przewiduje , np. art. 292, 155, 156 § 2, 177kk.

2. Stadialne formy popełnienia przestępstwa.

Przestępstwo można popełnić nie tylko w formie pojedynczego sprawstwa wykonawczego, ale również poprzez przestępstwa o charakterze stadialnym (etapowym), jak i w formie współdziałania osób w przestępstwie - tzw. formie zjawiskowej.

Do przestępstw popełnionych w formie stadialnej zalicza się:

1. usiłowanie (art. 13 kk.),

2. przygotowanie (art. 16 kk.).

Usiłowanie - jest to realizowanie zamiaru dokonania czynu zabronionego przez zachowanie zmierzające bezpośrednio do jego dokonania, które jednak nie następuje.

Istotnymi elementami usiłowania są:

1. zamiar popełnienia przestępstwa - może on być ewentualny lub bezpośredni,

2. zachowanie się zmierzające do dokonania przestępstwa - może mieć formę działania lub zaniechania,

3. bezpośredniość zmierzająca do dokonania przestępstwa - pojęcie to oznacza, że sprawca realizacje swojego zamiaru doprowadza do etapu bliskiego dokonania,

4. usiłowanie nieudolne (art. 13 § 2kk.) zachodzi tylko wówczas, gdy nie doszło do skutku z powodu braku przedmiotu czynu lub braku środków nadających się do popełnienia przestępstwa.

Prawo przewiduje odstąpienie od karalności w przypadku odstąpienia od usiłowania i dokonanie skutecznego czynnego żalu. Prawodawca w art. 15 § 2 kk. przewiduje nadzwyczajne złagodzenie kary wobec sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi, aczkolwiek okazało się to bezskuteczne.

Przygotowanie przestępstwa - polega na stworzeniu przez sprawcę warunków do przedsięwzięcia czynu zabronionego zmierzające bezpośrednio do jego dokonania. Jest to działanie celowe.

Przygotowanie może polegać na:

• nabyciu lub przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa,

• zbieraniu informacji,

• sporządzeniu planu działania,

• wejściu w porozumienie z inną osobą lub osobami, którego treścią jest współdziałanie w popełnieniu przestępstwa.

Przygotowanie karalne jest tylko, gdy ustawa tak stanowi np. 168, 270 § 3 i 310 § 4 kk.

3. Zjawiskowe formy popełnienia przestępstw.

Do przestępstw popełnianych w formie zjawiskowej zalicza się:

1. podżeganie (art. 18 § 2 kk.),

2. pomocnictwo (art. 18 § 3 kk.),

3. sprawstwo (art. 18 § 1 kk.),

4. współsprawstwo (art. 18 § 1 kk.).

Podżeganie - polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Sama forma nakłaniania jest obojętna. Podżeganie można zrealizować tylko w zamiarze bezpośrednim (mowa jest tu o nakłanianiu do czynu zabronionego a nie do przestępstwa).

Pomocnictwo - polega na ułatwieniu innej osobie dokonania czynu zabronionego. Może ono wystąpi jedynie przed lub w czasie dokonania czynu zabronionego przez sprawcę wykonawczego

Pomoc udzielona po dokonaniu takiego czynu stanowi przestępstwo poplecznictwa, czyli pomoc udzieloną sprawcy przestępstwa w celu uniknięcia odpowiedzialności (ukrywanie, zacieranie śladów itp.)

Odpowiedzialność karna za podżeganie i pomocnictwo jest niezależna od odpowiedzialności karnej sprawcy wykonawczego. Nie podlega karze podżegacz, pomocnik, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego.

4. Sprawstwo i współsprawstwo.

Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam lub wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale i ten kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu - art. 18 § 1

Rozróżnia się cztery typy sprawstwa:

• indywidualne wykonawcze (jednosprawstwo),

• współsprawstwo,

• sprawstwo kierownicze,

• przez polecenie wydane osobie uzależnionej.

Sprawstwo indywidualne wykonawcze zachodzi, gdy sprawca dokonuje przestępstwa sam.

Współsprawstwo - polega na działaniu co najmniej dwóch osób wspólnie i w porozumieniu, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego.

Zamiar może być tu wyraźny lub dorozumiany (np. milczące porozumienie). Samo porozumienie nie jest jeszcze zamiarem dokonania czynu zabronionego. Zamiar dochodzi, gdy uczestnicy podejmą decyzję realizującą czyn zabroniony poprzez wprowadzenie jej w czyn, tzn. gdy każdy z nich zaakceptuje świadomością i wolą popełnieni przestępstwa i nastąpi podział ról.

Współsprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępnej (nie części), ale nie odpowiadają za dodatkowe (nie uzgodnione) ekscesy jednego z uczestników przestępstwa.

Sprawstwo kierownicze - występuje, gdy dana osoba kieruje realizacją czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby. Sprawcą kierowniczym jest więc ta osoba, która ma faktyczną możliwość panowania nad przebiegiem bezprawnej akcji.

Sprawstwo przez polecenie - wydane osobie uzależnionej - instytucja ta uwzględnia rolę szefa grupy przestępczej, który korzystając uzależnienie od siebie innych osób, wydaje im wiążące polecenia, nie „fatygując się” kierowaniem wykonania poleconego czynu. Wydane polec. musi dotyczyć osoby, która pozostaje w faktycznym uzależnieniu od sprawcy kierowniczego.

5. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną.

Okoliczności te dzieli się na dwie grupy:

• okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

• okoliczności wyłączające winę sprawcy.

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu:

• obrona konieczna,

• stan wyższej konieczności,

• dozwolone ryzyko (ryzyko nowatorskie),

• ostateczna potrzeba,

• inne

Obrona konieczna (art. 25 § 1 kk.) - z ww. przepisu wynika, że celem obrony koniecznej jest odparcie bezprawnego, bezpośredniego i rzeczywistego zamachu skierowanego na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Zamach taki musi być bezprawny, czyli sprzeczny z przepisem jakiejkolwiek dziedziny prawa. Niedopuszczalne jest stosowanie obrony koniecznej przeciwko legalnym zamachom na jakiekolwiek dobra, np. wobec funkcjonariusza policji zatrzymującego osobę podejrzaną lub komornika dokonującego egzekucji na podstawie prawomocnego wyroku sądu. W praktyce najczęściej występują zamachy będące czynami zabronionymi w rozumieniu art. 115 § 1kk. Bezpośredniość zamachu oznacza, że grozi jego natychmiastowe dokonanie. Zamach taki musi być rzeczywisty a nie, np. urojony. Jego sprawcą może być tylko człowiek a nie np. zwierze atakujące osobę.

Obrona skierowana musi być przeciwko sprawcy zamachu i może godzić w różne jego dobra najczęściej nietykalność cielesną, zdrowie a w skrajnych przypadkach nawet życie. Warunkiem działania w granicach obrony koniecznej jest aby sposób obrony był współmierny do niebezpieczeństwa zamachu. Oceniając sposób obrony i niebezpieczeństwa zamachu należy brać pod uwagę wagę dobra, któremu zamach zagrażał (inaczej można bronić życia, a inaczej mienia), sposób działania i użyte środki (w szczególności niebezpieczne dla życia lub zdrowia) oraz sposób ich użycia. Pamiętać jednak należy, że broniący z reguły działa w sytuacji dla siebie nagłej, zaskakującej i nie zawsze ma możliwość doboru odpowiedniego środka czy też sposobu obrony. Działanie w granicach obrony koniecznej wyłącza odpowiedzialność karną oraz cywilną za naruszenie dóbr sprawcy zamachu. Działanie w obronie koniecznej powinno wyrządzić sprawcy zamachu możliwie (w danej sytuacji) najmniejszą szkodę.

Przekroczenie granic obrony koniecznej może przybrać postać:

• ekscesu intensywnego - gdy stosuje się sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu,

• ekscesu ekstensywnego - gdy obrona stosowana była przedwcześnie bądź po ustaniu zamachu

Stan wyższej konieczności (art. 26kk.) - generalnie stan wyższej konieczności polega na poświęceniu jednego dobra w celu uchylenia niebezpieczeństwa grożącego innemu dobru. Przyczynami takiego niebezpieczeństwa mogą być: żywioły (pożar, powódź), zachowania się zwierząt, epidemie, itp. Niebezpieczeństwo nie może wynikać bezpośrednio z zachowania się człowieka. Przy działaniu w stanie wyższej konieczności obowiązują następujące zasady:

• Zasada subsydiarności - stanowiąca, że można poświęcić jedno dobro dla ratowania innego dopiero wówczas, gdy nie ma innej możliwości ratunku.

• Proporcjonalności dóbr - stanowiąca, że dobro poświęcane musi przedstawiać wartość mniejszą niż dobro ratowane (chodzi nie tylko o wartość materialną) art. 26 § 1kk., lub że dobro poświęcane nie może przedstawiać wartości oczywiście większej niż dobro ratowane art. 26 § 2kk. W tej drugiej sytuacji wartość dobra poświęconego może przekraczać wartość dobra ratowanego jednak nie w stopniu takim, że różnica wartości jest widoczna na pierwszy rzut oka.

• Zasada wyłączenia - na stan wyższej konieczności określony w art. 26 § 2kk. nie mogą powoływać się osoby poświęcające takie dobro, które mają obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo np. lekarz nie może odmówić udzielenia pomocy nosicielowi wirusa HIV motywując to zagrożeniem dla swego zdrowia. Przekroczenie granic wyższej konieczności może mieć postać:

• Ekscesu intensywnego - polegającego na przekroczeniu zasady proporcjonalności dóbr,

• Ekscesu ekstensywnego - polegającego na poświęcaniu dobra przed zaistnieniem niebezpieczeństwa bądź po jego ustaniu.

Działanie w granicach dozwolonego ryzyka (art. 27 kk.) - celem tego przepisu jest wyłączenie ingerencji prawa karnego w sytuacji gdy mogła by ona zagrażać różnego rodzaju eksperymentom i tamować w ten sposób postęp w różnych dziedzinach wiedzy i działalności ludzkiej. Ryzyko takich eksperymentów jest dopuszczalne jeżeli:

• jest ono opłacalne, tzn. spodziewana korzyść ma istotne znaczenie dla danej dziedziny wiedzy lub działalności,

• ryzyko jest uzasadnione w świetle aktualnego stanu wiedzy.

Dla przeprowadzenia eksperymentu konieczna jest zgoda jego uczestnika, którego należy dokładnie poinformować o spodziewanych korzyściach, grożących mu ewentualnie ujemnych następstwach, i prawdopodobieństwie ich nastąpienia.

Prawo karcenia.

Uregulowane jest ono przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Warunkiem ich legalności jest aby były stosowane:

• w stosunku do małoletniego,

• przez uprawnioną do tego osobę (rodziców , prawnych opiekunów),

• w związku z niewłaściwym postępowaniem karconego,

• wyłącznie w celu wychowawczym,

• nie zagrażały rozwojowi fizycznemu i umysłowemu i nie powodowały uszczerbku na zdrowiu.

W ww. okolicznościach wyłącza się odpowiedzialność karną za takie czyny jak naruszenie nietykalności cielesnej, pozbawienie wolności, zmuszanie.

Realizacja obowiązków służbowych i zawodowych.

Czynności dokonane w ramach realizacji obowiązków służbowych i zawodowych mogą niekiedy godzić w różne dobra obywateli. Warunkiem ich niekaralności jest aby były one realizowane przez uprawnione do tego osoby w ramach przysługujących im uprawnień. Przykładem mogą tutaj być działania: komorników, policjantów, celników.

Czynności lecznicze.

Warunkiem wyłączenia bezprawności czynności leczniczych jest, aby:

• czynność była dokonana za zgoda pacjenta, w razie niemożności uzyskania takiej zgody (np. pacjent nieprzytomny) lekarz powinien zasięgnąć opinii drugiego lekarza a gdy i to jest niemożliwe podejmuje decyzję sam,

• czynność była podjęta w celu leczniczym, a więc zapobieżenia chorobie, rozpoznania lub leczenia,

• konieczność czynności i sposób jej wykonania powinien wynikać z zasad nauki i prawideł sztuki lekarskiej,

• czynność musi być wykonana przez osobę do tego uprawnioną.

Zgoda pokrzywdzonego.

Zgoda pokrzywdzonego na popełnienie określonego czynu wyłącza jego bezprawność tylko w określonych warunkach:

• może ona dotyczyć tylko takiego dobra, którego naruszenie nie sprzeciwia się interesowi społecznemu, np. wolności nietykalności osobistej,

• zgoda musi być wyrażona świadomie i dobrowolnie przez osobę pełnoletnią i poczytalną,

• zgoda musi być udzielona przed czynem i trwać w trakcie jego realizacji.

Ryzyko gier sportowych.

Uprawienie niektórych dyscyplin sportu wiąże się z ryzykiem zaistnienie ujemnych skutków. W szczególności dotyczy to takich sporów walki jak: boks, karate i inne.

Generalnie wyłączenie bezprawności następuje na podstawie zgody określonej osoby na uprawianie określonej dyscypliny. Ponadto muszą być spełnione następujące warunki:

• uprawianie tej dyscypliny musi być dopuszczone na terenie RP,

• zawodnicy muszą dobrowolnie uczestniczyć w danych zajęciach (trening, zawody),

• zawodnicy muszą stosować się do określonych reguł danej dyscypliny,

• zawodnikom ma przyświecać wyłącznie cel sportowy, a nie np. realizacja prywatnych porachunków na boisku, ringu itp.,

6. Okoliczności wyłączające winę.

Nieletniość sprawcy - odpowiedzialność karną ponosi sprawca, który w chwili czynu ukończył 17 lat (art. 10 § 1 kk.). Wyjątek stanowi art. 10 § 2kk., dotyczący nieletnich, którzy w chwili czynu ukończyli 15 lat. Między 13. a 17. rokiem życia nieletni sprawcy czynów karalnych ponoszą odpowiedzialność wychowawczą i poprawczą z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26.10.1982 r.

Niepoczytalność (art. 31 § 1 kk.) - nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego w chwili czynu nie mógł rozpoznać znaczenia swojego czynu lub pokierować swoim postępowaniem. W celu stwierdzenia poczytalności lub niepoczytalność podejrzanego prokurator w postępowaniu przygotowawczym powołuje co najmniej dwóch biegłych psychiatrów.

Poczytalność ograniczona (art. 31 § 2 kk.) - nie znosi odpowiedzialności karnej, może jedynie wpływać na wymiar kary. Jeżeli sprawca w sposób zawiniony sam wprowadził się w stan wyłączający poczytalność, np. stan nietrzeźwości lub odurzenia, które to stany mógł przewidzieć nie powoduje to wyłączenia jego odpowiedzialności karnej a może nawet stanowić okoliczność obciążającą, np. art. 178 lub 178 a kk.

Rozkaz przełożonego (art. 318 kk.) - wyłącza odpowiedzialność wykonującego rozkaz, o ile osoba wykonująca rozkaz nie ma świadomości popełniania przestępstwa. Przepis ten ma odpowiednie zastosowanie do funkcjonariuszy Policji.

7. Kary i środki karne.

Kara - to pewna dolegliwość ponoszona przez sprawcę czynu zabronionego, wymierzana przez sąd w imieniu państwa. Jest reakcją za czyn przestępny wyrażającą dezaprobatę czynu i jego sprawcy.

Katalog kar oraz podstawowe zasady ich orzekania zawiera rozdział IV kodeksu karnego (art. 32-38 kk.). Art. 32 kk. w punktach wymienia pięć rodzajów kar (od najłagodniejszej do najsurowszej), a mianowicie:

1. grzywnę - od 10 do 360 stawek dziennych - chyba że ustawa stanowi inaczej,

2. ograniczenie wolności - od 1 do 12 miesięcy - chyba że ustawa stanowi inaczej,

3. pozbawienie wolności - od 1 miesiąca do 15 lat,

4. 25 lat pozbawienia wolności,

5. dożywotnie pozbawienie wolności.

Ustawodawca, wymieniając kary w kolejności odwrotnej do stopnia ich dolegliwości, wskazuje że sąd przede wszystkim powinien rozważyć orzeczenie kar łagodniejszych, a dopiero w ostateczności orzekać kary związane z pozbawieniem wolności.

Środek karny - występuje obok kary kryminalnej. Ma on wskazywać sędziemu, że środek ten winien traktować jako środek racjonalnej polityki kryminalnej, którego celem jest naprawienie szkody, odebranie korzyści i zapobieganie przestępstwom, nie zaś zwiększanie dolegliwości kary w ogóle lub ubocznie.

Katalog środków karnych, zasady ich wymiaru określone są w rozdziale V kodeksu karnego (art. 39-52 kk.). Art. 39 kk. wymienia środki karne, są to:

1. pozbawienie praw publicznych - od 1 roku do 10 lat,

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej - od 1 roku do 10 lat,

3. zakaz prowadzenia pojazdów,

4. przepadek przedmiotów,

5. obowiązek naprawienia szkody,

6. nawiązka,

7. świadczenie pieniężne,

8. podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Zakaz prowadzenia pojazdów.

Zakaz ten obejmuje pojazdy poruszające się w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Mogą to być pojazdy mechaniczne lub niemechaniczne.

Podstawą orzekania zakazu - jest skazanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, np. spowodowanie katastrofy albo wypadku. Zakaz ten można orzec wobec osoby uczestniczącej w ruchu, jeżeli z okoliczności wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.

Zakaz orzeka się wobec osoby kierującej pojazdem w okresie od 1 roku do 10 lat.

Obligatoryjnie zakaz ten orzeka się, gdy sprawca w czasie popełnienia przestępstwa był w stanie nietrzeźwym, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca wypadku.

Zakaz ten można skrócić po upływie połowy okresu, na który go orzeczono, nie mniej niż do 1 roku, jeśli skazany w tym czasie przestrzegał porządku prawnego. Nie dotyczy to sytuacji, gdy zakaz ten orzeczono obligatoryjnie.

8. Okoliczności wpływające na wymiar kary.

Prawodawca w kodeksie karnym wskazuje na okoliczności, które sąd ma obowiązek uwzględnić kształtując wymiar kary.

Co do okoliczności wymienia się:

• rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstw (szkoda majątkowa i niemajątkowa),

• rodzaj i rozmiar niebezpieczeństwa dla dobra prawnego,

• sposób działania sprawcy,

• motywację popełnienia przestępstwa (np. działanie zmierzające do zaspokojenia potrzeb rodziny, podjęte w wyniku szczególnego splotu okoliczności - motywy pozytywne, zaś motywy negatywne - np. motyw zemsty, dążenie do bezprawnej korzyści na szkodę innej osoby)

• mediację - przeprowadzana w ramach osiągnięcia w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem ugody miedzy pokrzywdzonym a sprawcą.

9. Okoliczności powodujące nadzwyczajne zaostrzenie kary.

Recydywa szczególna (64 kk.) - dotyczy osób, które odbywały już karę pozbawienia wolności i w ciągu określ. czasu powracają do przestępstwa podobnego lub do określ. kategorii przestępstw. Jest to cięższa postać recydywy. Obejmuje ona:

1. recydywę szczególną podstawową (64 § 1 kk.) - gdy skazany na karę pozbaw. wolności za przestępstwo umyślne w ciągu 5 lat od odbycia poprzedniej kary, nie mniej niż 6 miesięcy, zostaje ponownie skazany za podobne przestępstwo umyślne.

2. recydywę szczególną wielokrotną (art. 64 § 2kk.) - gdy:

• sprawca był już skazany w warunkach recydywy podstawowej,

• odbył łącznie co najmniej 1 rok kary pozbaw. wolności,

• w ciągu 5 lat od odbycia ostatniej kary powrócił do przestępstwa,

• powrót dotyczył przestępstwa umyślnego przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwa zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem, przestępstwa przeciwko mieniu z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia.

W przypadku przestępstwa popełnionych w warunkach recydywy szczególnej podstawowej sąd może orzec karę pozbawienia wolności, grzywny lub ograniczenia wolności z możliwością jej zaostrzenia do górnej granicy sankcji zwiększonej o połowę. Kara nadzwyczajnie obostrzona nie może przekroczyć 540 stawek dziennych grzywny, 18 miesięcy ograniczenia wolności lub 15 lat pozbawienia wolności.

W przypadku recydywy szczególnej wielokrotnej sąd obligatoryjnie wymierza karę pozbawienia wolności w wysokości wyższej niż minimum kary przewidzianej za określone przestępstwo z możliwością zaostrzenia wymiaru kary do górnej granicy sankcji zwiększonej o połowę.

Ponadto do recydywistów wielokrotnych można zastosować inne obostrzenia:

1. ograniczenie możliwości warunkowe zawieszenia kary pozbaw. wolności,

2. wymóg odbycia ¾ kary do ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie,

3. obligatoryjne stosowanie dozoru wobec tychże sprawców.

Obostrzenie stosuje się też do przestępców, którzy z popełniania przestępstw uczynili sobie stałe źródło dochodu lub popełnili przestępstwo działając w zorganizowanej grupie przestępczej.

Zaostrzenia dotyczą jedynie kary pozbawienia wolności i nie mogą być stosowane w wypadku orzekania kary ograniczenia wolności lub grzywny.

Ciąg przestępstw (art. 91kk.) - stosuje wyłącznie sąd.

Art. 12 kk. wprowadza pojęcie tzw. przestępstwa ciągłego. Do jego elementów należą:

• co najmniej dwa zachowania,

• w krótkich odstępach czasu,

• z góry powzięty zamiar ich popełnienia przed pierwszym lub w trakcie pierwszego zachowania,

Na przykład sprawca zatrudniony w fabryce rowerów wynosi poszczególne części, aby złożyć z nich kompletne rowery - art. 278 § 1 w zw. z art. 12 kk. Przy dobrach osobistych, tj. życie, zdrowie, wolność - warunkiem zastosowania art. 12 kk. jest, aby dotyczyły one tego samego pokrzywdzonego.

ROZDZIAŁ II

WPROWADZENIE DO PROCESU KARNEGO

Jacek Ślusarczyk

1. Pojęcie procesu karnego i jego stadia.

Prawo karne procesowe jest to zbiór norm prawnych regulujących proces karny. Jest to definicja ogólna. W znaczeniu szczególnym „to zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualnie wykonanie kary oraz środków karnych.

Prawo karne procesowe ustala porządek dokonywania czynności procesowych składających się na postępowanie karne.

Proces to pojęcie szerokie obejmujące całą działalność zmierzającą do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności oskarżonego.

Postępowanie - to pojęcie wąskie odnoszące się do poszczególnych etapów procesu, choć nie do końca uzasadnione, bowiem sama nazwa ustawy używa słowa „postępowanie” odnoszące się do całej procedury karnej.

Możemy wyróżnić cztery stadia procesu:

• Postępowanie przygotowawcze - polegające na przygotowaniu materiałów ułatwiających wydanie decyzji - to czynności wykrywcze i zabezpieczające.

• Postępowanie główne - przed sądem pierwszej instancji- polegające na rozpoznaniu sprawy i wydaniu decyzji.

• Postępowanie odwoławcze - przed sądem drugiej instancji - polegające na ocenie prawidłowości orzeczenia sądu pierwszej instancji.

• Postępowanie wykonawcze - to czynności polegające na wykonaniu wyroku oraz wszystkich kwestii związanych z odbyciem kary.

2. Zasady procesowe i taktyczne obowiązujące w postępowaniu przygotowawczym.

Zasady procesowe to ogólne założenia procesu w postaci dyrektyw, w oparciu o które powinien toczyć się proces karny. Obejmują one węzłowe kwestie i wyznaczają model procesu. Reguły te muszą być przestrzegane w każdym procesie karnym i to zarówno przez wymiar sprawiedliwości jak i uczestników. W literaturze możemy spotkać różne klasyfikacje zasad procesowych. Zasady ściśle procesowe obowiązujące w postępowaniu przygotowawczym:

• zasada ścigania z urzędu - art. 9 kpk.,

• zasada legalizmu- art. 10 kpk.,

• zasada prawdy materialnej - art. 2 § 2 kpk.,

• zasada swobodnej oceny dowodów - art. 7 kpk.,

• zasada obiektywizmu - art. 4 kpk.,

• zasada domniemania niewinności - art. 5 § 1 kpk.,

• zasada in dubio pro reo - art. 5 § 2 kpk.,

• zasada prawa do obrony - art. 6 kpk.,

• zasada koncentracji materiału dowodowego.,

• zasada informacji - art. 16 kpk.

3. Podmioty uprawnione do prowadzenia postępowań przygotowawczych.

Do prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa uprawnione są następujące organy:

• prokurator,

• Policja (w wypadku powierzenia śledztwa).

Organy uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia, poza prokuratorem (art. 321 kpk.):

• Policja,

• organy Straży Granicznej ,

• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

• organy finansowe dochodzenia, w zakresie ich właściwości,

• inne organy przewidziane w ustawach szczególnych np. lub w wykonawczym rozporządzeniu ministra sprawiedliwości - art. 471 kpk., należą do nich: Państwowa Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna, Urzędy Skarbowe i Inspektorzy Kontroli Skarbowej, Straż Łowiecka, Straż Leśna, organy parków narodowych,

• Żandarmeria Wojskowa w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.

4. Zakres uprawnień Policji w postępowaniu przygotowawczym.

Kodeks postępowania karnego powierza Policji przede wszystkim rolę organu prowadzącego dochodzenie - art.311 § 2. Policja wszczyna dochodzenie, jeżeli nie zostanie ono wszczęte przez prokuratora. Jako organ może wszcząć dochodzenie w każdej sprawie gdzie nie jest obowiązkowe prowadzenie śledztwa. Art. 10 kpk nakłada na organ ścigania a więc i Policję obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. W prowadzonym dochodzeniu Policja przeprowadza wszystkie czynności procesowe, chyba że są one zastrzeżone dla prokuratora lub sądu.

W szczególności do sądu należy wydawanie postanowień o:

• zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania (art. 250 § 1 kpk, art. 263 § 2 i 4 kpk),

• skierowaniu podejrzanego na obserwację psychiatryczną w zakładzie leczniczym lub jej przedłużenie (art. 203 § 2 i 3 kpk),

• przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięcia sumy poręczenia (art. 270 § 1 kpk),

• zastosowaniu aresztowania jako kary porządkowej dla świadka, biegłego, tłumacza (art. 290 § 1 kpk),

• wprowadzeniu kontroli i utrwalenia rozmów telefonicznych oraz zatwierdzanie tymczasowych postanowień prokuratora w tym przedmiocie (art. 237 § 1 i 2 kpk),

• umarzaniu postępowania przygotowawczego w sytuacji gdy zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności oraz istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających (art. 324 kpk),

• rozpoznanie zażaleń na umorzenie postępowania przygotowawczego lub odmowę jego wszczęcia w sytuacji gdy prokurator nadrzędny, nad prokuratorem, który zatwierdził takie rozstrzygnięcie przychyla się do tej decyzji.

Do wyłącznej kompetencji prokuratora należy:

• przedłużanie czasu trwania dochodzenia (art. 310 § 2 kpk.),

• wyłączenie prowadzącego funkcjonariusza z postępowania,

• zatwierdzanie postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia (art. 305 § 3 kpk.) oraz postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego (art. jw. kpk.),

• zatwierdzanie zatrzymania rzeczy (art. 217 § 3 kpk.), przeszukania pomieszczeń (art. 230 § 1 kpk.), tymczasowego zajęcia mienia (art. 295 § 1 kpk.),

• stosowanie kar porządkowych, oprócz kary aresztu,

• powołanie biegłych psychiatrów celem wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego podejrzanego (art. 202 kpk.),

• zarządzenie przesłuchania świadka w obecności psychologa, biegłego lekarza gdy istnieją wątpliwości co do stanu psychicznego świadka (art. 192 § 2 kpk.),

• wydawanie postanowień w przedmiocie dowodów rzeczowych w ramach umorzonego postępowania,

• wydawanie postanowień w przedmiocie podjęcia lub wznowienia umorzonego dochodzenia (art. 327 kpk.),

• stosowanie innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych,

• stosowanie zabezpieczenia majątkowego (art. 293 § 1 kpk.),

• zatwierdzanie postanowień o zawieszeniu dochodzenia (art. 325 § 1 kpk.),

• podjęcia zawieszonego dochodzenia,

Ponadto prowadzi zlecone przez prokuratora śledztwo lub poszczególne czynności śledcze bądź zlecone dochodzenie, z wyjątkiem czynności w sprawach, w którym podejrzanym jest funkcjonariusz Policji. W ramach powierzonego śledztwa lub dochodzenia dla prokuratora zastrzeżone są czynności wymagające wydania postanowienia, związane z przedstawieniem i zmianą zarzutów, związane z zamknięciem postępowania. Policja może wyjątkowo wykonać wymieniane czynności, gdy zachodzi wypadek nie cierpiący zwłoki.

Jako prowadząca dochodzenie, Policja podlega nadzorowi prokuratora. Wykonuje też polecenia prokuratora lub sądu w zakresie doprowadzania osób podejrzanych (art. 247 § 1) podejrzanego oraz osobowych źródeł dowodowych (art. 285) w tym wypadku staje się pomocnikiem organu procesowego.

5. Nadzór prokuratorski i służbowy nad postępowaniem przygotowawczym.

Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jaki prokurator sam go nie prowadzi a także nad postępowaniem sprawdzającym prowadzonym na podstawie art. 307 kpk określa artykuł 326 kpk. Nadzór ma charakter pełny i dotyczy wszystkich czynności procesowych. Prokurator jest obowiązany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania.

Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności:

• zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia,

• żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w trakcie postępowania,

• uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, osobiście je przeprowadzać albo przyjąć sprawę do osobistego prowadzenia,

• wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać, uchylać postanowienia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie.

W razie nie wykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub polecenie wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbowe a o wyniku postępowania informuje się prokuratora.

Niezależnie od nadzoru prokuratorskiego nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w jednostkach Policji sprawują:

• w zależności od struktury organizacyjnej jednostki Policji, kierownicy komórek dochodzeniowo-śledczych, kryminalnych albo do walki z przestępczością gospodarczą służby kryminalnej KWP (Stołecznej) Policji w odniesieniu do postępowań prowadzonych przez podległych im policjantów raz przez jednostki i komórki organizacyjne Policji na terenie województwa,

• komendant powiatowy (miejski) Policji lub wskazany przez niego zastępca oraz w zależności od struktury organizacyjnej jednostki Policji, kierownicy komórek dochodzeniowo-śledczych, kryminalnych, do walki z przestępczością gospodarczą służby kryminalnej a także komórek ds. ruchu drogowego, służby prewencyjnej - w odniesieniu do postępowań przygotowawczych prowadzonych przez jednostki i komórki organizacyjne Policji na terenie powiatu (miasta) oraz w odniesieniu do postępowań prowadzonych przez podległych im policjantów,

• komendanci komisariatów Policji albo ich zastępcy oraz kierownicy komórek dochodzeniowo-śledczych, kryminalnych, do walki z przestępczością gospodarczą służby kryminalnej i ruchu drogowego służby prewencyjnej w odniesieniu do postępowań przygotowawczych prowadzonych przez podległych im policjantów.

Celem nadzoru jest zapewnienie prawidłowego przebiegu tych postępowań poprzez:

• udzielenie bezpośredniej pomocy w określaniu kierunków czynności dochodzeniowo-śledczych,

• udział w opracowaniu planu dochodzenia lub śledztwa,

• udział w wykonywaniu trudniejszych czynności,

• prawidłowe stosowanie i wykorzystywanie sił i środków dochodzeniowo-śledczych, form i metod pracy operacyjnej,

• zatwierdzanie planów śledztw i dochodzeń,

• zatwierdzanie postanowień o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego,

• wydanie nakazu o zatrzymaniu rzeczy lub przeprowadzeniu przeszukania,

• zatwierdzanie formularzy statystycznych,

• podpisanie wniosków o zastosowanie środka zapobiegawczego lub przedłużania okresu trwania dochodzenia,

• podpisywanie pism do prokuratury zawierających wnioski o zakończenie postępowania lub dalsze prowadzenie przez organ właściwy rzeczowo,

6. Zadania postępowania przygotowawczego.

Postępowanie przygotowawcze jako jedno ze stadiów procesu karnego ma za zadanie realizować ogólne cele procesu karnego wynikające z teścią artykułu 2 § 1 kpk. Zadaniom tym podporządkowane są cele postępowania przygotowawczego określone w art. 297 § 1 i 2 kpk.:

• ustalenie czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,

• wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,

• zebranie danych dotyczących podejrzanego, tj. ustalenie tożsamości, wieku stosunków rodzinnych i majątkowych, wykształcenia, zawodu, źródła dochodu, jeżeli podejrzany był prawomocnie skazany do akt dołącza się odpis lub wyciąg wyroku z uzasadnieniem i dane dotyczące wykonania kary a w sytuacji recydywy akta poprzednich spraw oraz opinie zakładów poprawczych, wychowawczych i karnych w których przebywał; w razie potrzeby zarządza się również przeprowadzenie wywiadu środowiskowego,

• środowiskowego wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie rozmiarów szkody,

• zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów.

Z powyższego wynika, że postępowanie przygotowawcze ma ustalić podstawy do wniesienia aktu oskarżenia a sądowi dać możliwość rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli w postępowaniu przygotowawczym nastąpią istotne braki, sąd zwraca sprawę prokuratorowi do uzupełnienia (art. 345 kpk).

Ponadto należy dążyć do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu. Zadania prewencyjne postępowania mogą być realizowane w różny sposób:

• w razie stwierdzenia w toku postępowania poważnego uchybienia w działaniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, zwłaszcza gdy sprzyja to popełnieniu przestępstwa, prokurator (na wniosek Policji) zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną instytucją a w razie potrzeby także organ kontroli - art. 19 kpk,

• zawiadomienie przełożonych osób zatrudnionych w instytucjach państwowych, samorządowych i społecznych, uczniów, słuchaczy szkół oraz żołnierzy o ukończeniu postępowania toczącego się z urzędu - a o wszczęciu przeciwko funkcjonariuszom publicznym, jeżeli wymaga tego interes publiczny - art. 21 kpk,

• wnioskowanie o zastosowanie środków zapobiegawczych, które uniemożliwiają lub utrudniają popełnienie nowego przestępstwa art. 258 § 3 kpk. (możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania gdy zachodzi uzasadniona obawa popełnienia przez podejrzanego, któremu zarzuca się zbrodnie lub umyślny występek, przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził,

• postępowanie przygotowawcze jako jeden ze środków rozpoznania środowisk przestępczych.

ROZDZIAŁ III

CZYNNOŚCI POPRZEDZAJĄCE WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Robert Hampelski

1. Rodzaje i sposoby dokumentowania informacji o przestępstwie.

Organ ścigania uzyskuje informację o przestępstwie w różny sposób z różnych źródeł. Wiadomości docierają zarówno w sposób oficjalny, jak i drogą poufną. Poniżej podano najczęściej spotykane źródła informacji.

1.1. Zawiadomienie obywatela o popełnieniu przestępstwa.

Zawiadomienie o przestępstwie może mieć formę pisemną lub ustną. Ustne zawiadomienie wymaga spisania protokołu (art. 143 § 1 pkt 1 kpk.). Protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie sporządza się również, gdy zgłasza o tym sprawca przestępstwa. Zawiadamiającemu powinno towarzyszyć przekonanie, że przestępstwo miało miejsce, w przeciwnym bowiem wypadku naraża się na odpowiedzialność karną z art. 238 kk. o czym należy go pouczyć. Również świadome wprowadzenie w błąd organu ścigania fałszywym oskarżeniem, stanowi przestępstwo z art. 234 kk.

Jeżeli niezwłoczne sporządzenie protokołu jest niemożliwe, należy zapisać personalia adres Osoby zgłaszającej oraz zwięzły opis zdarzenia w notatce urzędowej, a po ustaniu przeszkody sporządzić protokół.

Zawiadomienie telefoniczne dokumentuje się notatką urzędową i, o ile to możliwe, w późniejszym czasie należy dążyć do sporządzenia protokołu.

Jeżeli w zawiadomieniu złożonym na piśmie występują istotne braki, należy je uzupełnić w drodze sporządzenia protokołu.

Jeżeli zawiadomienie dotyczy przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego sporządza się protokół przyjęcia ustnej skargi o przestępstwie ściganym z oskarżenia prywatnego.

1.2. Zawiadomienie instytucji państwowych i samorządowych.

Informację o przestępstwie instytucja przesyła najczęściej oficjalnym pismem. Jeżeli treść takiego pisma budzi wątpliwości lub zawiera braki, należy żądać jego uzupełnienia na piśmie, bądź przez dostarczenie odpowiednich dokumentów. Można również zażądać złożenia przez kompetentnego pracownika dokładnego przedstawienia faktów, sporządzając z tego protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie.

1.3. Anonim.

Anonim to informacja o przestępstwie pozbawiona nadawcy, ale organ ścigania powinna zainteresować jego treść.

W takich wypadkach należy postępować bardzo ostrożnie, nie mniej jednak podane w anonimie fakty powinny być sprawdzone

Z faktu i okoliczności otrzymania anonimu sporządza się notatkę urzędową i przeprowadza się postępowanie sprawdzające.

1.4. Własne spostrzeżenia organów procesowych (Policji i prokuratora).

Własne spostrzeżenia organów procesowych maja miejsce podczas wykonywania:

• czynności służbowych,

• czynności dochodzeniowo-śledczych (przesłuchania osoby, przeszukania itp.).

Policjant z chwilą uzyskania informacji o przestępstwie sporządza notatkę urzędową i przekazuje ją przełożonemu. Dokumentem z uzyskania takiej informacji może być też protokół z czynności, w trakcie której informację uzyskano.

1.5. Informacje uzyskane w wyniku pracy operacyjnej.

Należy pamiętać o tym, że dokumentacja z pracy operacyjnej powinna być przetworzona na dokumentację oficjalną z pominięciem osobowych źródeł informacji.

1.6. Notatki prasowe, audycje radiowe i telewizyjne.

Dokumentuje się w formie notatki urzędowej, załączając ewentualną dokumentację prasową.

2. Uprawnienia i obowiązki pokrzywdzonego.

Zgodnie z art. 49 kpk., pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

Jeżeli w wyniku popełnionego przestępstwa pokrzywdzonych jest więcej, każdy z nich korzysta samodzielnie z uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu.

Tylko w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony występuje w charakterze strony procesowej w „czystej postaci” (art. 299 §1 kpk.).

Posiada on zatem cały szereg uprawnień. I tak:

• posiada inicjatywę dowodową (może składać wnioski dowodowe — art. 167, 315 i 316 § 3 kpk.),

• ma prawo posiadania pełnomocnika (art. 87 § 1 kpk.),

• maże brać udział w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 315 § 2, 316, 317, 318 kpk.),

• może złożyć wniosek o spisanie protokołu z każdej czynności dowodowej w sytuacji, gdy organ procesowy zamierzał poprzestać na notatce urzędowej (art. 319 § 2 kpk.),

• ma prawo do zawiadomienia o głównych decyzjach organu procesowego, np. o wszczęciu, odmowie, umorzeniu (art. 305 § 4 kpk.), zamknięciu (art. 321 § 6 kpk.) itp.

• może zaskarżać postanowienia, zarządzenia inne czynności procesowe (art. 302 § 2, 459§3, 323 § 2, 306 § 1 kpk.),

• zawiadamia się go o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu (art. 334 § 2 kpk.),

• ma prawo przeglądania akt, robienia odpisów uwierzytelnionych (za zgodą prowadzącego postępowanie - art. 156 § 5 kpk.); na odmowę udostępnienia akt przysługuje mu zażalenie - art. 159 kpk.

• może zgłosić powództwo cywilne z wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia przez prokuratora.

Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 kpk.).

Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 2 kpk.).

W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia — prokurator (art. 52 kpk.).

W postępowaniu sądowym sam fakt pokrzywdzenia nie stwarza dla pokrzywdzonego pozycji prawnej strony procesowej.

Pokrzywdzony uzyskuje prawa strony wówczas, kiedy występuje w jednej z trzech ról procesowych, a mianowicie w postaci:

• oskarżyciela posiłkowego,

• powoda cywilnego, lub

• oskarżyciela prywatnego.

Możliwa jest też kumulacja dwóch ról procesowych, np. oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego.

Decyzja należy do pokrzywdzonego jeżeli nie skorzysta on z przysługującego mu uprawnienia, może występować jedynie jako świadek w procesie

Obowiązki pokrzywdzonego:

• Obowiązek stawienia się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie (art. 177 kpk.);

• Obowiązek poddania się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego (art. 192 § 1 i 3 kpk.);

• Obowiązek powiadomienia organu ścigania o zmianie miejsca zamieszkania lub przebywania.

3. Przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie i wniosku o ściganie karne.

Przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie wymaga spisania protokołu, w którym dokumentuje się czas, miejsce, rodzaj i okoliczności zdarzenia, o którym zawiadamia zgłaszający. Zgłaszającego uprzedza się o odpowiedzialności karnej grożącej za zawiadomienie organów ścigania o przestępstwie niepopełnionym oraz ewentualnie (gdy zgłaszający wskazuje na sprawcę) o odpowiedzialności karnej za fałszywe oskarżenie.

W protokole przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie opisuje się w skrócie najważniejsze okoliczności zdarzenia, które w pełnej, obszernej formie opisuje się następnie w protokole przesłuchania świadka (zawiadamiający może być przesłuchany w charakterze świadka jeszcze przed wszczęciem postępowania przygotowawczego).

W sytuacji, gdy ściganie przestępstwa wymaga złożenia wniosku o ściganie, a zgłaszającym jest osoba uprawniona do złożenia takiego wniosku, można przyjąć wspomniany wniosek do protokołu przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie.

4. Postępowanie sprawdzające.

Postanowienie o wszczęciu postępowania wydaje się dopiero wtedy, gdy organ procesowy nabierze uzasadnionego przekonania, że przestępstwo zostało popełnione.

Może się więc zdarzyć, że stopień informacji o przestępstwie, zawartej w zawiadomieniu, będzie niewystarczający do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Problem ten rozwiązuje art. 307 § 1 kpk., a mianowicie pozwala (w razie potrzeby) żądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie.

Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu może nastąpić również przez przesłuchanie osoby zawiadamiającej w charakterze świadka, bezpośrednio po złożeniu ustnego zawiadomienia (art. 307 § 3 kpk.).

Żądanie uzupełnienia zawiadomienia może dotyczyć sprecyzowania lub wyjaśnienia okoliczności popełnionego przestępstwa oraz dostarczenia właściwych dowodów, jeżeli z treści wynika, że znajdują się one w posiadaniu składającego zawiadomienie.

Jeżeli uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu okazało się nie wystarczające, organ procesowy powinien dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie.

Sprawdzenie to — nazywane postępowaniem sprawdzającym — odbywa się często poprzez zbieranie dokumentów, wywiady, rozmowy z obywatelami, żąda się czasami dodatkowej kontroli, przeprowadzenia inwentaryzacji, czasem czynności sprawdzające przybierają postać czynności operacyjno- rozpoznawczych.

W ramach czynności sprawdzających nie wolno przesłuchiwać podejrzanego, świadków (poza przypadkiem wymienionym wyżej), przeprowadzać oględzin, nie wolno wykonywać jakichkolwiek czynności procesowych poza jednym jeszcze wyjątkiem, jakim jest przyjęcie wniosku o ściganie.

Z czynności sprawdzających sporządza się notatki urzędowe, które dołącza się do akt. Można też dołączać pisemne oświadczenia osób.

O zarządzeniu przeprowadzenia czynności sprawdzających Policja powiadamia prokuratora (art. 307 § 4 kpk.). Postępowanie sprawdzające musi zakończyć się najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia (art. 307 § 1 kpk.). Jest to termin instrukcyjny.

Należy wówczas wszcząć postępowanie przygotowawcze lub odmówić jego wszczęcia, o czym informuje się pokrzywdzonego i osobę zawiadamiającą o przestępstwie.

Na brak działania ze strony organów ścigania w związku ze złożonym zawiadomieniem o przestępstwie, osobie zgłaszającej służy zażalenie, jeżeli nie zostanie w ciągu 6. tygodni powiadomiona o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania (art. 306 § 3 kpk.).

5. Dochodzenie w niezbędnym zakresie.

Czynności zabezpieczające wykonuje się w sytuacji nie cierpiącej zwłoki, gdy zachodzi potrzeba zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą lub zniekształceniem. W takich wypadkach nie można zaczynać postępowania od czynności czysto technicznych związanych ze wszczęciem (np. wydanie postanowienia, założenie akt, sporządzenie druków statystycznych, rejestracje itp.).

Na przeprowadzenie takiego „dochodzenia wstępnego” mamy zezwolenie ustawowe. Art. 308 § 1 kpk. stanowi bowiem: „w granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów dowodów przestępstwa przed ich utratą zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłych, przeszukania lub czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1 w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania próby krwi i wydzielin organizmu”.

Czynności procesowe możliwe do wykonania w trybie art. 308 są wymienione w sposób przykładowy, co znaczy, że przy zachowaniu ustawowych warunków, można wykonać każdą inną czynność procesową. Ustawa wyznacza granice zachowania się organu słowami: „w granicach koniecznych” i „w niezbędnym zakresie”.

W ramach czynności zabezpieczających, na podstawie art. 308 § 2 kpk. można przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się wówczas od informacji o treści zarzutu. W takim przypadku materiały sprawy Policja przesyła niezwłocznie prokuratorowi, który w terminie 5 dni od dnia przesłuchania wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów, lub odmawiając jego wydania, umarza postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (art. 308 § 3 kpk.). Zabezpieczenie dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem w sytuacjach wymagających szybkiego działania, powinno następować jak najwcześniej. Ustawa zakreśla termin pięciodniowy, licząc od dnia pierwszej czynności (art. 308 § 4 kpk.). Od daty wykonania pierwszej czynności liczy się też czas trwania późniejszego postępowania przygotowawczego (art. 308 § 5 kpk.). O podjęciu czynności zabezpieczających Policja ma obowiązek poinformować prokuratora (art. 308 §1 kpk.).

Czynności zabezpieczające (noszące również nazwę dochodzenia wstępnego, dochodzenia w niezbędnym zakresie, czynności nie cierpiących zwłoki - wszystkie określenia są właściwe) mogą zakończyć się decyzją o:

• wszczęciu dochodzenia,

• umorzeniu postępowania (w wypadku ujawnienia się przesłanki ujemnej z art. 17 kpk.),

• przekazaniu akt sprawy prokuratorowi z wnioskiem o wszczęcie śledztwa.

Nowe regulacje oraz zmiany dotychczasowych przepisów wprowadzone Ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wymienione przepisy wchodzą w życie z dniem 1 lipca 2003 r.

• Wprowadzenie możliwości wykonywania praw pokrzywdzonego przez osobę, pod której pieczą pozostaje, jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na jego wiek lub stan zdrowia (art. 51 § 3).

• Zakaz wielokrotnego przesłuchiwania pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat na tę samą okoliczność w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Organem uprawnionym do takiego przesłuchania będzie sąd (art. 185a).

• Wprowadzenie możliwości sporządzenia wspólnego protokołu z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej i przyjęcia wniosku o ściganie (art.304a).

• Rezygnacja z obowiązku powiadomienia prokuratora o podjęciu postępowania sprawdzającego i dochodzenia w niezbędnym zakresie (art. 307 i 308).

• W związku z przekazaniem do kompetencji policji prowadzenia większości postępowań przygotowawczych (śledztw i dochodzeń), w przypadku przesłuchania osoby w charakterze podejrzanego bez wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów (w trybie art. 308 § 2), decyzję o wydaniu takiego postanowienia w ciągu 5 dni od przesłuchania lub w przypadku braku warunków do jego sporządzenia umorzenia postępowania wobec podejrzanego podejmuje policja, chyba że sprawa kwalifikuje się do śledztwa prokuratorskiego.

ROZDZIAŁ IV

WSZCZĘCIE I ODMOWA WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Robert Hampelski

1. Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego.

1. Okoliczności uzasadniające odmowę wszczęcia dochodzenia.

Każda informacja o przestępstwie, bez względu na źródło jej pochodzenia i formę złożenia, podlega ocenie organu ścigania. Celem takiej weryfikacji jest stwierdzenie, czy rzeczywiście istnieją podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego.

W sytuacji, gdy funkcjonariusz Policji dojdzie do wniosku, że nie ma ta kich podstaw, odmawia wszczęcia postępowania przygotowawczego.

Okoliczności uzasadniające taką decyzję wymienia art. 17§1 kpk. Nie wszczyna się postępowania, gdy:

1. czynu nie popełniono - przez brak czynu należy rozumieć zupełny brak zdarzenia, jak i brak elementów czynu w zdarzeniu, np. ktoś zgłasza o kradzieży przedmiotu, którego nigdy nie posiadał;

2. brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu - obejmuje te same sytuacje, z tym że nie chodzi tu, jak we wcześniejszym przypadku o pozytywne ustalenie braku czynu, lecz o brak dowodów, które mogłyby w dostateczny sposób uwiarygodnić ten fakt, np. brak śladów włamania;

3. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego - brak jest chociażby jednego ze znamion czynu zabronionego, np. brak uporczywości przy przestępstwie niealimentacji, brak umyślności przy przestępstwie zniszczenia rzeczy itp.;

4. ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa - dotyczy to np. obrony koniecznej (art. 25 kk.), stanu wyższej konieczności (art. 26 kk.), stanu niepoczytalności sprawcy (art. 31 kk.), ale też może wynikać to z innych norm prawa materialnego (np. art. 213 § 2, 240 § 2 kk. i in.);

5. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma - art. 1§2 kk. stanowi, że przestępstwem nie jest czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Okoliczności decydujące o tym stopniu określa art. 115 § 2 kk. Są to elementy, które stanowią konkretyzację strony przedmiotowej i podmiotowej czynu zabronionego, a więc rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywacja sprawcy. rodzaj naruszonych reguł ostrożności stopień ich naruszenia;

6. ustawa stanowi, ze sprawca nie podlega karze - np. kto dobrowolnie odstąpi od dokonania przestępstwa (art. 15 § 1 kk.), współdziałający w przestępstwie, jeżeli zapobiegnie dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 § 1 kk.), ale również inne okoliczności (np. art. 233 § 3, 236 § 2, 239 § 2, 240 § 3kk.);

7. oskarżony zmarł - a więc brakuje strony procesowej;

8. nastąpiło przedawnienie karalności — art. 101 kk. wymienia okresy czasu, po upływie których ustaje karalność za dane przestępstwo;

9. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone (powaga rzeczy osądzonej). tzn. że zapadł wyrok, który się uprawomocnił i który formalnie kończy proces —tworzy to stan rzeczy osądzonej;

10. postępowanie wcześniej wszczęte toczy się (zawisłość prawna sporu), czyli sytuacja, w której toczy się już dopuszczalny proces, obojętne, czy przed tym samym organem, czy też przed innym, jeśli jest on organem właściwym;

11. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych - tzw. immunitety materialne, które wyłączają odpowiedzialność karną w ogóle, niekiedy utrzymując tylko odpowiedzialność dyscyplinarną. Dotyczy to immunitetów:

• dyplomatycznego — przeciwko osobom wymienionym w art. 578 kpk. nie wolno prowadzić postępowania karnego w jakiejkolwiek sprawie, chyba że państwo wysyłające wyraźnie zrzeknie się tego immunitetu (art. 580 kpk.),

• konsularnego - który rozciąga się na czynności popełnione podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych, a dotyczy osób wymienionych w art. 579 kpk. Zatrzymani lub aresztowani mogą być jedynie w razie zarzutu popełnienia zbrodni. Zgoda na ściganie, podobnie jak przy immunitecie dyplomatycznym;

• Prezydenta RP, który za jakiekolwiek przestępstwo może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu uchwałą Zgromadzenia Narodowego, podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ogólnej liczby członków Zgromadzenia na wniosek co najmniej 140 członków zgromadzenia (art. 145 pkt2 Konstytucji RP);

• posła i senatora, którzy nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności za działania wynikające z wykonywania mandatu, chyba że naruszają dobra osobiste innych osób (art. 105 pkt 1 Konstytucji RP),

• adwokata, który za nadużycie wolności słowa i pisma przy wykonywaniu zawodu, stanowiące zniewagę strony, jej pełnomocnika, obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, odpowiada tylko dyscyplinarnie (art. 6 ust. 2 prawa o adwokaturze - Dz.U. z 1982r. Nr 16, poz. 124 z późniejszymi zmianami),

• prokuratora — zakres odpowiedzialności potraktowany identycznie, jak u adwokata (art. 66 ust. 2 ustawy o Prokuraturze),

• radcy prawnego — identycznie jak wyżej (art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 06.07.1982 r. — Dz.U. Nr 19, poz. 145),

12. brak skargi uprawnionego oskarżyciela — dotyczy postępowania sądowego;

13. brak wymaganego zezwolenia na ściganie - dotyczy tzw. immunitetów formalnych, które nie zezwalają na wszczęcie i tok procesu karnego, z tym, że w różnych ściśle określonych warunkach taki proces może stać się dopuszczalny. Są to immunitety:

• posła i senatora, którzy nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani aresztowani lub zatrzymani bez zgody Sejmu lub Senatu z wyjątkiem ujęcia ich na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania (art. 105 pkt2-5 Konstytucji RP),

• sędziowski — sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego (nie dotyczy to zatrzymania na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa) — art. 50§1 ustawy o ustroju sądów powszechnych,

• prokuratorski - od sędziowskiego różni się tym, że na zatrzymanie prokuratora zgodę wydaje przełożony dyscyplinarny (art. 54 ust. 1 i 2 ustawy o Prokuraturze),

• sędziów Trybunału Stanu — nie mogą oni być pozbawieni wolności ani po ciągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody Trybunału Stanu (art. 16 ust.1 ustawy z dnia 26.03.1982r. o Trybunale Stanu — Dz.U. z 1993 r. Nr 38, poz. 172),

• członków Trybunału Konstytucyjnego — bez zgody Trybunału nie mogą odpowiadać karnie ani administracyjnie, jak też nie mogą być pozbawieni wolności, chyba że zostali zatrzymani na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa (art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 29.04.1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym—Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470),

• Rzecznika Praw Obywatelskich- zgodę na zatrzymanie, aresztowanie lub odpowiedzialność karną wydaje Sejm (art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 15.07.1987 r. o RPO — Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 471),

• pracowników Najwyższej Izby Kontroli, na mocy którego nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej za czyny związane z wykonywaniem czynności służbowych. Zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej Prezesa NIK wydaje sejm, natomiast wobec pozostałych pracowników - Kolegium NIK (art. 16 ustawy z dnia 08.10.1980 r o NIK — Dz.U. Nr 22, poz. 82 z późniejszymi zmianami).

14. brak wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej - dotyczy to przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego, czasami organu opieki społecznej lub właściwej instytucji, jak w przypadku art. 209 kk.;

15. zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie, np. abolicja, czyli darowanie i puszczenie w niepamięć określonego przestępstwa, za które jeszcze nie nastąpiło prawomocne skazanie.

1. Podstawy odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego.

Podstawą prawną odmowy wszczęcia jest art. 305§1 kpk, który stwierdza, że niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie, organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa lub do chodzenia. Z tego zapisu można wyprowadzić wniosek, że jeżeli nie ma podstaw do wszczęcia postępowania, należy odmówić jego wszczęcia.

Sprawa odmowy wszczęcia postępowania w zasadzie wchodzi w grę w razie istnienia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Wynika to z treści art. 305 1 kpk. Jeżeli więc brak oficjalnego zawiadomienia o przestępstwie, bezprzedmiotowa staje się kwestia wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania. A więc w sytuacji, gdy źródłem informacji o przestępstwie jest informacja własna Policji, anonim, czy też dane wyczytane w gazecie lub zasłyszane w radio i po sprawdzeniach nie dają podstaw do wszczęcia, nie wydaje się postanowienia o odmowie wszczęcia, lecz kończy postępowanie notatką urzędową, w której należy uzasadnić odstąpienie od wszczęcia postępowania.

Tak więc odmówić wszczęcia postępowania przygotowawczego można jedynie wtedy, gdy spełnione będą równocześnie następujące warunki:

1. do jednostki Policji wpłynęło oficjalne zawiadomienie o przestępstwie w formie pisemnej lub ustnie do protokołu,

2. nie zostało jeszcze wszczęte postępowanie przygotowawcze i to obojętne, czy poprzez postanowienie o wszczęciu czy przez podjęcie czynności zabezpieczających w trybie art. 308 kpk.,

3. ujawniła się co najmniej jedna przesłanka ujemna (z art. 17 kpk.).

1.3. Czynności funkcjonariusza Policji związane z odmową wszczęcia postępowania przygotowawczego.

Podejmując decyzję o odmowie wszczęcia policjant powinien:

1. Dokonać analizy posiadanych materiałów zastanowić się, czy występują przyczyny uzasadniające odmowę wszczęcia; decyzję skonsultować, uzgodnić z przełożonym.

2. Opracować postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego zgodnie z art. 94 § 1 kpk. wraz z uzasadnieniem; w uzasadnieniu należy omówić zdarzenie, będące przedmiotem zawiadomienia, wykonane czynności sprawdzające oraz przyczynę odmowy

Postanowienie o odmowie wszczęcia należy wydać w co najmniej trzech lub więcej egzemplarzach.

Pierwszy egzemplarz dołącza się do akt sprawy, drugi jest przewidziany dla prokuratora, trzeci dla pokrzywdzonego, następny dla osoby zawiadamiającej o przestępstwie (jeśli nie jest pokrzywdzonym).

3. Fakt odmowy wszczęcia postępowania należy zarejestrować w Rejestrze postępowań sprawdzających i odmów wszczęcia.

4. Posiadane materiały wraz ze wszystkimi egzemplarzami postanowienia o odmowie wszczęcia, należy przesłać do prokuratora nadzorującego w celu zatwierdzenia (art. 305 § 3 kpk),

5. Zawiadomienie o odmowie wszczęcia osób uprawnionych przez wysłanie odpisów postanowienia, należy do obowiązków prokuratora.

Pokrzywdzonemu oraz instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, która zawiadomiła o przestępstwie przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia. Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad tym, który zatwierdził postanowienie.

2. Wszczęcie postępowania przygotowawczego.

2.1. Podstawy wszczęcia postępowania przygotowawczego.

Zgodnie z art. 303 kpk., postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia wydaje się jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienie przestępstwa.

Podejrzenie to, aby można było uznać za uzasadnione, musi opierać się co najmniej na poszlakach, a nie tylko na domysłach niczym nie popartych. Przed wszczęciem postępowania niezbędne jest więc uzyskanie informacji o takim fakcie, który rzeczywiście stwarza domniemanie popełnienia przestępstwa.

2.2. Czynności funkcjonariusza Policji związane z wszczęciem dochodzenia.

Policjant wszczynający postępowanie przygotowawcze musi przedsięwziąć następujące czynności:

1. przeanalizować posiadane materiały w sprawie, celem stwierdzenia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa,

2. opracować (w dwóch lub trzech egzemplarzach — akta główne + prokurator + ewentualnie akta kontrolne) postanowienie o wszczęciu dochodzenia.

Zgodnie z art. 303 kpk. w postanowieniu określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną.

W opisie czynu należy wymienić: czas, miejsce popełnienie czynu, jego skutki, a w sprawach o przestępstwa przeciwko mieniu — także wysokość wyrządzonej szkody oraz osobę lub instytucję pokrzywdzoną przestępstwem. Wskazanie sprawcy w opisie czynu może nastąpić, gdy jest to niezbędne dla jego poprawnego określenia, a jednocześnie zachodzą warunki do bezzwłocznego sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów (§ 99 pkt 2 Regulaminu prokuratorskiego).

Określając kwalifikację prawną należy wymienić naruszony artykuł i paragraf kodeksu karnego lub ustawy szczególnej. W tym ostatnim przypadku trzeba ponadto wskazać datę uchwalenia ustawy, numer Dziennika Ustaw i pozycję, pod którą ustawę opublikowano.

W uzasadnieniu postanowienia o wszczęciu należy wymienić okoliczności, które wskazują na istniejące podstawy wszczęcia dochodzenia.

3. sporządzić zgłoszenie o wszczęciu postępowania (Stp-1),

4. postanowienie o wszczęciu i druki statystyczne przedłożyć uprawnionemu przełożonemu do zatwierdzenia.

5. zarejestrować sprawę w Rejestrze śledztw i dochodzeń (RSD),

6. kopię postanowienia o wszczęciu dochodzenia przesłać niezwłocznie prokuratorowi (art. 305§3 kpk.),

7. o wszczęciu dochodzenia zawiadomić osobę lub instytucję państwową samorządową lub społeczną która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnionego pokrzywdzonego (art. 305§4 kpk.),

8. założyć teczkę akt głównych oraz teczkę akt kontrolnych dochodzenia

Zasady zakładania akt głównych i kontrolnych i gromadzenia w nich określonych dokumentów określone są w Wytycznych Dyrektora Biura Dochodzeniowo-Śledczego KGP w zakresie techniczno - organizacyjnych aspektów prowadzenia postępowań przygotowawczych przez policjantów z dnia 12.12.1996 r.

3. Rejestracja rzeczy utraconych w wyniku przestępstwa.

Przedmioty utracone w wyniku przestępstwa, w tym także na szkodę obywatela polskiego poza granicami kraju, posiadające numer umożliwiający ich jednoznaczną identyfikację, oraz dzieła sztuki rejestruje się telegramem.

Szczegółowe zasady rejestracji reguluje Zarządzenie Nr 6 KGP z dnia 16.05.2002 r. w sprawie uzyskiwania, przetwarzania i wykorzystywania przez Policję informacji oraz sposobów zakładania i prowadzenia zbiorów tych informacji.

4. Rejestracja statystyczna postępowania przygotowawczego.

Niezwłocznie po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego należy ten fakt zgłosić wypełniając formularz statystyczny Stp-1.

Szczegółowe zasady i sposób wypełniania reguluje Zarządzenie Nr 17/2000 KGP z dnia 22.11.2000r. w sprawie rejestracji statystycznej przestępczości oraz zamachów samobójczych i utonięć.

5. Meldunek o przestępstwie.

W celach wykrywczych i identyfikacyjnych Policja gromadzi i przetwarza informacje o przestępstwach ściganych z oskarżenia publicznego i przestępstwach skarbowych, wykroczeniach oraz innych zdarzeniach pozostających w zainteresowaniu Policji. Informacje o zdarzeniach rejestruje się zgodnie z „katalogiem cech charakterystycznych przestępstw i rysopisów” - formularzem Pkr-12 oraz dodatkowo telegramem.

Nowe regulacje oraz zmiany dotychczasowych przepisów wprowadzone Ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wymienione przepisy wchodzą w życie z dniem 01 lipca 2003 r.

• poszerzenie uprawnień Policji do wydawania postanowień i zarządzeń nie tylko w dochodzeniu ale i w śledztwie (postanowienia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia) - art. 93 § 3, 311 § 1 kpk.;

• możliwość zamieszczenia postanowienia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia dochodzenia w protokole przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie bez uzasadnienia (art. 325e § 1 kpk.), przy czym postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia zatwierdza prokurator, natomiast wszczęcie nie wymaga zatwierdzenia ani poinformowania prokuratora o tym fakcie (art. 325e § 2 i 3 kpk.).

ROZDZIAŁ V

BIEGŁY

Cezary Stacharski

1. Pojęcie biegłego.

Biegłym jest osoba (art. 193 § 1 kpk.) posiadająca wiadomości specjalne, której organ procesowy zleca we właściwej formie procesowej wykonanie ekspertyzy, wzywa do wydania opinii lub udziału w przeprowadzeniu konkretnych czynności procesowych. Powołanie oraz wybór odpowiedniego biegłego jest uzależniony od „wiadomości specjalnych” jakie posiada osoba powołana do realizacji tej funkcji w procesie karnym.

2. Prawa i obowiązki biegłego.

Z chwilą powołania osoby w charakterze biegłego, nabywa ona szereg uprawnień. Do najistotniejszych praw biegłego należą:

• prawo do wynagrodzenia za pracę,

• prawo do diet, zwrot kosztów przejazdów i noclegów, gdy powołano go spoza miejsca zamieszkania,

• prawo wzmożenia ochrony prawno - karnej,

• prawo żądania wytycznych do pracy,

• prawo żądania wydania przedmiotów do badań,

• prawo przeglądania akt sprawy (art. 198 § 1 kpk.),

Są to uprawnienia, które umożliwiają biegłemu właściwe wykonywanie zadań.

Biegły jest zobowiązany do:

• stawiennictwa (art. 197 § 3 kpk.),

• wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego osoby podejrzanej (art. 202 kpk.),

• ustalenia stopnia zdrowia, trwałego kalectwa, całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy itp. (np. przestępstwa z art. 156 i 157 kk.),

• stwierdzenia przyczyny zawalenia się budowli,

• zbadania stanu technicznego pojazdu mechanicznego,

• ustalenia błędów w księgowości (przestępstwa gospodarcze),

• stwierdzenia ilości alkoholu we krwi kierowcy.

3. Zasady i warunki powoływanie biegłego.

Typując osobę, która ma występować w charakterze biegłego, należy stwierdzić, czy:

• posiada ona wiadomości specjalne z danej dziedziny,

• jest osobą, co do której nie ma zakazów prawnych (art. 196 § 1 kpk.),

• między nią a podejrzanym czy pokrzywdzonym nie zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności (art. 196 § 3 kpk.)

• daje rękojmię należytego wykonania zadań w stosownym terminie.

Należy także wziąć pod uwagę opinie instytutu naukowo - badawczego (Instytut Ekspertyz Sądowych), które gwarantują wysoki poziom naukowy ekspertyz. To samo można uczynić w wyspecjalizowanych działach kryminalistyki. CLK KGP posiada najlepszą w kraju bazę techniczną i kadry pracowników.

Można również zwrócić się o opinię do biegłych sądowych, których kwalifikacje są oceniane przy wpisywaniu na listę biegłych sądowych i którzy podlegają weryfikacji.

Dopiero wówczas, gdy zlecenie im ekspertyzy powodowałyby na przykład przewlekanie sprawy, należy powołać w charakterze biegłych osoby, o których wiadomo, że mają odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie.

4. Instytucje wykonujące ekspertyzy.

Badania dla potrzeb organów ścigania wykonują następujące instytucje:

1. Centralne Laboratorium Kryminalistyczne KGP w Warszawie.

• Wydział I Badań Dokumentów i Fonoskopii,

• Wydział II Badań Broni i Balistyki,

• Wydział IV Chemii,

• Wydział V Biologii,

• Wydział VI Daktyloskopii,

• Wydział VII Technik Wizualnych i Komputerowych,

• Wydział VIII Organizacji i Postępu Technicznego.

2. Laboratoria Kryminalistyczne KWP.

3. Zakład Medycyny Sądowej przy Akademiach Medycznych,

4. Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie.

5. Inne instytucje i zakłady (WAT, PIH, Instytut i Zakład Polskiej Akademii Nauk (PAN))

5. Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego.

O powołaniu biegłego należy wydać postanowienie (art. 199 kpk.). Dopiero po wydaniu postanowienia i doręczeniu jego odpisu danemu specjaliście, postanowienie o powołaniu w charakterze biegłego zyskuje moc prawną, a specjalista ten staje się biegłym w danej sprawie i może przystąpić do wykonywania czynności biegłego.

Postanowienie w dochodzeniu wydaje funkcjonariusz Policji a zatwierdza kierownik wyodrębnionej komórki.

W postanowieniu o powołaniu biegłego należy uzyskać (art. 194 kpk.).

1. imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w przypadku opinii instytucji w razie potrzeby specjalność danej pracowni lub zakres badań.

2. przedmiot i zakres ekspertyz ze sformułowaniem w miarę potrzeb, pytań szczegółowych.

3. termin dostarczenia opinii.

4. uzasadnienie, obok wskazania procesowych przesłanek powołania biegłego, takie w jaki sposób mat. dowodowy i jakie były warunki pobrania materiału porównawczego.

5. liczba osób zapoznanych z opinią (art. 318 kpk.).

Wraz z postanowieniem o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego - instytucji naukowej lub specjalistycznej wysyłamy pismo przewodnie, materiał dowodowy, adekwatny materiał porównawczy oraz materiał, który zażąda biegły.

ROZDZIAŁ VI

DOWODY RZECZOWE I DOWODY Z DOKUMENTÓW

Marek Konopacki

1. Podstawowe pojęcia dotyczące dowodów w procesie karnym.

Dowód jest to pojęcie wieloznaczne, bo rozumie się przez nie zarówno źródło jak i formę informacji, fakt dowodowy jak też wszelkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz wynik przebiegu myślowego. W węższym ujęciu „dowodem” jest każda okoliczność, która w przewidzianej przez kpk. formie potwierdza lub wyklucza fakt popełnienia przestępstwa, wskazuje na winę lub niewinność osoby i wpływa na odpowiedzialność karną.

Źródłem dowodowym jest osoba lub rzecz, która dostarcza środków dowodowych. Środki dowodowe są formą przekazu informacji (spostrzeżeń, które uzyskuje się ze źródła dowodowego. Osoba jest źródłem dowodowym, gdy dostarcza informacji poprzez wypowiedzenie się (wyjaśnienia, zeznania, opinie). Rzecz jest źródłem dowodowym, gdy jej wygląd lub właściwości pozwalają na wnioskowanie o faktach dowodowych. Dokument jest źródłem dowodowym, gdy została na nim utrwalona treść mająca znaczenie dla procesu.

Źródło dowodowe oskarżony / podejrzany świadek biegły dokument dowód rzeczowy eksperyment

Środki dowodowe wyjaśnienia zeznania opinia, zeznania treść dokumentu właściwości wyniki

Organ procesowy przeprowadza dowody z urzędu lub na wniosek strony oraz (od 1 lipca 2003 r.) również podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową z przestępstwa. Wnioskiem dowodowym jest żądanie strony przeprowadzenia danego dowodu zgłoszone (pisemnie lub ustnie do protokołu) przed organem procesowym. W zasadzie wnioskowane dowody należy przeprowadzić, chyba że zachodzą okoliczności wynikające z art. 170 kpk. Od 1 lipca 2003 r. powodem wydania postanowienia o oddaleniu wniosku dowodowego może być również to, że zmierza on w sposób oczywisty do przedłużenia postępowania.

Czynności dowodowe to czynności polegające na poszukiwaniu, ujawnieniu lub kontroli dowodów.

Czynności poszukiwawcze to głównie przeszukanie i zatrzymanie rzeczy, poszukiwanie podejrzanego.

Czynności ujawniające polegają na wydobyciu dowodów ze źródeł dowodowych oraz ich zabezpieczeniu.

Czynności kontrolujące dowody polegają na sprawdzeniu wiarygodności dowodów (np. w drodze konfrontacji, zestawienia z innymi dowodami itd.).

Procesowe zabezpieczenie dowodu - polega na opisaniu dowodu w protokole czynności, z której został uzyskany np. oględzin, przeszukania, wydania rzeczy.

Rzecz będąca dowodem poddaje się oględzinom i wpisuje do wykazu dowodów rzeczowych. Wydaje się również postanowienie o uznaniu danej rzeczy za dowód rzeczowy.

Kryminalistyczne zabezpieczenie dowodu - to czynności faktyczne mające na celu zabezpieczenie dowodu przed utratą lub zniszczeniem np. zabezpieczenie śladów linii papilarnych na folii, sporządzenie odlewu gipsowego, jego zapakowanie, oznaczenie metryczką.

2. Dowody rzeczowe.

Dowodem rzeczowym jest każdy przedmiot, który swą materią lub cechami szczególnymi stwierdza istotne dla sprawy karnej okoliczności.

Dowodem rzeczowym może być nie tylko każdy przedmiot, którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym wystąpiło zdarzenie, jak również ciała płynne, lotne, których cechy np. barwa, skład chemiczny, zapach mogą mieć znaczenie procesowe.

Dowodem rzeczowym są rzeczy lub przedmioty, albo dokumenty, które wymienione są w wytycznych 4/2000 KGP z 15.12.2000 r.

Sposobem przeprowadzenia dowodu rzeczowego są oględziny. Dotyczą one nie tylko zmysłu wzroku, lecz także np. węchu, słuchu, dotyku (np. temperatura, twardość, konsystencja, ostrość krawędzi i inne cechy).

Dowodem rzeczowym jest także dokument, gdy znaczenie ma nie jego treść lecz cechy podłoża, zmiany w ujęciu graficznym

Dowodem rzeczowym jest także taśma magnetofonowa, gdy znaczenie dowodowe ma nieutrwalona na niej treść wypowiedzi lecz jej właściwości (np. zamazanie, doklejenie, uszkodzenie).

3. Dowody z dokumentów.

Definicję dokumentu podaje art. 115 § 14 kodeksu karnego, ale przepis ten określa tylko jakiego rodzaju dokumenty korzystają z ochrony prawa karnego, a nie jaki dokument może być środkiem dowodowym.

Dokumentem w rozumieniu kpk. jest każda rzecz na której widoczna jest myśl, wola autora. Chodzi o treść tego dokumentu mogącą mieć znaczenie dla sprawy karnej. Podłoże, na którym naniesione są znaki graficzne może być różne.

Podstawowym dokumentem procesowym jest protokół. Szkice, plany, rysunki (techniczne czy odręczne), fotografie, jak również zapis utrwalający dźwięk, nie są dokumentami, a jedynie załącznikami do dokumentów, zwłaszcza jeżeli treść dokumentu na nie się powołuje. Kserokopia (fotografia) dokumentu jest również dokumentem jako jego odpis.

Anonim nie jest dokumentem, a może być jedynie podstawą do wszczęcia czynności sprawdzających.

Aby taśma magnetofonowa (np. wideo), płyta CD, czy inny nośnik informacji mogły być środkiem dowodowym należy:

• sporządzić protokół z ujawnienia taśmy,

• sporządzić protokół z komisyjnego odtworzenia taśmy,

• przesłuchać osobę dokonującą nagrania, bądź osobę, która wie, w jakich okolicznościach miało miejsce nagranie,

• zabezpieczenie technicznego (kryminalistycznego) taśmy,

• sporządzenie, w razie potrzeby, ekspertyzy fonoskopijnej.

Dokumenty można podzielić:

• ze względu na wystawcę:

• urzędowe,

• prywatne,

• ze względu na cel:

• procesowe (sporządzane dla celów procesowych) np. protokoły, a w niektórych przypadkach notatki urzędowe,

• pozaprocesowe.

Na rozprawie sądowej mogą być odczytywane wszelkie dokumenty prywatne, powstałe poza postępowaniem karnym i nie dla jego celów, w szczególności oświadczenia, publikacje, listy oraz notatki (art. 393 § 3 kpk.).

By notatka urzędowa miała wartość dowodową nie może ona zastępować protokołu (art. 174 kpk.), a okoliczności i fakty w niej opisane powinny być potwierdzone przez inne dowody.

Zgodnie z art. 147 kpk. § 1 przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym przed uruchomieniem urządzenia należy uprzedzić osoby uczestniczące w czynności.

W przypadkach określonych w art. 147 § 2 kpk. istnieje obowiązek dokumentowania ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk i obraz, chyba że na przeszkodzie stoją względy techniczne. Zgoda osób uczestniczących w czynności nie jest potrzebna. Zapis obrazu i dźwięku są wówczas załącznikami do protokołu.

Od 1 lipca 2003 r. w przypadku utrwalania czynności procesowej za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk lub za pomocą stenogramu, istnieje możliwość skróconego protokołowania (art. 145 § 1, 147 § 3 kpk.). Zapis stenogramu i jego przekład oraz zapis obrazu i dźwięku stają się załącznikami do protokołu.

4. Zabezpieczenie dowodów rzeczowych.

Jeżeli zachodzi konieczność pobrania dokumentu z instytucji państwowej, samorządowej czy społecznej czy też od pracodawcy Policja sporządza protokół pobrania dokumentów. Jeden egzemplarz tego postanowienia pozostawiamy u osoby czy instytucji, a drugi wraz z pobranymi dokumentami dołączamy do akt głównych sprawy. Przy odebraniu dowodów rzeczowych postępujemy identycznie z tą różnicą, że sporządza się protokół odebrania przedmiotów. W przypadku, gdy pobrane dowody okażą się w danej sprawie zbędne przy zwrocie tych dowodów fakt odbioru potwierdza na oryginale protokołu odbierający je pracownik. Jednocześnie odbiera się kopię protokołu pozostawiona w instytucji i dołącza do akt kontrolnych sprawy.

Gdy w toku postępowania przygotowawczego zachodzi konieczność przeprowadzenia przez organy kontroli czynności kontrolnych w danej instytucji nie zbiera się dokumentów niezbędnych dla dokonania tej czynności, chyba że zachodzi obawa zniszczenia, sfałszowania lub ukrycia tych dokumentów, wówczas jednostka Policji dokonuje zabezpieczenia całości niezbędnych dokumentów w formie opieczętowania szaf, biurek, pomieszczeń, w których dokumenty te się znajdują.

Oryginał protokołu zabezpieczenia dołącza się do akt głównych postępowania przygotowawczego, a kopie przekazuje się osobom kontrolującym i kierownikowi danej instytucji. Decyzje o zwrocie tych dokumentów wydaje prokurator.

5. Zatrzymanie rzeczy.

Osobę mającą rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie wzywa się do ich wydania, a w razie odmowy można przeprowadzić ich odebranie - art. 217 § 2 i § 5 kpk.

Od 1 lipca 2003 r. można nie sporządzać protokołu zatrzymania rzeczy, gdy osoba wezwana wyda ją dobrowolnie a rzecz załącza się do akt sprawy - art. 217 § 3 kpk.

Osoba, która rzecz wyda, ma prawo niezwłocznie żądać postanowienia o zatwierdzeniu zatrzymania, o czym należy ją pouczyć, a doręczenie tego postanowienia powinno być doręczone w terminie 14 dni od dokonania czynności (art. 217 § 4 kpk.).

W przypadku odebrania rzeczy organ dokujący okazuje nakaz kierownika jednostki Policji lub legitymacje służbową w wypadkach nie cierpiących zwłoki, a następnie zwraca się do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie tej czynności. Postanowienie to należy doręczyć osobie w terminie 7 dni od tej czynności, jeżeli osoba ta zgłosiła takie żądanie do protokołu - art. 220 § 3 kpk.

W pojęciu zatrzymania rzeczy mieści się również wydanie sądowi lub prokuratorowi na ich żądanie korespondencji (włącznie z wykazami połączeń telekomunikacyjnych (bilingów) - obowiązuje od 1 lipca 2003 r. - art. 218 § 1 kpk.), albo innych przesyłek przez instytucje łączności lub ceł oraz przedsiębiorstwa transportowe.

W celu znalezienia rzeczy będących dowodami w sprawie można dokonać przeszukania pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że rzeczy te się tam znajdują.

W protokole przeszukania i zatrzymania rzeczy należy zamieścić wzmiankę o prawie żądania zatwierdzenia czynności - art. 229 kpk. W przypadku zgłoszenia takiego żądania należy doręczyć tej osobie postanowienie o zatwierdzeniu w terminie 7 dni - art. 220 § 3 kpk.

Art. 230 § 1 kpk. - jeżeli zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni od dnia czynności nie nastąpiło jej zatwierdzenie, należy niezwłocznie zwrócić zatrzymanie rzeczy osobie uprawnionej, chyba że nastąpiło dobrowolne wydanie a osoba ta nie złożyła wniosku o zatwierdzenie tej czynności.

Z dokonanych czynności sporządza się protokół, chyba że zachodzi przypadek określony w art. 217 § 3 kpk.

Dokumentację związaną z dowodami rzeczowymi stanowią zgodnie z wytycznymi nr 4/2000 KGP z dnia 15 grudnia 2000 r. w sprawie organizacyjnych zasad prowadzenia postępowania przygotowawczego przez Policję:

1. wykaz dowodów rzeczowych,

2. księga dowodów rzeczowych,

3. dowód wpłaty na konto sum depozytowych,

4. deklaracja depozytowa i dowód depozytowy,

5. protokół oddania rzeczy na przechowanie pod nadzór odpowiedzialny,

6. dokumenty przyjęcia, wydania lub przekazania dowodu rzeczowego,

7. protokoły okresowych inwentaryzacji dowodów rzeczowych,

8. orzeczenie organu prowadzącego postępowanie karne w przedmiocie dowodów rzeczowych.

Niezwłocznie po uzyskaniu pierwszego dowodu rzeczowego policjant prowadzący postępowanie przygotowawcze sporządza Wykaz dowodów rzeczowych w 4 egz. jeden egzemplarz wykazu wraz z dowodami rzeczowymi podlegającymi przechowaniu w magazynie dowodów rzeczowych przekazuje depozytariuszowi, który ewidencjonuje je w Księdze dowodów rzeczowych. Do wykazu dowodów rzeczowych wpisuje się wszystkie dowody niezależnie od miejsca i sposobu ich przechowywania. Nie wpisuje się rzeczy, przedmiotów lub dokumentów mogących stanowić dowód w sprawie, a nie uznanych postanowieniem za dowody rzeczowe.

Po zakończeniu postępowania przygotowawczego przesyła się prokuratorowi dowody rzeczowe. Należy też wówczas wystąpić z wnioskiem o wydanie postanowienia co do wszystkich dowodów rzeczowych.

6. Zasady postępowania z dowodami rzeczowymi.

Dowody rzeczowe przechowuje się w magazynie dowodów rzeczowych, do którego ma dostęp jedynie depozytariusz prowadzący ewidencję i odpowiadający za ich przechowywanie.

Niedozwolone jest przechowywanie dowodów rzeczowych - poza włączonymi do akt w pomieszczeniach w których wykonywane są czynności służbowe. Pojazdy mechaniczne przechowuje się w obiektach lub parkingach jednostek Policji. Mogą być one przechowywane również w innych miejscach np. parking komercyjny lub oddane pod dozór osoby godnej zaufania.

Dowody rzeczowe w postaci dokumentów, zdjęć fotograficznych, folii daktyloskopijnych lub innych małych przedmiotów mogą być załączone do akt głównych postępowania przygotowawczego, jeżeli ich rozmiary, wartość lub znaczenie dla sprawy na to pozwalają.

Polskie znaki pieniężne będące w obiegu, nie noszące śladów przestępstwa lub sprawcy, wpłaca się na konto sum depozytowych sądu do dyspozycji prokuratury.

Przedmioty wartościowe, środki płatnicze, zagraniczne i krajowe papiery wartościowe, oraz polskie znaki pieniężne będące w obiegu, noszące ślady przestępstwa lub sprawcy - stanowiące dowód rzeczowy - przekazuje się do depozytu bankowego.

Przed złożeniem depozytu wartościowego w banku lub oddaniem na przechowanie właściwej instytucji przedmioty powinny być oszacowane przez biegłego - w miarę potrzeby należy sporządzić ich fotokopie. Przedmioty o wartości artystycznej lub historycznej oddaje się na przechowanie właściwej instytucji, np. muzeum, archiwum, biblioteka.

Nowe regulacje oraz zmiany dotychczasowych przepisów wprowadzone Ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wymienione przepisy wchodzą w życie z dniem 01 lipca 2003 r.

• nowe odrębne uregulowanie dotyczące postępowania z dowodami rzeczowymi stwarzającymi niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia (np. broń, amunicja, materiały wybuchowe lub łatwopalne, materiały radioaktywne, substancje trujące, duszące lub parzące, środki odurzające, substancje psychotropowe lub prekursory - art. 232 a).

ROZDZIAŁ VII

PLAN CZYNNOŚCI WYKRYWCZYCH

Marek Kąckowski

1. Metody i technika planowania czynności wykrywczych.

Zakończenie wstępnych czynności wykrywczych wynikiem negatywnym obliguje Policję do kontynuowania procesu wykrywania w obrębie postępowania przygotowawczego oraz rozpoznania operacyjnego, jako formy pracy wzajemnie się uzupełniających. Takie postępowanie wykrywcze wymaga planowania.

Przy planowaniu czynności wykrywczych należy uwzględnić:

• stan faktyczny wynikający z zebranych dotychczas informacji operacyjnych i procesowych,

• cel konkretnych działań wykrywczych,

• inwencje i doświadczenie policjantów, którzy będą realizować poszczególne przedsięwzięcia,

• siły i środki, którymi dysponują policjanci.

Planowanie konkretnych czynności wykrywczych należy rozpocząć od zapisu wszystkich wersji wraz z ich poszczególnymi wariantami. W związku z tym, należy uznać za wskazane grupowanie, w miarę możliwości, czynności właściwych do weryfikacji określonych wersji. Oprócz doboru w miarę konkretnego zestawu czynności, w planie należy także zapewnić ich optymalną kolejność i terminy wykonania:

1. w pierwszej kolejności planujemy takie czynności, które mogą doprowadzić do zebrania dowodów mogących ulec zmianie, bądź narażonych na zniszczenie,

2. wcześniej planujemy takie czynności, których wyniki mogą mieć znaczenie dla wielu wersji,

3. wcześniej planujemy taką czynność, która może dać bardziej przekonujące wyniki niż inne,

4. najpierw planujemy czynności zmierzające do ustalenia faktów wcześniejszych

5. nie bacząc na kolejność, wcześniej należy planować czynności, które zmierzają do:

• zapobieżenia innym przestępstwom,

• zapobieżenia zniszczeniu dowodów,

• zapobieżenia ukrycia się podejrzanego,

• zapobieżenia ukrycia mienia przez podejrzanego.

1. Elementy planu czynności wykrywczych.

Plan czynności wykrywczych powinien zawierać:

1. analizę zgromadzonych materiałów,

2. określenie wersji dochodzeniowo-śledczych, wynikających z nich kierunków działań,

3. określenie czynności, z podaniem sposobów i terminów wykonania,

4. określenie osoby odpowiedzialnej za wykonanie poszczególnych czynności.

Plan ten należy aktualizować w miarę potrzeb wynikających z wykonanych czynności procesowych lub operacyjno-rozpoznawczych oraz na polecenie prokuratora. W przypadku uzasadnionych potrzebami postępowania można opracowywać plany realizacji węzłowych czynności, np. przesłuchania, przeszukania, konfrontacji, okazania, eksperymentu procesowego itp.

2. Wersje kryminalistyczne.

Przystępując do planowania czynności wykrywczych, należy uporządkować zdobytą wiedzę o zdarzeniu wg schematu, wyznaczonego przez tzw.: „siedem złotych pytań”. Aby odpowiedzieć na te pytania należy przeprowadzić rekonstrukcje całego zdarzenia, łącząc znane już fakty z hipotezami. Hipoteza odnosząca się do przebiegu fragmentu lub całości zdarzenia przestępczego, zbudowana na użytek procesu wykrywczego, nosi nazwę wersji kryminalistycznej albo wersji śledczej.

W dotychczasowej literaturze z dziedziny prawa karnego procesowego i kryminalistyki oraz w praktyce organów ścigania można spotkać rożne nazwy oraz klasyfikacje wersji.

Jednym z najczęściej używanych określeń jest wersja śledcza i operacyjna. Wersja operacyjna różni się od wersji śledczej tym, że:

• oparta jest na materiałach operacyjnych (mniej prawych)

• sprawdzana jest środkami i metodami operacyjnymi,

• nie rodzi bezpośrednich konsekwencji procesowych.

W zależności od zakresu przedmiotu wersji można wyróżnić:

• wersje zdarzenia - odnoszącą się do charakteru zjawiska jako całości z punktu widzenia jego niezgodności z prawem,

• wersje zagadnieniowe (ogólne) - odnoszące się do zespołu faktów możliwych do wyróżnienia ze względu na przypisywanie im pewnych cech wspólnych,

• wersje cząstkowe (szczegółowe) - odnoszące się do fragmentów zdarzenia lub przypuszczeń o osobach i rzeczach, jako mających związek z rozpatrywanym zdarzeniem.

Nawet najtrafniej zbudowana wersja kryminalistyczna wymaga sprawdzenia, bez którego jej przydatność dla celów toczącego się postępowania karnego wydaje się nie w pełni wykorzystana.

Metody sprawdzania wersji:

1. czynności operacyjno-rozpoznawcze,

2. czynności procesowe,

• przesłuchanie,

• opinia biegłego,

• okazanie,

• wizja lokalna,

• eksperyment procesowy

• przeszukanie.

ROZDZIAŁ VIII

ŚWIADEK

Karol Urban

1. Pojęcie i status prawny świadka.

Świadek, obok podejrzanego i biegłego, należy do osobowych źródeł dowodowych. W procesie karnym świadek dostarcza środka dowodowego w postaci zeznań. Nauka rozróżnia pojecie świadka w rozumieniu faktycznym i procesowym.
W znaczeniu faktycznym świadkiem jest osoba posiadające informacje o okolicznościach i faktach istotnych dla postępowania karnego. Osoba taka staje się świadkiem w znaczeniu procesowym dopiero po wezwaniu jej przez uprawniony organ do złożenia zeznań. Ponadto nauka procesu zna pojęcie „świadka przybranego”. Jest to osoba powołana do obecności przy czynnościach procesowych. W razie potrzeby może być ona przesłuchana na okoliczność przebiegu i wyników czynności przy których była obecna.

2. Prawa i obowiązki świadka.

2.1. Prawa świadka.

• Prawo do odmowy zeznań - prawo to uregulowane jest w art.182 kpk.., z którego wynika, że prawo odmowy zeznań przysługuje osobie najbliższej dla podejrzanego (par.1). Celem tego rozwiązania jest stworzenie świadkowi możliwości uniknięcia konfliktu psychicznego w razie potrzeby wyboru między złożeniem zeznań prawdziwych lecz obciążających podejrzanego a narażeniem siebie na odpowiedzialność karną z art. 233 kk.. Pojęcie osoby najbliższej zdefiniowane jest w art. 115 par. 11 kk.. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia (adopcji). Odmówić zeznań może również osoba będąca współsprawcą czynu, której sprawa rozpatrywana jest w postępowaniu wyłączonym do odrębnego prowadzenia (par 3). W razie stwierdzenia, że osobie przesłuchiwanej przysługuje prawo do odmowy zeznań przesłuchujący bezwzględnie powinien ją o tym pouczyć. Jeżeli świadek nie chce skorzystać z powyższego prawa należy go przesłuchać pouczając o odpowiedzialności karnej z art. 233kk.

• Prawo do uchylania się do odpowiedzi na niektóre pytania ( art. 183kpk. ) - prawo to przysługuje świadkowi w sytuacji gdy odpowiadając na pytanie mógłby narazić na odpowiedzialność za przestępstwo lub wykroczenie siebie lub osobę najbliższą. O prawie tym należy świadka pouczyć gdy przed przesłuchaniem lub jego trakcie ujawnia się w/w okoliczności. Brak takiego pouczenia i złożenie zeznań fałszywych nie powoduje odpowiedzialności karnej z art. 233kk..

• Prawo żądania zwolnienia z obowiązku składania zeznań (art. 185 kpk.) - prawo to przysługuje świadkowi wówczas gdy pozostaje on w szczególnie bliskim stosunku osobistym z podejrzanym. Chodzi to o bliską przyjaźń, dług wdzięczności, narzeczeństwo, wspólne interesy, itp. Jeżeli świadek wykaże istnienie takiego stosunku z podejrzanym, przesłuchujący powinien rozważyć ewentualne zwolnienie świadka z obowiązku składania zeznań.

• Prawo do swobodnego składania zeznań (art. 171 kpk.) - przepis ten z jednej strony zabrania stosowania jakichkolwiek niedozwolonych form nacisku na świadka a z drugiej strony określa procesowy tryb jego przesłuchania. Rozróżnia się tutaj dwie fazy przesłuchania. Fazę spontanicznych zeznań i fazę pytań i odpowiedzi.

• Prawo do wzmożonej ochrony prawnej (art. 245kk.) - przepis ten chroni świadka przed wpływaniem na treść jego zeznań lub wykonywaniem przez niego procesowych obowiązków, a także przed zemstą za złożenie określonych zeznań.

• Prawo do zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania (art. 191 par. 3 kpk.) - z przepisu tego wynika, że jeżeli istnieje niebezpieczeństwo użycia wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej przemocy lub groźby bezprawnej w związku z jego zeznaniami - jego adres zamieszkania można zastrzec do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. W protokóle przesłuchania należy wówczas podać adres dla doręczeń wskazany przez świadka.

• Świadek anonimowy (art. 184 kpk.) - przepis ten umożliwia w określonej sytuacji, utajnienie wszelkich danych umożliwiających identyfikację danego świadka. Utajnieniu podlegają nie tylko jego dane personalne lecz również fragmenty zeznań na podstawie których można ustalić jego tożsamość. Decyzję o uznaniu konkretnego świadka za świadka anonimowego podejmuje sąd w sytuacji gdy istnieje uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach tego świadka lub osoby dla niego najbliższej. Po uprawomocnieniu się postanowienia sądu w/w dane dotyczące świadka objęte są tajemnicą państwową. Przesłuchiwać go może tylko prokurator lub sąd.

• Prawo do zwrotu poniesionych kosztów (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 04.07.1990 w sprawie „Wysokości należności świadków i stron w postępowaniu sądowym”) - na podstawie tego rozporządzenia świadkowi przysługuje:

• zwrot utraconego zarobku (na podstawie przedłożonego przez świadka zaświadczenia),

• zwrot kosztów podróży z miejsca zamieszkania do miejsca wykonywania czynności i z powrotem według kosztów przejazdu środkiem transportu masowego w klasie najniższej,

• strawne (diety) i koszt noclegu. Rozliczenie tych kosztów dokumentuje się na formularzu Ms-15 (Rachunek kosztów stawiennictwa świadka).

2.2. Obowiązki świadka.

Obowiązki te ciążą na świadku od momentu wezwania go w charakterze świadka. Są one następujące:

• Obowiązek stawiennictwa na wezwanie i pozostawania do dyspozycji organu wzywającego do chwili zwolnienia - świadek zobowiązany jest stawić się w miejscu i czasie wyznaczonym w wezwaniu (art. 177 kpk.). Oddalenie się poza to miejsce przed zwolnieniem może spowodować nałożenie kary porządkowej (art.285kpk.). Od obowiązku tego zwolnione są osoby kalekie, chore, lub takie które nie mogą się stawić z innej nie dającej się pokonać przeszkody. Niestawiennictwo z powodu choroby winno być usprawiedliwione zaświadczeniem uprawnionego lekarza. W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa świadka można przymusowo doprowadzić (wyłącznie na podstawie postanowienia prokuratora), a niezależnie od tego można wnioskować do prokuratora o nałożenie na tego świadka kary porządkowej pieniężnej określonej w art. (285kpk.).

• Obowiązek zeznawania (art. 177kpk.). Osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek złożyć zeznania z wyjątkiem sytuacji kiedy przysługuje jej prawo do odmowy zeznań lub gdy zostanie z tego obowiązku zwolniona. W razie bezpodstawnej odmowy zeznań można wobec niego zastosować środki przymusu w postaci kar porządkowych określonych w art. 287kpk..

• Obowiązek mówienia prawdy (art. 233kk.). Przed przesłuchaniem każdy świadek powinien być pouczony o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Nie pouczenie o takiej odpowiedzialności powoduje niemożność ukarania go za w/w przestępstwo. Podkreślić należy, że odpowiedzialność z art. 233 par.1 kk. wchodzi w grę tylko wówczas gdy świadek świadomie skłania fałszywe zeznania a nie wówczas gdy są one wynikiem błędnego postrzegania zdarzeń będących przedmiotem przesłuchania.

• Obowiązek poddania się oględzinom i badaniom lekarskim (art. 192 kpk.). Zasadą jest że świadka można poddać takim badaniom lub oględzinom za jego zgodą. Jednak w sytuacji gdy od wyników tych badań lub oględzin zależy karalność czynu, świadek nie może się temu sprzeciwić. W praktyce dotyczy to najczęściej pokrzywdzonego przestępstwem, które spowodowało uszczerbek na jego zdrowiu. Ponieważ kodeks postępowania karnego nie wprowadza żadnych ograniczeń co do wieku i stanu zdrowia psychicznego świadka, dla właściwej oceny jego zeznań może być konieczne przesłuchanie go w obecności biegłego lekarza lub psychologa. Przesłuchanie takie może nastąpić tylko na zarządzenie prokuratora lub sądu.

• Obowiązek zachowania w tajemnicy tego co świadek dowiedział się w związku z przesłuchaniem.

Podczas przesłuchania może zaistnieć konieczność udzielenia świadkowi informacji stanowiących tajemnicę postępowania. W takiej sytuacji należy dodatkowo pouczyć go o odpowiedzialności karnej z art. 241 § 1 kk.

3. Zakazy dowodowe.

Zakazy te dzielimy na bezwzględne i względne.

Do zakazów bezwzględnych należą:

1. Zakaz przesłuchania w charakterze świadka obrońcy, co do faktów o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 kpk.). Najczęściej dotyczy to okoliczności uzyskanych przez obrońcę od podejrzanego. Zakaz ten obejmuje również adwokata nie będącego obrońcą, który kontaktował się z osobą zatrzymaną na działając na postawie art. 245 kpk..

2. Zakaz przesłuchania duchownego na okoliczności objęte tajemnicą spowiedzi (art. 178 pkt 2 kpk.). Zakaz ten dotyczy tych wyznań, które są wyznawane przez państwo polskie.

3. Zakaz przesłuchania w charakterze świadka podejrzanego w jego własnej sprawie.

4. Zakaz przeprowadzania dowodów z zeznań świadka, który mimo przysługującego mu prawa do odmowy zeznań złożył zeznania a nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego przesłuchania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji oświadczył, że chce z tego prawa skorzystać. W takiej sytuacji wcześniej złożone przez niego zeznania nie mogą być odczytywane ani brane pod uwagę jako dowód art. 186 par 1 kpk.

5. Zakaz zastępowania protokółów przesłuchania świadka notatkami, zapiskami czy innymi pismami (art. 174 kpk.).

Zakazy te nazywamy bezwzględnymi, gdyż ich przekraczanie jest absolutnie niedopuszczalne.

Zakazy względne.

Dotyczą one zakazu przesłuchiwania świadka na okoliczności objęte tajemnicą państwową służbową lub zawodową. Ponieważ świadek może być zwolniony przez uprawniony organ z obowiązku zachowania tajemnicy, przesłuchanie na takie okoliczności jest możliwe.

Tajemnica państwowa - z obowiązku jej zachowania może świadka zwolnić, na wniosek prokuratora lub sądu uprawniony organ przełożony nad świadkiem.
W przypadku policjantów organem tym jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Tajemnica służbowa i zawodowa - z obowiązku jej zachowania może świadka zwolnić sąd lub prokurator. Ponadto kodeks wyróżnia szczególne tajemnice zawodowe, adwokacką, radcy prawnego, lekarską lub dziennikarską. Z obowiązku ich zachowania może świadka zwolnić w szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd. Nikt nie może zwolnić dziennikarza z obowiązku zachowania w tajemnicy danych umożliwiających identyfikację osoby informującej go o ile zastrzegła ona anonimowość. Wyjątkiem jest przypadek, gdy informacja dotyczy przestępstw określonych w art. 118, 127, 128, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 kk.

4. Metody i etapy przesłuchania świadka.

W literaturze wyróżnia się następujące metody przesłuchania świadka:

• Metoda ujawniania związku świadka ze sprawą - metodę tą stosuje się w sytuacji gdy świadek kłamliwie twierdzi, że nie zetknął się z sytuacją, na temat której ma zeznawać. Wówczas należy przedstawić mu dowodu świadczące o istnieniu takiego związku.

• Metoda perswazji - polega na odwoływaniu się do wartości moralnej świadka, jego postawy obywatelskiej. Należy ja stosować wówczas gdy przesłuchujemy osobę, która posiada ww. cechy.

• Metoda przypominania - stosuje się ją gdy świadek nie zaprzecza, iż „zetknął się” z daną sprawą lecz zasłania się nie pamięcią. Metoda polega na przypominaniu świadkowi okoliczności jego życia, które powinien pamiętać, a które łączą się z okolicznościami sprawy karnej, w szczególności należy się odwoływać do takich okoliczności z życia świadka do których chętnie się przyzna. Należy wówczas wykazać związek czasowy w/w okoliczności z okolicznościami sprawy karnej i w ten sposób wykazać „szczególnie selektywną pamięć”.

• Metoda wytwarzania u świadka poczucia bezpieczeństwa - stosuje się ją wówczas gdy świadek czuje się zagrożony i w związku z tym odmawia składania zeznań. Jeżeli przesłuchujący stwierdzi, że obawy świadka są uzasadnione powinien przedstawić środki, które mogą zapewnić mu bezpieczeństwo ( utajnienie jego adresu, ewentualna odpowiedzialność karna osób grożących z art. 245 kk. a w szczególnych przypadkach, bardzo poważnych sprawach zastosowanie instytucji świadka anonimowego).

• Metoda bezpośredniego wykazywania kłamstwa - Stosuje się wobec świadka, który kłamie w sytuacji gdy dowody zebrane w sprawie wykazują tą kłamliwość jednoznacznie. Należy wówczas ujawnić świadkowi te dowody.

• Metoda „ślepej uliczki” - Stosuje się wobec świadków którzy dużo mówią lecz kłamią. Należy wówczas pozwolić mu mówić jak najwięcej zadając odpowiednie pytania. W ten sposób należy doprowadzić do sytuacji gdy świadek tak „zaplącze się w swoich kłamstwach, że sam zorientuje się, iż dalsze kłamstwo nie ma sensu.

• Metoda „wszechwiedzy” - metoda zakłada dokładną znajomość różnych faktów z życia świadka. Jej zastosowanie polega na rozmowie ze świadkiem na temat tychże faktów co powinno wytworzyć u niego przekonanie, że Policja znając w/w fakty wie również wszystko o zdarzeniu, na okoliczność którego jest przesłuchiwany.

• Metoda szczegółowych pytań - należy ją stosować w sytuacji gdy świadek wcześniej uzgodnił kłamliwe zeznania z innymi osobami (podejrzany, inny świadek). Opiera się ona na założeniu, że uzgodnić można zasadnicze sprawy, natomiast nie jest to możliwe w odniesieniu do różnych nie istotnych z punktu widzenia sprawy szczegółów. Należy więc pytać o te szczegóły i wykazać świadkowi, zaistniałe rozbieżności.

• Metoda ujawniania motywów kłamstwa - polega ona na wykazaniu świadkowi, że przesłuchujący wie dlaczego świadek składa kłamliwe zeznania. Wiedzę o motywach kłamstwa można uzyskać poprzez zachowanie się świadka przed i w trakcie przesłuchania, ustalenie jego powiązań ze stronami w postępowaniu a także jego zainteresowanie sposobem zakończenia sprawy.

5. Etapy przesłuchania świadka.

Czynności wstępne. Na tym etapie należy ustalić tożsamość świadka oraz przeprowadzić z nim luźną rozmowę na tematy nie związane ze sprawą. Celem tej rozmowy jest nawiązanie kontaktu, stworzenie odpowiedniej atmosfery a także zorientowanie się w cechach osobowości świadka. Następnie należy pouczyć świadka o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań i wypełnić część formalną protokółu przesłuchania świadka.

Etap spontanicznych zeznań. Rozpoczyna się on od ogólnego pytania „co świadkowi jest wiadome w danej sprawie”. Po zadaniu tego pytania przesłuchujący powinien umożliwić świadkowi swobodną wypowiedź bez przerywaniu mu i stawiania pytań. Jeżeli świadek zaczyna mówić o okolicznościach nie związanych ze sprawą należy go naprowadzić na właściwy temat. Na tym etapie przesłuchujący powinien wyłącznie słuchać wypowiedzi.

Etap pytań i odpowiedzi. Rozpoczyna się on z chwilą zakończenia spontanicznej wypowiedzi świadka. Stawiane pytania mogą mieć na celu:

• uzupełnienie zeznań gdy świadek pominął jakieś okoliczności,

• sprecyzowanie wypowiedzi, która miała charakter ogólnikowy,

• kontrolę wypowiedzi,

Zadając pytania należy jednocześnie protokołować treść zeznań.

Etap czynności końcowych.

Należą do nich:

• zapoznanie świadka z protokółem (odczytanie lub umożliwienie odczytania osobistego),

• wprowadzenie poprawek i uzupełnień,

• podpisanie protokółu przez osoby uczestniczące w czynności,

• ewentualne pouczenie świadka o obowiązku zachowania w tajemnicy wiadomości uzyskanych podczas przesłuchania,

• uregulowanie finansowych należności świadka,

• podziękowanie za stawiennictwo i złożenie zeznań.

Protokół przesłuchania świadka.

Protokół jest jedyną dopuszczalną formą procesowego zabezpieczenia zeznań świadka. Wypowiedź świadka należy odnotować w protokóle z możliwą dokładnością formułując ją w pierwszej osobie czasu przeszłego. Należy używać języka zrozumiałego, z pominięciem gwary i żargonu. Wulgaryzmy protokółuje się wówczas, gdy wyczerpują one znamiona przestępstwa. Zaprotokołowane zeznania powinny mieć formę zapisanej wypowiedzi. Niekiedy jednak, jeżeli ma to znaczenie należy w protokole odnotowywać zadawane pytania i udzielane odpowiedzi. W razie potrzeby należy również odnotować szczególne reakcje świadka na zadawane pytania itp.

ROZDZIAŁ IX

PRZESZUKANIE

Robert Hampelski

Zbigniew Bogusz

1. Podstawy prawne i cele przeszukania.

Podstawy prawne.

Przez podstawy prawne należy rozumieć odpowiednie przepisy kpk i innych ustaw dających uprawnienia organom procesowym do zatrzymania rzeczy lub przeprowadzenia przeszukania.

• art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r.

• art. 217 § 1 kpk

• art. 219 § 1, 2 kpk

• art. 247 § 1 kpk

• art. 308 § 1 kpk.

• art. 44 § 1, 2 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia

Cele przeszukania

• Znalezienie przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie, które:

• służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa (np. broń, łomy, łamaki, środki i urządzenia służące do fałszowania, dokumenty),

• zachowały na sobie ślady przestępstwa (np. ubranie sprawcy ze śladami krwi, wydzielin lub wydalin, mikrośladami),

• pochodzące bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa (np. rzeczy stanowiące przedmiot kradzieży, oszustwa, fałszywe pieniądze lub dokumenty, przedmioty pochodzące z przemytu),

• mogą służyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn i okoliczności przestępstwa (np. notatki, zapiski, adresy także na komputerowych nośnikach informacji, świadczące o działalności przestępczej lub kontaktach przestępczych, buty, których odciski zostały pozostawione na miejscu przestępstwa),

• których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione (np. broń palna, broń biała, amunicja, materiały wybuchowe).

• Wykrycie, zatrzymanie albo przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej

• Ujawnienie mienia ruchomego osoby podejrzanej w celu tymczasowego zajęcia tego mienia.

• Odnalezienie ofiary przestępstwa albo jej zwłok.

• Odnalezienie paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy, jeżeli zachodzi potrzeba wydania zakazu opuszczania kraju przez podejrzanego.

• Odnalezienie dokumentów potrzebnych do odtworzenia zaginionych lub zniszczonych akt postępowania karnego.

1. Zasady procesowe i taktyczne przeszukania.

Procesowe zasady przeszukania

Przeszukanie, jako czynność procesowa naruszająca podstawowe wolności obywatelskie, powinno być prowadzone zgodnie z regułami określonymi w k.p.k.

Czas przeszukania

Zasadą jest, że przeszukanie może być prowadzone o każdej porze dnia i nocy. Ustawa przewiduje jednak ograniczenia w tym względzie w zakresie pomieszczeń zamieszkałych. Nie chodzi tylko o pomieszczenia mieszkalne, np. mieszkania, ale o obiekty aktualnie zamieszkane, czyli te, w których stale lub okresowo ktoś przebywa. Takim pomieszczeniem jest pokój hotelowy, ale nie jest nim poczekalnia dworca kolejowego, sala kinowa itp.

Pomieszczenia zamieszkane należy przeszukiwać w dzień, czyli w godzinach od 6.00 do 22.00. W porze nocnej może być ono przeprowadzone tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki, czyli w sytuacjach, gdy - z uwagi na obawę ukrycia poszukiwanych osób lub przedmiotów albo zniszczenia tych ostatnich - nie wskazana jest zwłoka.

W wypadku, gdy przeszukanie pomieszczenia zamieszkanego rozpoczęto za dnia, nie ma przeszkód do jego kontynuowania po nastaniu nocy. Jest to uzasadnione przede wszystkim koniecznością dokończenia czynności.

Ograniczenia czasowe przeprowadzenia przeszukania nie dotyczą lokali powszechnie dostępnych w nocy, np. restauracji, kasyna czy kina oraz pomieszczeń służących do przechowywania przedmiotów, np. szatnie

Miejsce przeszukania

K.p.k. przewiduje szczególny sposób postępowania w przypadku przeszukania pomieszczeń lub miejsc zamkniętych, należących do instytucji państwowej lub samorządowej. O zamierzonym przeszukaniu należy zawiadomić kierownika tej instytucji lub jego zastępcę albo organ nadrzędny i dopuścić ich do udziału w czynności. Obowiązek ten wiąże się z potrzebą zapewnienia właściwego zabezpieczenia dokumentów związanych z funkcjonowaniem tych instytucji, zwłaszcza wiadomości objętych tajemnicą państwową, służbową, zawodową lub inną chronioną przez ustawę.

Przeszukanie pomieszczenia zajętego przez wojsko może nastąpić jedynie w obecności dowódcy lub osoby przez niego wyznaczonej.

Przeszukanie pomieszczeń dyplomatycznych, które zgodnie z art. 22 § 1 konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. (Dz. U. nr 37, poz. 232 z dn. 8 września 1965 r.) są nietykalne, jest dopuszczalne tylko za zgodą szefa misji.

Mniejsze ograniczenia występują w odniesieniu do przeszukania pomieszczeń urzędów konsularnych. W myśl art. 31 § 2 konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z dnia 24 kwietnia 1963 r ( Dz. U. nr 13, poz. 98 z dn. 17 maja 1982 r.) przeszukanie jest niedopuszczalne bez zgody kierownika urzędu tylko w tej części pomieszczeń konsularnych, którą urząd konsularny używa wyłącznie dla potrzeb swej działalności.

Osoba dokonująca przeszukania

Generalną zasadą jest dokonywanie przeszukania osoby i odzieży przez osobę niezależnie od płci osoby poddanej tej czynności. Ustawa zaleca jednak, by w miarę możliwości dokonywała je osoba tej samej płci. Zalecenie to nie dotyczy przeszukania przedmiotów podręcznych. Jego celem jest bowiem zaoszczędzenie osobie przeszukiwanej wstydu związanego z koniecznością np. całkowitego rozebrania się. Jeżeli jednak istnieją trudności z dokonaniem takiego przeszukania przez osobę tej samej płci, może je przeprowadzić osoba przeciwnej płci. Ma to miejsce przede wszystkim w wypadkach nie cierpiących zwłoki, np. na miejscu zatrzymania osoby podejrzanej.

Sposób przeszukania

Przed przystąpieniem do przeszukania należy zawiadomić osobę, u której ma być ono przeprowadzone o celu tej czynności, a także wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Przy przeszukaniu ma prawo być obecna osoba, u której się je przeprowadza, a także osoba przez nią wskazana, np. bliski krewny lub znajomy. Można odmówić jej obecności, jeżeli uniemożliwia to przeszukanie lub utrudnia je w istotny sposób. Prowadzący czynność może przybrać także inną osobę. W razie nieobecności na miejscu gospodarza lokalu, do przeszukania przywołuje się przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada. Zadaniem tych osób jest obserwowanie przebiegu przeszukania, a ich obecność ma sprzyjać przestrzeganiu obowiązujących przepisów przez organy procesowe dokonujące przeszukania, a także chronić te organy przed bezpodstawnymi zarzutami dotyczącymi prawidłowości przeszukania.

Jak już wcześniej wspomniano przeszukanie jako czynność ograniczająca w istotny sposób prawa obywatelskie, powinno być dokonane w taki sposób, by było jak najmniej uciążliwe. Ingerencja musi być niezbędna oraz tak dokonana, by przyniosła jak najmniejsze skutki uboczne dla zdrowia, majątku oraz sytuacji życiowej dotkniętego i jego bliskich. W trakcie przeszukania dopuszczalne są tylko takie działania organów procesowych, które są niezbędne do dotarcia do miejsca prawdopodobnego znajdowania się poszukiwanej rzeczy lub osoby i zabezpieczenia ich w celach procesowych. W takcie przeszukania może być stosowany przymus, ale tylko w takim zakresie, w jakim jest to konieczne do dotarcia do poszukiwanych osób lub rzeczy. Osoby dotknięte przeszukaniem są obowiązane do biernego zachowania, a więc muszą podporządkować się wszystkim czynnościom poszukiwawczym, ale nie mogą być zmuszane do aktywnego działania w celu ułatwienia przeszukania. Dopuszczalne jest unieruchomienie osoby uniemożliwiającej przeszukanie.

2. Przeszukanie osoby.

Przeszukanie osoby w praktyce często zbiega się z jednoczesnym przeszukaniem pomieszczeń lub rzeczy, którymi dana osoba w tym czasie dysponuje (np. mieszkanie, pojazd, bagaż).

Najczęstszymi powodami, które uzasadniają przeszukanie osoby, są przede wszystkim:

• zatrzymanie w związku z prowadzonym postępowaniem przygotowawczym,

• zatrzymanie w związku z prowadzonymi poszukiwaniami na podstawie listu gończego,

• zatrzymanie na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa,

• zatrzymanie w pościgu lub podczas zasadzki,

• przybycie osoby na miejsce przeprowadzanego przeszukania,

• uzasadnione podejrzenie o posiadanie przedmiotów pochodzących z przestępstwa, służących do jego popełnienia, lub których posiadanie bez wymaganego zezwolenia jest zabronione,

• uzasadnione podejrzenie o udział osoby w przestępstwie, powzięte przez funkcjonariusza policji na podstawie konkretnej sytuacji i własnej obserwacji ( np. osoba na widok funkcjonariusza ucieka, ukradkiem przenosi bagaże, przenosi bagaże przedmioty tego samego rodzaju, co do których zgłoszono zawiadomienie o przestępstwie, znajduje się w pobliżu miejsca wołania o pomoc).

Przeszukanie osoby musi wynikać z konkretnych uzasadnionych potrzeb, odnoszących się do danej osoby. Ponadto musi mu przyświecać określony cel.

Celem przeszukania osoby jest przede wszystkim :

• przy zatrzymaniu- zapewnienie bezpieczeństwa funkcjonariuszom jak i osobie zatrzymywanej (np. pozbawienia jej możliwości targnięcia się na swoje lub cudze życie),

• odnalezienie przedmiotów pochodzących z przestępstwa,

• odnalezienie przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa,

• ujawnieniu śladów mogących mieć znaczenie dowodowe,

• odnalezienie przedmiotów świadczących o popełnieniu przestępstwa przez inną osobę,

• odebranie przedmiotów których posiadanie jest zabronione.

Przeszukanie osoby składa się, z następujących faz:

• ogólnego przeszukania, mającego na celu odebranie broni i innych niebezpiecznych dla życia lub zdrowia narzędzi ( przedmiotów),

• odebranie przeszukiwanemu takich przedmiotów jak bagaże, paczki, teczki itp.,

• przeszukanie odzieży (dokładne),

• przeszukanie ciała,

• przeszukanie przedmiotów odebranych osobie przeszukiwanej.

Przeprowadzenie przeszukania osoby.

Przeszukania ogólnego dokonuje się w zasadzie zawsze a już bez żadnych wyjątków w tych przypadkach, gdy można się z jakichkolwiek powodów spodziewać zamachu na przeszukującego lub gdy podejrzewamy, że przeszukiwana osoba może posiadać przy sobie broń lub inne niebezpieczne narzędzia. Przeszukanie takie należy przeprowadzić bez względu na to gdzie nastąpił kontakt z przeszukiwanym. Polega ono na sprawdzeniu poprzez oklepywanie opuszkami palców (tzw. metoda palpacyjna) osoby przez odzież. Przeszukanie osoby prowadzi się zazwyczaj po założeniu kajdanek i umieszczeniu osoby w odpowiedniej pozycji, gwarantującej przeszukującemu pełne bezpieczeństwo. Czynność przeszukania poprzez oklepywanie zazwyczaj prowadzona jest od głowy w kierunku kończyn. Niekiedy konieczne jest dokonanie zmiany pozycji osoby przeszukiwanej celem dotarcia do miejsc niedostępnych. W takich przypadkach czynność ta winna zostać wykonana przez funkcjonariusza przeszukującego z zachowaniem szczególnych środków ostrożności. Wskazanym jest również aby policjant przeszukujący asekurowany był podczas czynności przez co najmniej jednego funkcjonariusza. Po przeprowadzeniu czynności związanych z ogólnym przeszukaniem możemy przystąpić do realizacji dalszych czynności opisanych w pkt 2-5. O ile działanie określone w pkt 2, tj. odebranie przedmiotów (bagaże itp.) można przeprowadzić na miejscu przeszukania ogólnego, zasadnym jest, aby pozostałe czynności przeprowadzone zostały w miejscu do tego sprzyjającym. Jeżeli planowane zatrzymanie osoby dokonano w miejscu publicznym lub niesprzyjającym bądź decyzję o przeszukaniu jej podjęto w takim miejscu, zasadnym jest po dokonaniu ogólnego przeszukania oraz odebraniu bagaży i innych przedmiotów, doprowadzić taką osobę do jednostki policji lub innego miejsca (pomieszczenia), umożliwiającego dokonanie właściwego przeszukania. Przeszukania osoby nie należy przeprowadzać w miejscu nasilonego ruchu, ani w żadnym innym miejscu, które utrudniałoby lub uniemożliwiało właściwe dokonanie tej czynności (np. umożliwiałoby ucieczkę, zbiegowisko, ingerencję innych postronnych osób). Jeżeli natomiast miejsce odpowiada warunkom, możliwym jest dokonanie przeszukania osoby bez przewożenia do jednostki policji. W przypadku zaistnienia konieczności zmiany miejsca przeszukania po dotarciu na nie należy przystąpić do dalszego etapu (fazy opisanej w pkt 3) czyli przeszukania odzieży. Czynność tę przeprowadza się badając odzież po zdjęciu z przeszukiwanego. Sposób jej wykonania uzależniony będzie przede wszystkim od celu przeszukania. Na odzieży znajdować się mogą różnego rodzaju ślady np. krew, włosy, sperma itp. mogą być w niej ukryte również różnego rodzaju przedmioty. Miejsce ich ukrycia zależeć będzie od ich rozmiarów oraz pomysłowości przeszukiwanego. Zdarza się, że przedmioty są ukryte w widocznych miejscach („najciemniej jest pod latarnią”), jak również w miejscach trudno dostępnych, np. pod podszewkami, w szwach itp., np. żyletki, igły, pilniki itp.

Odzież bada się dokładnie zarówno po stronie zewnętrznej jak i wewnętrznej. Obuwie bada się zwracając szczególną uwagę na ich budowę, ozdobne lub użytkowe części, widoczne naprawy, charakterystyczne i nietypowe cechy, ich wnętrze oraz rozmiar porównując z rozmiarem stopy. W praktyce znane są przypadki ukrywania różnego rodzaju przedmiotów m.in. w cholewkach lub w warstwach podeszwy bądź obcasa. Po dokonaniu przeszukania odzieży należy przystąpić do kolejnego etapu (fazy opisanej w pkt 4) czyli przeszukaniu ciała.

Przy tych czynnościach należy zwrócić szczególną uwagę na założone opatrunki (plastry, bandaże, gipsy itp.) pod którymi mogą być ukrywane przedmioty. Ponadto sprawdzić należy włosy (dotykiem, przeczesywaniem przy pomocy grzebienia), miejsca pod pachami, jamę ustną, krocze, narządy rodne (kobiety), odbytnicę, okolice uszu, przestrzenie pomiędzy palcami dłoni i stóp.

W uzasadnionych przypadkach przeszukanie ciała może być przeprowadzone przy pomocy lekarza. Osobę przeszukiwaną można również prześwietlić lub podać środek przeczyszczający . Kolejną czynnością przeszukania osoby jest przeszukanie przedmiotów odebranych od osoby przeszukiwanej (faza nr 5).

Opisane wyżej sposoby przeszukania osoby są typowe w przypadkach, gdy sytuacja wymaga zachowania szczególnych środków ostrożności np. gdy mamy do czynienia z niebezpiecznym przestępcą. Należy jednak pamiętać, że z dokonaniem przeszukania wiążą się obowiązki związane z przedstawieniem sytuacji prawnej a w szczególności:

• przedstawieniem się,

• okazaniem dokumentu uprawniającego do przeprowadzenia czynności,

• poinformowaniem o celu przeszukania i wezwaniem do dobrowolnego wyjęcia przedmiotów interesujących organ ścigania,

• pouczeniem o prawie otrzymania zatwierdzenia przeszukania,

• pouczeniem, że można złożyć zażalenie na sposób przeszukania,

• sporządzeniem stosownej dokumentacji - art. 143 § 1 pkt 6.

1. Przeszukanie pomieszczeń.

Przeszukanie pomieszczenia jest najbardziej złożonym i skomplikowanym rodzajem przeszukania. Pierwszym zespołem czynności objętych taktyką jest przygotowanie przeszukania. Przygotowuje się oczywiście tylko przeszukania zaplanowane, gdyż trudno sobie wyobrazić przygotowanie tzw. przeszukania bezpośredniego dokonywanego w ramach pościgu lub innych sytuacji nie cierpiących zwłoki.

Jeszcze przed podjęciem próby wejścia do pomieszczenia należy dokonać dyslokacji pracowników grupy, która ma przeprowadzić przeszukanie.

W dyslokacji powinno się uwzględnić między innymi następujące punkty:

• wejścia i wyjścia zarówno z pomieszczeń, jak i z budynku, w którym znajduje się pomieszczenie,

• obserwacja okien pomieszczenia, w którym ma być prowadzone przeszukanie,

• obserwacja ewentualnych budynków pobliskich np. gospodarczych lub garaży.

Po dokonaniu wszystkich przedsięwzięć powraca problem wejścia do pomieszczenia, które może być:

• oficjalne - polega ono na tym, że funkcjonariusze przedstawiają się przez drzwi (np. sierż. Jan Kowalski z Komendy Powiatowej Policji w Pile proszę otworzyć drzwi).

• zakamuflowane, które może być zrealizowane dwojako:

• po pierwsze podanie się funkcjonariuszy (a) za inną osobę

• po drugie skorzystanie faktyczne z pomocy np. dozorcy lub sąsiada.

W świetle doświadczeń wielu policji, w tym także polskiej istnieją tu następujące możliwości:

1. właściciel pomieszczenia bez oporów umożliwi wejście organom mającym przeprowadzić przeszukanie

2. właściciel albo odmówi otwarcia drzwi, albo nie reaguje na pukanie czy dzwonienie. W każdej z sytuacji wymienionych w tym punkcie istnieją zawsze dwa poważne niebezpieczeństwa:

• zniszczenie dokumentów lub przedmiotów poszukiwanych przez organy ścigania,

• przygotowanie się domownika do czynnej napaści na funkcjonariusza (y).

W praktyce policji wielu krajów sytuację uniemożliwienia przez właściciela wejścia do jego pomieszczenia wymienioną tu w punkcie 2 próbuje się rozwiązać następującymi metodami:

• WEJŚCIA „SIŁOWEGO”

• WEJŚCIA „SIŁOWEGO” TZW. ZMASOWANEGO,

• WEJŚCIA „Z GOSPODARZEM”,

• „PODSTAWIENIA”.

Po wejściu do pomieszczenia kierownik grupy powinien:

• wylegitymować się osobie, u której ma być przeprowadzone przeszukanie, (czynność tą należy wykonać niezależnie od tego czy jesteśmy w umundurowaniu służbowym, czy po cywilnemu).

• sprawdzić tożsamość osób przebywających w pomieszczeniu, oraz przeprowadzić - w miarę potrzeby - przeszukanie osoby - sporządzając odrębny protokół (w celu sprawdzenia, z kim mamy do czynienia, i czy osoba ta nie posiada przy sobie niebezpiecznych przedmiotów),

• przed przystąpieniem do przeszukania policjant okazuje dokument stanowiący podstawę prawną przeszukania (np. polecenie prokuratora, sądu lub nakaz kierownika jednostki, a w ostateczności legitymację służbową).

• zawiadamia właściciela pomieszczenia o celu czynności.

• wzywa go do wydania poszukiwanych przedmiotów bądź do wskazania miejsca, w którym ukrywa się poszukiwana osoba (rezygnuje z tego obowiązku gdyby zwłoka zagrażała jego bezpieczeństwu).

• poucza osobę, u której dokonuje przeszukania o prawie przybrania osoby, która będzie obecna przy przeszukaniu, (jeżeli nie uniemożliwi to przeszukania albo nie utrudni go w poważny sposób).

• kierujący przeszukaniem może również uprzedzić domowników o tym, że zastrzega sobie prawo odbierania telefonów (stacjonarnych i komórkowych) i otwierania drzwi osobom przybywającym.

• może również pouczyć ich o warunkach spożywania posiłków i załatwiania potrzeb fizjologicznych.

Funkcjonariusze, którzy nie biorą udziału w czynnościach formalnych tzn. nie sporządzają dokumentacji, nie przeszukują pomieszczeń winni obserwować domowników w celu:

• zapewnienia bezpieczeństwa własnego,

• zapewnienia bezpieczeństwa domownikom przed zamachami na ich własne życie lub zdrowie,

• uniemożliwienie domownikom kontaktu między sobą lub z innymi osobami (np. przez telefon, otwieranie okna a nawet rozmowy czy kontakt wzrokowy).

• uniemożliwienie ucieczki domownikom lub innym osobom (blokowanie drzwi wejściowych, okien),

• uniemożliwienie domownikom zniszczenia lub pozbycia się przedmiotów zarówno stanowiących lub mogących stanowić dowód w danej sprawie jak i każdego przestępstwa.

Osoba, u której przeprowadza się przeszukanie, jak też osoby przybrane do tej czynności, powinny cały czas towarzyszyć policjantom przeprowadzającym tą czynność, obserwując prawidłowość jej wykonania. Przeszukanie pomieszczenia w zasadzie powinno się przeprowadzić kolejno przeszukując poszczególne sektory tego pomieszczenia (np. kolejno pokoje, kuchnia, łazienka itp.), patrząc od sufitu do podłogi. Takie postępowanie funkcjonariuszy jest podyktowane pomysłowością sprawców. „Wskazane jest również, aby właściciel mieszkania sam wyjmował przedmioty, chyba że cel lub założenia taktyczne przeszukania sprzeciwiają się temu”. Na tej niwie powstaje kolejny problem a mianowicie kto podczas przeszukania powinien wyjmować, przekładać przedmioty w mieszkaniu, garażu i wszędzie tam gdzie w pomieszczeniach jest prowadzona ta czynność.

W praktyce możemy się zatem spotkać z dwiema metodami:

• pierwsza z nich: właściciel mieszkania sam pod nadzorem funkcjonariuszy wyjmuje przedmioty, np. z szafek,

• druga: właściciel mieszkania (pomieszczenia) bierze udział w przeszukaniu jednak to on w pewnym sensie nadzoruje funkcjonariuszy wyjmujących przedmioty np. z szafek.

W praktyce funkcjonariusze do dzisiaj wykorzystują obie metody, jednak większym powodzeniem cieszy się metoda druga. Należy pamiętać, iż pierwsza z tych metod ma podwyższony stopień ryzyka. Gdy osoba sama otwiera drzwiczki szafki, to przed otwarciem wie, że za nimi np. po lewej stronie na pierwszej półce leży niebezpieczne narzędzie a także ma możliwość natychmiastowego jej użycia.

Nie wolno zatem korzystać z pierwszego przypadku, gdy poszukiwane są niebezpieczne narzędzia albo osoba, u której dokonuje się przeszukania, dopuściła się przestępstwa i istnieje prawdopodobieństwo, że w pomieszczeniu znajdują się niebezpieczne narzędzia lub zachodzi obawa, że osoba zniszczy poszukiwane przedmioty.

Przy omawianiu metod przeszukania nasuwa się pytanie „gdzie szukać”', w sferze teorii na to pytanie trudno jest udzielić odpowiedzi, gdyż jest ona zależna przede wszystkim od tego, czego się szuka. Jeżeli bowiem poszukuje się np. dużego telewizora, to przeszukanie szufladek, małych opakowań pozbawione jest sensu.

W przypadku gdy celem poszukiwań będzie np. znalezienie dowodów na istnienie laboratorium produkującego narkotyki to poszukiwania będą zmierzały do znalezienia np. przy produkcji polskiej heroiny takich produktów i przedmiotów jak: słoma makowa, bibuły filtracyjne, tampony z waty zabrudzone na brązowo, słoiki, garnki, patelnie zabrudzone charakterystycznym brązowym nalotem, igły, strzykawki, kationit, amoniak, rozpuszczalnik, bezwodnik kwasu octowego itd., które z kolei mogą być schowane niemal wszędzie.

Parametry, wielkość poszukiwanego przedmiotu są, więc pierwszoplanowym czynnikiem wyznaczającym kierunki poszukiwań.

W prawdzie nie sposób jest określić wszystkich technicznych i praktycznych możliwości poszukiwania, można jednak przytoczyć kilka praktycznych przykładów gdzie szukać, które zostały miedzy innymi sklasyfikowane w metodyce ukrywania przedmiotów na trzy podstawowe sposoby: ukrycie „psychologiczne”, „ głębokie i skomplikowane” oraz „ płytkie i proste”.

Dokumenty uprawniające do przeszukania

Obok podstaw prawnych i faktycznych przeszukania, organ je prowadzący posiada odpowiednie dokumenty, które również stanowią podstawę do przeprowadzenia przeszukania.

Zgodnie z art. 217 i 220 kpk policja może przeprowadzić zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie na podstawie następujących dokumentów:

1. postanowienia o żądaniu wydania rzeczy; o przeszukaniu,

2. nakazu przeszukania wydanego przez kierownika właściwej jednostki,

3. legitymacji służbowej.

Z powyższego wynika, że podstawowym dokumentem uprawniającym do przeprowadzenia przeszukania jest „POSTANOWIENIE O ŻĄDANIU WYDANIA RZECZY; O PRZESZUKANIU” wydane przez sąd lub prokuratora.

W postępowaniu przygotowawczym policjant występuje z wnioskiem do prokuratora o wydanie takiego postanowienia. We wniosku powinna być podana między innymi podstawa faktyczna.

W postanowieniu należy podać cel przeszukania ze wskazaniem, w miarę możliwości, przedmiotów, które mają być znalezione i zatrzymane, imię, nazwisko i adres osoby, ewentualnie nazwę i adres instytucji, u której ma ono być przeprowadzone, oraz organ, któremu tę czynność zlecono.

Natomiast „NAKAZ PRZESZUKANIA” lub „LEGITYMACJA SŁUŻBOWA” mogą stanowić podstawę do przeprowadzenia przeszukania tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki, jeżeli wcześniej sąd lub prokurator nie mógł wydać postanowienia.

Do wypadków nie cierpiących zwłoki należy zaliczyć sytuację, w której każda zwłoka prowadzi do utraty lub zniekształcenia (zniszczenia) śladów i dowodów (np. w pościgu, w zasadzce, w czasie ujęcia sprawcy na gorącym uczynku, w porze nocnej).

Zatrzymanie rzeczy i przeszukanie dokonane na podstawie nakazu kierownika jednostki lub legitymacji służbowej wymaga zatwierdzenia przez prokuratora w ciągu 7 dni (termin zawity) oraz doręczenia osobie, wobec której tę czynność dokonano - w ciągu 7 dni (termin instrukcyjny).

Jeżeli zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni od dnia czynności nie nastąpiło jej zatwierdzenie, należy niezwłocznie zwrócić zatrzymane rzeczy osobie uprawnionej (art. 230 § 1 kpk).

1. Dokumentowanie przeszukania

W przypadku zatrzymania rzeczy lub zakwestionowania podczas przeszukania należy spisać protokół, którego to kopia staje się automatycznie pokwitowaniem.

Protokół przeszukania powinien m.in. zawierać takie elementy jak:

• oznaczenie sprawy,

• oznaczenie miejsca, czasu rozpoczęcia i zakończenia czynności,

• rodzaj pomieszczenia, miejsc lub rzeczy objętych przeszukaniem,

• dane personalne osób uczestniczących czynności,

• dokładny opis znalezionych zakwestionowanych przedmiotów z podaniem ich rodzaju, wielkości, ilości, cech szczególnych, miejsca przechowywania, rodzaju opakowania itp. oraz- w razie potrzeby- sposoby ich zabezpieczenia,

• wskazanie postanowienia prokuratora,

• jeżeli prokurator uprzednio nie wydał postanowienia, należy w protokole poczynić wzmiankę, iż poinformowano osobę, u której przeprowadzono czynność, że otrzyma postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia czynności (zob. art. 229 kpk),

W protokole należy zaznaczyć, czy osoba u której dokonano przeszukania zgłasza zastrzeżenia co do sposobu jego przeprowadzenia oraz jakie oświadczenia składa co do pochodzenia zatrzymanych przedmiotów.

Wpisuje się również treść ewentualnych oświadczeń osób przybranych do przeszukania na zasadzie art. 224 § 2kpk.

Przedmioty zatrzymane lub zakwestionowane podczas przeszukania można pozostawić osoby godnej zaufania (art.281§1kpk) i z tej czynności należy sporządzić protokół. oddania przedmiotów na przechowanie. Protokół ten sporządzamy w dwóch egzemplarzach.

Pozostawienie przedmiotów na przechowanie u osoby godnej zaufania następuje między innymi gdy podczas przeszukania zakwestionowano np. dużą maszynę rolniczą, a zaplecze komendy nie pozwala na prawidłowe jej zabezpieczenie.

Należy również pamiętać, że niezależnie od opisania dowodów rzeczowych w protokole przeszukania powinny być poddane oględzinom opisane w protokole oględzin (art. 143 § 1 pkt 3, art. 228 § 1 kpk), a następnie naniesione na szkic.

Dokumentacja uzupełniająca protokół przeszukania to:

• szczegółowa notatka służbowa lub raport w wypadku, gdy policjanci weszli do pomieszczenia przy użyciu siły (zniszczyli lub uszkodzili mienie) albo do przeszukania użyto psa tropiącego,

• protokół oględzin miejsca przeszukania, miejsce znalezienia przedmiotów lub ukrycia osoby(zwłok),

• szkic miejsca przeszukania z zaznaczeniem miejsca poszczególnych przedmiotów,

• zdjęcia miejsca przeszukania z zaznaczeniem punktów znalezienia przedmiotów,

• film obrazujący sposób prowadzenia przeszukania, miejsca znalezienia przedmiotów, odnalezienia osoby, ujawnienia np. nn. zwłok. i zachowania się domowników w czasie przeszukania,

• protokół tymczasowego zajęcia mienia ruchomego, gdy przeszukania dokonano w celu odnalezienia przedmiotów polegających tymczasowemu zajęciu,

• protokół oddania przedmiotów na przechowanie, gdy przedmioty oddajemy na przechowanie pod opiekę osobie godnej zaufania.

Nowe regulacje oraz zmiany dotychczasowych przepisów wprowadzone Ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wymienione przepisy wchodzą w życie z dniem 01 lipca 2003 r.

• możliwość odstąpienia od sporządzenia protokołu zatrzymania rzeczy, jeżeli została wydana dobrowolnie i rzecz załącza się do akt sprawy (art. 217 § 3),

• postanowienie o zatwierdzeniu zatrzymania rzeczy i doręczenia go osobie, która rzecz wyda, następuje tylko na jej wniosek, o czym należy ją pouczyć (art. 217 § 4),

• doręczenie powyższego postanowienia powinno nastąpić w terminie 14 dni od zatrzymania,

• wprowadzono obowiązek wydania przez podmioty prowadzące działalność telekomunikacyjną wykazu połączeń telekomunikacyjnych z uwzględnieniem czasu ich dokonania i innych informacji związanych z połączeniem niestanowiących treści rozmowy telefonicznych (art. 218 § 1),

Postanowienie prokuratora lub sądu w tym przedmiocie należy doręczyć abonentowi telefonu, którego wykaz został wydany. Doręczenie postanowienia może być odroczone na czas oznaczony niezbędny ze względu na dobro sprawy (art. 218 § 2).

• postanowienie o zatwierdzeniu przeszukania doręcza się osobie, u której dokonano przeszukania w terminie 7 dni od daty tej czynności tylko na zgłoszone do protokołu żądanie tej osoby, o czym należy ja pouczyć (art. 220 § 3),

• wśród dokumentów zawierających tajemnice zawodową wydanych, odebranych lub znalezionych w trakcie przeszukania, wyróżniono dokumentację psychiatryczną, którą bez odczytania należy w opieczętowanym opakowaniu przekazać prokuratorowi lub sądowi,

• nowe odrębne uregulowanie dotyczące postępowania z wydanymi, odebranymi lub znalezionymi przedmiotami i substancjami stwarzającymi niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia (np. broń, amunicja, materiały wybuchowe lub łatwopalne, materiały radioaktywne, substancje trujące, duszące lub parzące, środki odurzające, substancje psychotropowe lub prekursory - art. 232 a),

• nowe uregulowanie dotyczące odniesienia działu o zatrzymaniu rzeczy i przeszukaniu do dowodów mających postać elektroniczną (art. 236 a).

ROZDZIAŁ X

PODEJRZANY

Dorota Witkowska

1. Pojęcie osoby podejrzewanej, osoby podejrzanej, podejrzanego, oskarżonego.

Osoba podejrzewana - nie jest to pojęcie, którym posługuje się kodeks postępowania karnego. Pojęcie to wskazuje na osobę, w stosunku do której nie ma dowodów mówiących o dokonaniu przez nią określonego przestępstwa, ale która ze względu na swoją przeszłość kryminalną, tryb życia, kontakty koleżeńskie jest w sferze zainteresowania Policji.

Osoba podejrzana - to osoba, w stosunku do której istnieją dowody uzasadniające podejrzenie, że popełniła przestępstwo. Może ona występować przed wszczęciem postępowania przygotowawczego np. osoba ujęta na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, bądź też w pierwszej fazie postępowania przygotowawczego tj. przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli są oczywiście zebrane przeciwko niej dowody świadczące, że jest ona sprawcą przestępstwa.

Osoba podejrzana pojawia się w wielu artykułach kpk; art. 74 § 3, art. 219 § 1, art. 237 § 4, art.244 § 1, art.247 § 1, art. 308 § 1i 2, art.473 §2.

Wobec takiej osoby można dokonać określonych czynności procesowych i w związku z tym nabywa określone uprawnienia.

Podejrzany - to osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego - art.71 § 1 kpk. Przystąpienie do przesłuchania w charakterze podejrzanego bez wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów ma miejsce w:

• dochodzeniu uproszczonym - art.473 §2 kpk,

• dochodzeniu wstępnym - art.308 § 2kpk.

Oskarżony - to osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania art. 71 § 2 kpk.

Za skazanego uważa się osobę, którą skazano prawomocnym wyrokiem sądu.

2. Prawa i obowiązki podejrzanego.

Podejrzany w procesie karnym jako strona nabywa określone prawa.

• Prawo do obrony, czyli możliwość podejmowania czynności osobiście, np. składanie wniosków oraz możliwość korzystania z pomocy obrońcy - art. 6 kpk.

• Prawo do otrzymania postanowienia dot. zarzutów, aktu oskarżenia, orzeczenia podlegające zaskarżeniu lub kończące postępowanie wraz z tłumaczeniem, jeżeli podejrzany nie włada językiem polskim - art. 72 kpk.

• Prawo do porozumienia się z obrońcą bez obecności innych osób i korespondencyjnie - w wypadku tymczasowego aresztowania z tym, że w ciągu 14 dni od daty tymczasowego aresztowania prokurator może zastrzec, ze będzie obecny lub osoba wyznaczona w trakcie tych spotkań oraz zastrzec kontrolę korespondencji - art. 73 kpk.

• Prawo do przeglądania, za zgodą prowadzącego, akt w toku postępowania przygotowawczego, sporządzania z nich odpisów oraz złożenia zażalenia na odmowę udostępnienia akt - art.155 § 5 i art. 159 kpk.

• Prawo do bezpłatnego odpisu każdego postanowienia art. 157 § 1 kpk

• Prawo do sporządzania odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć oraz dokumentu pochodzącego od niej lub sporządzonego z jej udziałem - art.155 § 3 kpk.

• Prawo do składania wyjaśnień - art.175 § 1 kpk.

• Prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania - art.175 § 1 kpk.

• Prawo składania wyjaśnień, co do każdego dowodu w razie obecności przy czynności dowodowej art.175 § 2 kpk.

• Prawo złożenia wyjaśnień na piśmie - art.176 § 1 kpk.

• Prawo do swobody wypowiedzi - art.171 kpk.

• Prawo do pouczenia o przysługujących prawach przed pierwszym przesłuchaniem - art. 300 kpk.

• Prawo do przesłuchania z udziałem obrońcy - art. 301 kpk.

• Prawo do żądania ustnego uzasadnienia zarzutów do czasu zaznajomienia go z materiałami postępowania, a także do pisemnego uzasadnienia postawionych zarzutów w terminie 14 dni - art. 313 § 3 i 4 kpk.

• Prawo do składania wniosków dowodowych o dokonanie czynności - art. 315
  § 1 kpk.

• Prawo do udziału we wnioskowanej czynności - art. 315 § 2 kpk.

• Prawo do udziału w czynnościach niepowtarzalnych o ile nie zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki - art.316 kpk.

• Prawo do udziału - na żądanie - w innych czynnościach dochodzeniowo- śledczych art. 317 § 1 kpk.

• Prawo do kopii postanowienia o powołaniu biegłych, do udziału w przesłuchaniu biegłego i zapoznaniu się z opinią - art. 318 kpk.

• Prawo do żądania spisania protokołu z każdej czynności dowodowej - art.319
  § 2.

• Prawo do końcowego zaznajomienia, osobistego przejrzenia akt postępowania i składania wniosków dowodowych w ciągu 3 dni od zakończenia tej czynności - art.321 kpk.

• Prawo zwrócenia się do sądu z żądaniem przesłuchania świadka przez sąd w postępowaniu przygotowawczym, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie go można przesłuchać na rozprawie - art. 316 § 3 kpk.

• Prawo wnioskowania o przeprowadzenie mediacji - art.320 § 1 kpk.

• Prawo do pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia w terminie 7 dni od doręczenia - art. 338 § 2 kpk.

• Prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie - art. 552 - 559 kpk.

• Prawo do wciągnięcia do protokołu z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy jego praw i interesów - art.148 § 2kpk.

• Prawo żądania odczytania fragmentów wypowiedzi wciągniętych do protokołu - art.148 § 4 kpk.

Obowiązki ciążące z mocy przepisów prawa na podejrzanym są ujęte w znacznie węższym zakresie, aniżeli jego uprawnienia. Obowiązuje zasada, że nikt nie może być zmuszany do dostarczania dowodów przeciwko samemu sobie.

Do obowiązków podejrzanego należą:

1. Obowiązek stawienia się na każde wezwanie organów procesowych oraz zawiadomienie organu procesowego o zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni oraz wskazania adresu do doręczeń w kraju, jeżeli podejrzany przebywa za granicą.

2. Obowiązek poddania się;

• oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała: w szczególności wolno pobrać odciski, fotografować oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom.

• badaniom psychologicznym i psychiatrycznym.

• badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej nie zagrażają zdrowiu oskarżonego; w szczególności poddać się pobraniu krwi lub wydzielin organizmu.

(w ustawie z dnia 10 stycznia 2003 r.Dz.U.17 poz. 155 o zmianie ustawy kodeks postępowania karnego po wyrazach „pobraniu krwi” dodaje się „ oraz włosów”).

3. Instytucja przedstawienia zarzutów.

Wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów kończy postępowanie w sprawie a rozpoczyna postępowanie przeciwko osobie. Podstawą wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów jest art.313 kpk, wymaga on istnienia określonego materiału „dane w chwili wszczęcia dochodzenia lub śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostateczne podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba”. Instytucja przedstawienia zarzutów składa się z:

1. wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów,

2. niezwłocznego ogłoszenia ich treści podejrzanemu,

3. pouczenia o prawie żądania uzasadnienia przestawionych zarzutów ustnie lub pisemnie do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego,

4. przesłuchania w charakterze podejrzanego,

5. sporządzenia uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów,

6. zaznajomienia podejrzanego z treścią uzasadnienia w terminie 14 dni.

Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość odroczenia wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Ma ono na celu umożliwienie organom aktywnego prowadzenia postępowania przeciwko osobie. Warunki odroczenia:

1. wypadek nie cierpiący zwłoki,

2. uprawniony organ procesowy - lub Policja,

3. rodzaj postępowania przygotowawczego:

4. dochodzenie w niezbędnym zakresie,

5. śledztwo powierzone,

6. czynności śledcze powierzone - art. 311 § 3 i 4,

7. podstawa faktyczna i dowodowa przedstawienia zarzutów,

8. aprobata prokuratora w ciągu 5 dni.

4. Metody przesłuchania podejrzanego.

Metoda przesłuchania podejrzanego jest to świadomy wybór i stosowany sposób postępowania przesłuchującego w trakcie przesłuchania, oparty na podstawie podstawowych zasad procesowych, zmierzający do uzyskania prawdziwych wyjaśnień. Wyróżniamy następujące rodzaje metod przesłuchania podejrzanego:

1. metoda czołowego natarcia,

2. metoda dawkowania dowodów,

3. metoda perswazji,

4. metoda oddziaływania na uczucia podejrzanego,

5. metoda pogrążania podejrzanego w sprzecznościach,

6. metoda deprymacji,

7. metoda szczegółowych pytań,

8. metoda wykorzystania nieporozumień miedzy współpodejrzanymi,

9. metoda odtwarzania przebiegu zdarzeń wobec podejrzanego,

10. metoda wszechwiedzy.

5. Procesowy tryb przesłuchania podejrzanego.

Przesłuchanie jest sposobem przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych. Kodeks postępowania karnego przewiduje pewne unormowania odnoszące się do przesłuchania. Ogólne reguły obowiązują przy każdym przesłuchaniu. Zaliczamy do nich:

1. swobodę wypowiedzi składającego wyjaśnienia,

2. porządek przesłuchania,

3. zakaz substytuowania wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notce urzędowych.

Podejrzany składa wyjaśnienia w swojej sprawie. Nie może on równocześnie występować w tej samej sprawie jako świadek. Podejrzanego należy obowiązkowo przesłuchać:

• przy przedstawieniu, zmianie, i uzupełnieniu zarzutów,

• przed zastosowaniem środka zapobiegawczego (przesłuchani przeprowadza prokurator),

• w związku z materiałami uzyskanymi w toku postępowania.

Przed przesłuchaniem należy wykonać czynności związane z przedstawieniem zarzutów. Gdy jest to pierwsze przesłuchanie kodeks postępowania nakłada w art. 300 obowiązek pouczenia o uprawnieniu do: składania wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień, odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania, składania wniosków dowodowych o dokonanie czynności procesowych, korzystania z pomocy obrońcy, przesłuchania z udziałem obrońcy oraz o obowiązkach i ich konsekwencjach.

Pouczenie należy wręczyć na piśmie, które podejrzany potwierdza podpisem. W trakcie przesłuchania nie wolno stosować niedozwolonych metod przesłuchania - art.171 kpk oraz uzyskiwać wyjaśnień zwłaszcza przyznania się do winy przez przeprowadzenie dowodu z biegłego - art.199 kpk. W trakcie przesłuchania prawo zadawania pytań mają oprócz organu przesłuchującego, strony, obrońcy, pełnomocnicy, biegli. Z przesłuchania podejrzanego należy sporządzić protokół - art.143 § 1 pkt 2 kpk, również w sytuacji, gdy podejrzany składa wyjaśnienia pisemnie. Wyjaśnienia pisemne podejrzanego, podpisane przez niego, z zaznaczeniem daty ich złożenia stanowią załącznik do protokołu. Ponadto zgodnie z art.147 § 1 kpk, przebieg czynności może być utrwalony za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności. Zapis dźwiękowy lub obrazu staje się załącznikiem do protokołu.

6. Rejestracja procesowa podejrzanego.

Podstawą rejestracji procesowej podejrzanego jest:

1. Protokół przesłuchania osoby w charakterze podejrzanego.

2. Postanowienie o przedstawieniu zarzutu popełnienia przestępstwa.

3. Protokół zatrzymania osoby.

4. Postanowienie o zastosowaniu środków zapobiegawczych lub środka tymczasowego.

Rejestracji podejrzanego dokonuje się na formularzu Pkr-2-osobaB, Pkr-24- zdjęcia osoby, Pkr-12- portret pamięciowy sprawcy, a gdy istnieje potrzeba uzupełnienia informacji - Pkr-3.

ROZDZIAŁ XI

ZATRZYMANIE OSOBY I ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE

Tadeusz Niemira

1. Procesowe środki przymusu.

Procesowe środki przymusu to czynności organów procesowych zmierzające do wymuszenia spełnienia obowiązków procesowych lub zapewnienia prawidłowego toku procesu. Ich stosowanie ma na celu stworzenie odpowiednich warunków wykonywania czynności procesowych.

Rodzaje procesowych środków przymusu.

1. Zatrzymanie (art. 243 do 248 kpk. ).

2. Środki zapobiegawcze(art.249 - 277 kpk.).

3. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy (art. 278 do 280 kpk. )

4. List żelazny (art. 281 do 284 kpk.).

5. Kary porządkowe (art. 285 do 290 kpk.).

6. Zabezpieczenie majątkowe (art. 291 do 296 kpk..).

1. Rodzaje zatrzymań i ich podstawy prawne.

Zatrzymanie to środek przymusu polegający na krótkotrwałym pozbawieniu wolności określonej osoby. Chodzi w nim o odebranie tej osobie prawa swobodnego poruszania się, porozumiewania z innym osobami, przekazywania im jakichkolwiek przedmiotów i informacji oraz podporządkowanie się poleceniom uprawnionego organu.

Rodzaje zatrzymania.

Zatrzymanie pozaprocesowe:

• porządkowe (prewencyjne) - podstawa jest art. 15 ust.1 pkt 3 ustawy o Policji,

• penitencjarne - podstawą jest art. 15 ust. 1 pkt 2a ustawy o Policji,

• administracyjne - podstawą jest art.,. 40 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,

• zatrzymanie nieletniego ( administracyjne i procesowe) - podstawą są przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,

• zatrzymanie cudzoziemca (administracyjne), na podstawie art. 58 ustawy z dn. 25.06.1997 r. o cudzoziemcach.

Rodzaje zatrzymania procesowego i przesłanki jego stosowania.

Ujęcie osoby (art. 243 kpk.) - zatrzymanie obywatelskie.

Jest jednym z rodzajów zatrzymania procesowego, ma charakter pomocniczy w stosunku do działań organów ścigania. Uprawnionym do dokonania ujęcia jest każda osoba, lecz art. 243 kpk. nie stanowi podstawy zatrzymania przez Policję.

Przesłankami ujęcia są

• ujęcie osoby na gorącym uczynku przestępstwa,

• ujęcie osoby w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa.

Ponadto musi zachodzić obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości

Zatrzymanie na zarządzenie prokuratora lub sądu (art. 247 kpk.).

Zatrzymanie to ma głownie na celu umożliwienie wykonania czynności procesowych z udziałem podejrzanego, którego obecność jest obowiązkowa a nie zapewnia jej samo przymusowe sprowadzenie na podstawie art. 75§2 kpk.. Zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej następuje w formie postanowienia. W celu wykonania tej czynności możliwe jest przeprowadzenie przeszukania pomieszczeń.

Zatrzymanie właściwe (art. 244 kpk.).

Zatrzymania tego może dokonać Policja oraz inne organy wskazane w ustawach, w zakresie przestępstw, co do których mogą prowadzić postępowania.

Przesłankami zatrzymania jest uzasadnione przypuszczenie, że osoba podejrzana popełniła przestępstwo a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa, bądź nie można ustalić jej tożsamości.

Poza uzasadnionym przypuszczeniem, że osoba popełniła przestępstwo musi także wystąpić jedna z wymienionych wcześniej okoliczności.

Zatrzymanie może być stosowane w stosunku do osoby podejrzanej, ale dopuszczalne jest także zatrzymanie osoby mającej formalny status podejrzanego.

Obawa ucieczki może wynikać z rozmiaru grożącej sprawcy kary, może ją również uzasadniać podjęta próba jej realizacji udaremniona np. przez policjanta.

Obawa zatarcia śladów zachodzić może wtedy, gdy osoba podejrzana zniszczyła niektóre ślady lub podjęła działania do tego zmierzające.

Niemożność ustalenia tożsamości - może wchodzić w grę gdy osoba podejrzana nie posiada przy sobie żadnego dowodu tożsamości, lub zachodzą uzasadnione zastrzeżenia co do autentyczności posiadanego dokumentu.

Nie jest zatrzymaniem krótkotrwałe pozbawienie osoby swobody, nie łączące się z rzeczywistym pozbawieniem wolności, polegające na doprowadzeniu osoby do jednostki policji w celu dokonania czynności, np. zbadania stanu trzeźwości. Nie mają też charakteru zatrzymania inne formy czasowego ograniczenia swobody stosowane w postępowaniu karnym w stosunku do jego uczestników takie jak przymusowe sprowadzenie oskarżonego lub podejrzanego (art. 75 § 2 kpk.), czy przymusowe doprowadzenie świadka (art. 285 § 2 kpk.).

Zatrzymanie na zarządzenie prokuratora lub sądu (art. 247 kpk.).

Zatrzymanie to ma głównie na celu umożliwienie wykonania czynności procesowych z udziałem oskarżonego (podejrzanego).

Czas zatrzymania.

Przy ujęciu osoby (art. 243 kpk.) czas ten nie jest bezwzględnie określony, ale istnieje obowiązek niezwłocznego oddania osoby ujętej w ręce policji. Czas zatrzymania właściwego (art. 244 kpk.) określa Konstytucja RP przewidując dwa terminy, tj. 48 godzin obowiązujący inne organy niż sąd oraz dodatkowy termin 24 godziny - przewidziane dla sądu.

Zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu, jeżeli w ciągu 24 godzin od momentu przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie o tymczasowym aresztowaniu winien być zwolniony, z tego wypływa wniosek że najdłużej zatrzymanie może trwać 72 godziny. W wypadku, gdy zatrzymany został przekazany do dyspozycji sądu wcześniej, termin 72 godzin nie może być wyczerpany. Terminy te określone są w art. 248 kpk., jednocześnie zauważyć należy, iż zwolnienie zatrzymanego musi nastąpić także w sytuacji, gdy ustała przyczyna zatrzymania.

Czas zatrzymania liczy się od chwili faktycznego pozbawienia wolności.

1. Prawa i obowiązki zatrzymanego.

Prawa osoby zatrzymanej.

Zatrzymanemu należ udzielić informacji o przysługujących mu uprawnieniach (art. 245 kpk.):

• do umożliwienia nawiązania w dowolnej formie kontaktu z adwokatem i bezpośredniej z nim rozmowy, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy tej rozmowie obecny,

• żądania zawiadomienia o zatrzymaniu osoby najbliższej dla zatrzymanego lub wskazanej przez niego (art. 254 § 2 w zw. z art. 261 § 1 kpk.),

• żądania zawiadomienia zakładu pracy, szkoły, uczelni, a w stosunku do żołnierza - jego dowódcy,

• prawie do złożenia zażalenia na zatrzymanie.

W razie złożenia zażalenia na zatrzymanie, należy je niezwłocznie przekazać do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania. W zażaleniu zatrzymany może domagać się zbadania zasadności i legalności zatrzymania oraz prawidłowości jego wykonania. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 7 dni od chwili zatrzymania, zażalenie może być wniesione także po zwolnieniu.

Policjant ma obowiązek udzielenia osobie zatrzymanej pierwszej pomocy medycznej lub zapewnić pomoc lekarską w przypadku, gdy ma ona widoczne obrażenia lub utraciła przytomność. Pomoc lekarską należy zapewnić także zatrzymanemu, jeżeli żąda on niezwłocznie zbadania przez lekarza oraz gdy oświadczy, że cierpi na schorzenia wymagające stałego lub okresowego leczenia, którego przerwanie zagrażałoby życiu lub zdrowiu lub z posiadanych informacji wynika, że osoba zatrzymana jest zakaźnie chora.

Osobie, która została zatrzymana nielegalnie lub bezzasadnie, czyli niesłusznie, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną stratę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Obowiązki zatrzymanego.

Osoba zatrzymana zobowiązana jest do podporządkowania się poleceniom wydawanym przez organ dokonujący zatrzymania, w kontekście jej roli procesowej jako osoby podejrzanej albo podejrzanego obowiązki te reguluje m.in. art. 74 kpk..

O zatrzymaniu należy powiadomić prokuratora.

1. Dokumentacja związana z zatrzymaniem.

• protokół zatrzymania (kopię otrzymuje zatrzymany),

• nakaz osadzenia,

• wpis w książce zatrzymanych,

• protokół przeszukania.

W sytuacji, gdy jest to niezbędne dla celów dowodowych przeprowadza się oględziny ciała osoby zatrzymanej, z których sporządza się protokół.

1. Cele i warunki stosowania środków zapobiegawczych.

Środki zapobiegawcze.

Są to środki przymusu stosowane wobec podejrzanego dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego. Mają one na celu:

• zapewnić obecność podejrzanego w czynnościach procesowych,

• przeciwdziałać utrudnianiu postępowania,

• realizować w pewnym zakresie cele prewencji ogólnej i szczególnej.

Warunki stosowania środków zapobiegawczych:

• istnienie podstawy prawnej i faktycznej,

• uprzednie przesłuchanie w charakterze podejrzanego,

• tymczasowe aresztowania stosuje sąd, a inne środki w postępowaniu przygotowawczym także prokurator,

• zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora,

• jeżeli ustaną przyczyny dla których zastosowano środek zapobiegawczy lub powstaną okoliczności uzasadniające uchylenie lub zmianę winien on być zmieniony lub uchylony.

1. Rodzaje środków zapobiegawczych:

• tymczasowe aresztowanie,

• dozór,

• poręczenie (indywidualne, społeczne, majątkowe),

• zakaz opuszczania kraju,

• zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu,

• nakaz powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów.

Tymczasowe aresztowanie.

Ten środek zapobiegawczy stosuje sąd na wniosek prokuratora w sytuacji, gdy zachodzi jedna z podstaw wymienionych w art. 258 kpk., czyli:

• zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się podejrzanego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości, albo nie ma on w kraju miejsca stałego pobytu

• zachodzi uzasadniona obawa, że podejrzany będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień, albo w inny sposób utrudniał postępowanie karne

• jeżeli podejrzanemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat

• wyjątkowo, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że podejrzany o popełnienie zbrodni lub umyślny występek popełni nowe przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu powszechnemu, powszechnemu zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził

• w postępowaniu sądowym, gdy sąd, instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

Mimo istnienia podstaw zastosowania tymczasowego aresztowania, w wypadkach określonych w art. 259 kpk. należy odstąpić od stosowania tego środka.

Poręczenie majątkowe polega na złożeniu przez oskarżonego lub inną osobę pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki jako zabezpieczenia tego, że oskarżony nie będzie utrudniał postępowania, ukrywał się lub uciekał (art. 266 § 1 kpk.). Wymienione wartości majątkowe lub zobowiązania stanowiące przedmiot poręczenia ulegają przepadkowi albo ściągnięciu w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego. W razie utrudniania postępowania w inny sposób może być orzeczony przepadek lub ściągnięcie tych wartości.

Poręczenie indywidualne lub społeczne (art. 271, 272 kpk.) może złożyć kierownictwo zakładu pracy, szkoły, uczelni, dowódca jednostki wojskowej, organizacja społeczna lub osoba godna zaufania. Ma ono zagwarantować, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w bezprawny sposób utrudniał postępowania.

Dozór.

Organem dozorującym jest policja, a wobec żołnierzy przełożony wojskowy (art. 275 kpk.). Dozór polega na tym, że podejrzany pozostając na wolności obowiązany jest do stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu:

• zakazu wydalania się z określonego miejsca pobytu

• zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu

• zawiadamianiu o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu

• inne ograniczenia swobody niezbędne do wykonywania dozoru.

Inne środki zapobiegawcze wymienione w art. 276 i 277 kpk. to zawieszenie podejrzanego w czynnościach służbowych, zawieszenie w wykonywaniu zawodu, nakaz powstrzymania się od określonej działalności, od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów, a w razie uzasadnionej obawy ucieczki - zakaz opuszczania kraju, który można łączyć z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekraczania granicy albo zakazem wydania takiego dokumentu. Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze może zatrzymać paszport lub inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy do czasu wydania postanowienia o tym zakazie, jednak na czas nie dłuższy niż 7 dni.

1. Poszukiwanie i list gończy.

W postępowaniu przygotowawczym poszukiwania zarządza prokurator. Może ono ograniczyć się do ustalenia miejsca pobytu, lecz jeżeli istnieją okoliczności uzasadniające przypuszczenie, iż podejrzany się ukrywa, a wydano postanowienie o jego aresztowaniu prokurator może zarządzić jego poszukiwania i zdecydować o poszukiwaniu listem gończym. Procedura dotycząca stosowania tych środków określona jest w art. 278 do 280 kpk.

ROZDZIAŁ XII

TYMCZASOWE ZAJĘCIE MIENIA RUCHOMEGO

Roman Gryczka

1. Pojęcie oraz warunki tymczasowego zajęcia mienia ruchomego.

Tymczasowe zajęcie mienia ruchomego jest instytucją mającą charakter posiłkowy w stosunku do zabezpieczenia majątkowego. Celem tej czynności jest zapewnienie możliwości późniejszego wykonania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym poprzez zapobieżenie czynnościom osób, u których dokonujemy tymczasowego zajęcia mienia ruchomego, które mogłyby tę czynność uniemożliwić lub utrudnić. Zgodnie z treścią art. 295 kpk.:

• tymczasowe zajęcie może dotyczyć wyłącznie mienia ruchomego z wyłączeniem przedmiotów nie podlegających egzekucji (katalog tych przedmiotów zawierają przepisy kodeksu postępowania cywilnego 829 i następne),

• może ono dotyczyć jedynie osoby podejrzanej (jej mienia ruchomego),

• podczas czynności tymczasowego zajęcia mienia ruchomego Policja stosuje odpowiednio przepisy art. 217 - 235 kpk dotyczące zatrzymania rzeczy i przeszukania,

• przesłanką tymczasowego zajęcia mienia ruchomego jest obawa usunięcia mienia, a więc sytuacja, gdy Policja posiada wiadomości, iż osoba podejrzana licząc się z zajęciem, wyzbywa się nieruchomości, albo stara się je ukryć,

• aby dokonać tymczasowego zajęcia mienia ruchomego poza ww. przesłankami muszą istnieć warunki określone dla zabezpieczenia majątkowego w art. 291 kpk

Tymczasowe zajęcie wymaga zatwierdzenia postanowieniem prokuratora w terminie 5 dni od daty jego dokonania. Czynność ta upada, jeżeli prokurator nie wyda postanowienia o jej zatwierdzeniu lub, jeżeli w ciągu 14 dni od daty jej dokonania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym.

1. Zabezpieczenie majątkowe.

Zabezpieczenie majątkowe jest instytucją, którą w postępowaniu przygotowawczym stosuje prokurator. Jest to czynność fakultatywna stosowana wyłącznie wobec podejrzanego. Jej celem jest zapewnienie możliwości wykonania kar i środków karnych o charakterze majątkowym. Zabezpieczenie majątkowe ma znacznie szerszy zakres niż tymczasowe zajęcie mienia ruchomego, gdyż dotyczyć może całości majątku podejrzanego a nie wyłącznie mienia ruchomego. Zabezpieczenia majątkowego dokonuje się na zasadach określonych w przepisach kpc. dotyczących zabezpieczenia roszczeń. Może ono dotyczyć np.: zajęcia ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności, obciążenia nieruchomości hipoteką przymusową.

Przesłanką dopuszczalności zabezpieczenia majątkowego z urzędu, a po spełnieniu dodatkowej przesłanki w postaci obawy usunięcia mienia również tymczasowego zajęcia mienia ruchomego jest popełnienie przestępstwa, za które można orzec:

• grzywnę - możliwość orzeczenia grzywny należy postrzegać szeroko;
  w przepisie chodzi wyłącznie o grzywnę samoistną, ale również grzywnę orzekaną obok kary pozbawienia wolności w związku z popełnieniem przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub, gdy sprawca taką korzyść osiągnął, wówczas, gdy dopuszczalne jest orzeczenie grzywny zamiast kary pozbawienia wolności lub w związku z poddaniem sprawcy próbie,

• przepadek przedmiotów - w sytuacji zaistnienia przesłanek, o których mowa w art. 44 kk.,

• nałożyć obowiązek naprawienia szkody - w przypadku wystąpienia przesłanek do orzekania o takim obowiązku określonych w art. 46 kk.,

• nawiązkę - w przypadku wystąpienia przesłanek określonych w art. 47 kk. do wysokości określonej w art. 48 kk.,

• a ponadto w przypadku popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzeniem przestępstwem szkody w mieniu - przesłanka ta wynika z art. 291 § 2 kpk. i dotyczy zabezpieczenia roszczeń spowodowanych przestępstwem, o których możliwe jest orzekanie w procesie karnym.

Podstawowym problemem pojawiającym się podczas podejmowania decyzji o tymczasowym zajęciu mienia ruchomego jest wartość - kwota, do jakiej powinno nastąpić zabezpieczenie, sposób postępowania przy zbiegu podstaw zabezpieczenia majątkowego. Przyjąć należy, iż wartość mienia ruchomego podlegającego tymczasowemu zajęciu nie powinna przekraczać sumy możliwej w konkretnym przypadku do orzeczenia grzywny i środków karnych o charakterze majątkowym oraz roszczeń cywilnych o charakterze majątkowym.

Należy nadmienić, że zgodnie z treścią art. 69 kpk. zabezpieczenie majątkowe może również nastąpić na wniosek strony w przypadku złożenia takiego wniosku wraz z powództwem adhezyjnym.

1. Czynności związane z tymczasowym zajęciem mienia ruchomego.

W ramach tych czynności należy:

• upewnić się, że istnieją przesłanki do zastosowania tymczasowego zajęcia mienia ruchomego, o których mowa w 295 kpk,

• ustalić składniki majątku osoby podejrzanej zarówno te będące w jego władaniu, jak i znajdujące się we władaniu innych osób oraz czy zgodnie z przepisami procedury cywilnej nie są one wyłączone spod egzekucji oraz czy posiadają istotną wartość ekonomiczną (należy zbadać zasadność stosowania tymczasowego zajęcia mienia ruchomego przez pryzmat celu, jaki ma zrealizować - nie należy zajmować przedmiotów, z których zaspokojenie roszczeń pociągałoby za sobą niewspółmierne do korzyści koszty organów procesowych)

• na podstawie analizy materiałów ustalić wysokość - kwotę, do której może nastąpić zabezpieczenie majątkowe,

• dokonać tymczasowego zajęcia mienia ruchomego u osoby podejrzanej stosując odpowiednio przepisy kpk. dotyczące zatrzymania rzeczy i przeszukania

• z czynności sporządzić protokół dokonując dokładnego opisu zatrzymanych przedmiotów z określeniem ich szacunkowej wartości - na podstawie oświadczenia osoby, u której dokonujemy tymczasowego zajęcia mienia ruchomego.

• zatrzymane przedmioty należy odebrać lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania,

• należy zwrócić się do prokuratora o zatwierdzenie czynności w terminie 5 dni od daty czynności łącznie z wnioskiem o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym.

• wykonać postanowienia prokuratora dotyczące zajętych przedmiotów.

ROZDZIAŁ XIII

OKAZANIE

Krzysztof Dereniowski

1. Cel, podstawy prawne, rodzaje i sposoby okazania.

Okazanie jest czynnością procesową mającą na celu sprawdzenie wiarygodności zeznań świadków lub wyjaśnień podejrzanego, podejrzanego, co do znajomości danej osoby bądź rzeczy w drodze umożliwienia im kontaktu optycznego (niekiedy fizycznego) fizycznego taką osobą, jej fotografią lub rzecz.

Celem okazania jest rozpoznanie osoby i rzeczy, ustalenie tożsamości osoby lub identyfikacja zwłok.

Podstawę prawną okazania stanowi art. 173 kpk. Ustawodawca wspomina o nim również w art. 74 § 2 pkt 1, art. 308 i art. 143 § 1 pkt 5 kpk.

Poza okazaniem w trybie przepisów k.p.k istnieje okazanie pozaprocesowe przeprowadzone na podstawie art. 15 ust. 4 Ustawy o Policji zezwalające na dokonanie okazania osoby zatrzymanej na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 3 tejże ustawy- gdy jej tożsamości nie można ustalić inny sposób.

Kodeks rozróżnia dwa rodzaje okazania:

1. okazanie osób, które może nastąpić w jednym z trzech sposobów:

• pośrednim,

• bezpośrednim jawnym,

• bezpośrednim z ukrycia (dyskretnym),

2. okazanie rzeczy, które może być:

• pośrednie,

• bezpośrednie,

2. Dokumentowanie okazania.

Zgodnie z przepisami, art. 143 § 1 pkt 5 kpk. z okazania sporządza się protokół. Sposoby dokumentowania różnią się szczególnie w zależności od rodzajów i sposobów okazania, co zostanie omówione w następnych tezach. Dodatkowo przebieg okazania może być utrwalony za pomocą urządzeni a rejestrującego obraz lub dźwięk (art. 147 §1 kpk.).

Jako że okazanie stanowi szczególną formę przesłuchania polegająca na koncentracji treści zeznań (lub wyjaśnień) na osobie lub przedmiocie, które są okazywane przesłuchiwanemu, w czasie tej czynności- zastosowanie mają wszystkie przepisy normujące przesłuchanie.

3. Okazanie osób.

3.1. Okazanie pośrednie osoby.

Jest to okazanie głowy lub całej postaci

• z fotografii (filmu),

• z rysunku (portretu pamięciowego),

• pamięciowego rekonstrukcji (modelu lub rzeźby).

W praktyce zdjęcia wkleja się do protokołu lub sporządza się tablicę poglądową będącą załącznikiem do protokołu okazania, co jest najlepszym rozwiązaniem w sytuacji, gdy fotografie okazuje się kolejno kilku świadkom. Na odwrotnej stronie tablicy umieszcza się nazwiska osób figurujących na zdjęciach.

W razie korzystania z albumów fotograficznych należy kierować się zasadami określonymi w Zarządzeniu nr 6 KGP z dnia 16.05.2002r. w sprawie uzyskiwania, przetwarzania i wykorzystania przez Policję informacji oraz sposobów zakładania i prowadzenia zbiorów tych informacji.

W protokole okazania należy zaznaczyć, jaki zbiór okazano, z ilu zdjęć się składał oraz załączyć do protokołu kopię zdjęcia.

Mimo że okazanie jest czynnością niepowtarzalną-, gdy ustaną przyczyny, dla której było konieczne przeprowadzenie okazania pośredniego, nic nie stoi na przeszkodzie dokonania okazania bezpośredniego.

3.2. Okazanie bezpośrednie jawne.

Okazanie jest czynnością niepowtarzalną i często stanowi jedyny dowód w sprawie. Aby unikać podważenia wartości dowodowej wyników okazania, rygorystycznie należy stosować zasady określone w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie warunków technicznych przeprowadzenia okazania (Dz.U. Nr 113/98, poz. 725):

• okazanie należy przeprowadzić w jednostce Policji w przystosowanym do tego pomieszczeniu. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, okazanie, może być przeprowadzone w innych miejscach (np. w terenie otwartym),

• o terminie okazania należy powiadomić obrońcę oraz pełnomocnika pokrzywdzonego, jeżeli zostali ustanowieni w sprawie,

• osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie, co najmniej cztery osoby. Osoby przybrane muszą mieć zbliżony wygląd, wzrost, tuszę, kształt twarzy, kolor włosów, wiek, ubiór itp. Organ dokonujący okazania powinien zapewnić, aby wygląd osoby okazywanej nie różnił się podczas okazania od jej wyglądu podczas zdarzenia stanowiącego przedmiot postępowania. Jeżeli wygląd osoby okazywanej podczas okazania różni się od jej wyglądu podczas zdarzenia stanowiącego przedmiot postępowania, należy uczynić stosowną wzmiankę w protokole,

• w stosunku do podejrzanego lub osoby podejrzanej można usunąć dokonane zmiany wyglądu mające utrudnić identyfikację (art. 74 § 2 pkt 1 kpk.),

• do okazania nie wolno przybierać funkcjonariuszy Policji, osób znanych osobie przesłuchiwanej,

• dokonuje się tyle okazań osoby, ile jest osób okazywanych,

• przed okazaniem osoba okazywana wybiera według swego uznania miejsce w grupie osób przybranych,

• w uzasadnionych przypadkach należy zapewnić warunki umożliwiające ukazanie cech charakterystycznych osoby okazywanej (np. blizn, tatuaży, brzmienia głosu, sposobu poruszania się, itp.)

• okazanie winno być przeprowadzane tak, aby wyłączyć sugestię,

• nie wolno dopuścić do kontaktowania się świadków.

Po rozpoznaniu należy wykorzystać efekt psychologiczny i przesłuchać podejrzanego.

Wysokość kwoty ryczałtu za udział w okazaniu dla osoby przybranej określa Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19.08.1998r. w sprawie wysokości i sposobu obliczania wydatków skarbu Państwa w postępowaniu karnym (Dz. U. Nr 111/98 poz. 705).

3.3. Okazanie bezpośrednie z ukrycia (dyskretne).

Ustawa dopuszcza przeprowadzenie okazania w taki sposób, że zostaje utajniona osoba rozpoznająca. Okazanie takie odbywa się przy zachowaniu wyżej wskazanych zasad.

Do okazania dyskretnego najlepiej nadaje się lustro fenickie, ale można wykorzystać plac spacerowy w areszcie, sprzęt elektroniczny, wizjer i inne możliwości.

4. Okazanie rzeczy.

W postępowaniu przygotowawczym okazuje się rzeczy:

• pochodzące z przestępstwa np. będące przedmiotem kradzieży (przedmioty te okazywane są pokrzywdzonemu oraz innym osobom, które je znały),

• służyły do popełnienia przestępstwa,

• odzież podejrzanego lub poszczególne jej części i przedmioty osobistego użytku.

Jeżeli dana rzecz posiada cechy numeryczne, a świadek posiada dokumenty potwierdzające te dane, nie ma potrzeby dokonywania okazania, bowiem wystarczy przesłuchanie świadka na przedmiotową okoliczność.

Podejrzanemu okazujemy rzeczy dopiero po rozpoznaniu ich przez inne osoby i potwierdzeniu, że należą do podejrzanego. Podobnie jak przy okazaniu osoby konieczne jest dokładne przesłuchanie osoby rozpoznającej, co do cech charakterystycznych przedmiotów.

W miarę możliwości okazanie bezpośrednie rzeczy powinno być dokonane wśród kilku rzeczy tego samego rodzaju.

Okazywać można również zwierzęta.

Osobie rozpoznającej należy umożliwić dobry kontakt fizyczny z rzeczą (może się jej dokładnie przyjrzeć, wziąć do ręki itd.)

Rzeczy okazujemy szerokiemu gronu osób, ale każdej oddzielnie.

Przy dokonywaniu okazania pośredniego rzeczy, np. z fotografii należy stosować odpowiednio zasady odnoszące się do okazania rzeczy czy osób.

ROZDZIAŁ XIV

KONFRONTACJA

Janusz Kazulek

1. Pojęcie i rodzaje konfrontacji.

Konfrontacja jest specyficzną formą przesłuchania.

Konfrontacja jest czynnością procesową polegającą na bezpośrednim, jednoczesnym przesłuchaniu dwóch osób na tą samą okoliczność w celu wyjaśnienia istotnych sprzeczności występujących w poprzednio złożonych zeznaniach lub wyjaśnieniach.

Art. 172 kpk. stanowi podstawę prawną konfrontacji stwierdzając, że osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane w celu wyjaśnienia sprzeczności.

Konfrontować można:

• świadka ze świadkiem lub podejrzanym,

• biegłego z biegłym lub podejrzanym,

• podejrzanego z podejrzanym.

Podstawowym celem konfrontacji jest wyjaśnienie istotnych sprzeczności w zeznaniach (wyjaśnieniach) złożonych na tę samą okoliczność lub błędności wypowiedzi i uzyskanie ich sprostowania.

Celem tej czynności jest także: wykazanie podejrzanemu, że jego upór i mówienie nieprawdy jest bezcelowe, obalenie alibi podejrzanego, upewnienie się co do słuszności kierunku prowadzonego śledztwa czy dochodzenia.

2. Przeprowadzenie konfrontacji.

1. Warunki przeprowadzenia konfrontacji:

• uprzednie przesłuchanie osób poddanych konfrontacji,

• istnienie istotnych sprzeczności w zeznaniach (wyjaśnieniach).

Sprzeczność polega na wzajemnym negowaniu ich treści, przy czym nie chodzi o sprzeczności będące wynikiem błędu w sporządzaniu czy zapamiętywaniu. Nie każda sprzeczność wymaga sprostowania w drodze konfrontacji, a tylko taka, która dotyczy faktów mających istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy i która powstała w rezultacie kłamliwości jednej ze stron.

• dokładnie zaprotokołowanie zeznań (wyjaśnień), które są sprzeczne ze sobą,

• uzasadnione przekonanie przesłuchującego, które wyjaśnienie (zeznanie) jest wiarygodne, a które fałszywe.

Konfrontacja nie jest dopuszczalna jeżeli prokurator lub sąd wydał postanowienie o zachowaniu w tajemnicy danych umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka ze względu na uzasadnianą obawę niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach, świadka lub osoby dla niego najbliższej.

1. Przygotowanie się funkcjonariusza do konfrontacji:

• dokładne przesłuchanie konfrontowanych osób na temat okoliczności, których dotyczą sprzeczności,

• przyjęcie i zastosowanie własnej taktyki konfrontacji, uwzględniającej osobowość osób konfrontowanych,

• przygotowanie dowodów rzeczowych, które należy przedstawić konfrontowanym,

• zapewnienie stosownych warunków i środków technicznych,

• ustalenie chwili najbardziej korzystnej dla przeprowadzenia konfrontacji,

• sporządzenie planu czynności uwzględniającego:

1. sprzeczne okoliczności i krótko sformułowane wyjaśnienia,

2. posiadane dowody potwierdzające wypowiedzi wiarygodne i obalające kłamliwe,

3. precyzyjne skonstruowanie pytania.

1. Czynności związane z przeprowadzeniem konfrontacji:

• sprawdzić dane personalne wezwanych osób,

• konfrontacja powinna być przeprowadzona przez co najmniej dwóch funkcjonariuszy,

• do pomieszczenia, w którym ma odbyć się konfrontacja w pierwszej kolejności wprowadza się osobę, która złożyła zeznania (wyjaśnienia) zgodne z prawdą (na podstawie zebranych dowodów),

• odpowiednio usadowić osoby konfrontowane (uniemożliwiając porozumiewanie się między konfrontowanych bez zgody prowadzącego czynność),

• jeżeli konfrontowany jest świadek, uprzedzić go o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań,

• jako pierwsza na pytanie prowadzącego czynność odpowiada osoba, która w świetle zebranych dowodów złożyła prawdziwe zeznania (wyjaśnienia),

• kolejno zadawać konfrontowanym pytania,

• w trakcie czynności zapewnić konfrontowanym możliwość złożenia swobodnej wypowiedzi,

• sporządzić protokół konfrontacji i z jego treścią zapoznać uczestników czynności,

• w miarę potrzeby przebieg czynności zarejestrować przy pomocy aparatury odtwarzającej obraz lub dźwięk (art. 147 § 1 kpk.),

• po przeprowadzonej konfrontacji, osobę która podczas konfrontacji zmieniła zeznania (wyjaśnienia) należy ponowienie przesłuchać.




ROZDZIAŁ XV

EKSPERYMENT KARNO - PROCESOWY, WIZJA LOKALNA

Janusz Kazulek

1. Eksperyment karno-procesowy.

Eksperyment karno - procesowy - jest to czynność procesowa polegająca na doświadczalnym odtworzeniu okoliczności faktycznych pewnego zdarzenia, w celu sprawdzenia dowodów już zebranych lub uzyskania nowych.

Podstawa prawną eksperymentu karno - procesowego jest art. 211 kpk. Eksperyment karno - procesowy można przeprowadzić zarówno w postępowaniu przygotowawczym, sądowym jak i w trybie art. 308 kpk. Zgodnie z art. 143 § 1 pkt 5 kpk. eksperyment wymaga spisania protokołu.

Eksperyment ma na celu:

1. sprawdzenie, czy dane przestępstwo w ogóle mogło być dokonane w określonych warunkach,

2. sprawdzenie, czy określona osoba mogła w danych warunkach dokonać określonego przestępstwa,

3. ustalenie, czy dane przestępstwo mogło być dokonane w określony sposób,

4. ustalenie możliwości wystąpienia określonych skutków przestępstwa w rezultacie działania sprawcy,

5. ujawnienie śladów i dowodów przestępstwa,

6. sprawdzenie prawidłowości zeznań świadków i wyjaśnień podejrzanych,

7. wyjaśnienie sprzeczności w zeznaniach świadków i wyjaśnieniach podejrzanych.

Eksperyment może być przeprowadzony, gdy:

1. są lub mogą w przeszłości pozostać wątpliwości co do zaistnienia jakiegoś zdarzenia lub zjawiska,

2. wyjaśnienie wątpliwości ma istotny znaczenia dla sprawy - art. 211 kpk.,

3. czynności doświadczalne są możliwe do przeprowadzenia i za ich pomocą można uzyskać odpowiedzi na interesujące organ procesowy pytania,

4. zebrano wiadomości o okolicznościach, w których nastąpiło podlegające sprawdzeniu zdarzenie lub zjawisko.

Niedopuszczalne jest dokonanie eksperymentu jeżeli:

1. uwłaczałby godności osobistej uczestników,

2. zagrażałaby życiu lub zdrowiu ludzkiemu,

3. mógłby spowodować poważane straty w mieniu,

4. zagrażałby innemu dobru prawnie chronionemu.

Wykorzystanie wyników eksperymentu:

1. potwierdzenie lub obalenie zebranego materiału dowodowego,

2. uzyskanie nowego dowodu,

3. sprawdzenie wersji śledczej.

Przygotowanie eksperymentu:

1. dokładne określenie celu i rodzaju eksperymentu,

2. wyznaczenie miejsca i czasu oraz określenie innych warunków jego przeprowadzenie,

3. ustalenie składu osobowego uczestników,

4. przygotowanie narzędzi i przedmiotów potrzebnych do przeprowadzenia eksperymentu,

5. opracowanie planu eksperymentu.

Przebieg eksperymentu.

1. po przybyciu na miejsce, w którym ma być przeprowadzony upewnić się, czy istniejące warunki są zgodne z rzeczywistymi warunkami zaistniałego zdarzenia,

2. wyjaśnienie uczestników eksperymentu zadań, porządku działań i roli każdego z nich,

3. przystąpienie do wykonywania zaplanowanych czynności i wpisanie do protokołu ich rezultatów,

4. kierujący czynnościami i świadkowie przybrani tylko obserwują przeprowadzane czynności,

5. wiarygodność wyników eksperymentu może być zapewniona dopiero przez kilkakrotne powtarzanie całej czynności lub jej części w tych samych nieco zmienionych warunkach,

6. zachowanie bezpieczeństwa uczestników eksperymentu.

2. Wizja lokalna.

Wizja lokalna - jest to czynność procesowa polegająca na odtworzeniu przebiegu zdarzenia na podstawie uprzednio złożonych wyjaśnień podejrzanego lub zeznań świadków, wykonywana na miejscu zdarzenia wskazanym przez uczestników tej czynności.

Podstawą prawną wizji lokalnej jest art. 211 kpk.

Zgodnie z art. 143 § 2 z przebiegu wizji można sporządzić protokół.

Cele wizji lokalnej:

1. odszukanie ukrytych zwłok, narzędzi przestępstwa oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa,

2. upewnienie się, czy opis miejsca przedstawiony przez składającego wyjaśnienia lub zeznania jest zgodny z rzeczywistością,

3. potwierdzenie popełnienia przestępstwa w określonym miejscu lub w określonym sposobie.

Wizję lokalną przeprowadza się z udziałem podejrzanego lub świadka przy wykorzystaniu uprzednio przez nich złożonych wyjaśnień lub zeznań. Ponadto zgodnie z art. 211 kpk. przeprowadza się wizję wówczas, gdy sprawdzamy okoliczności mające istotne znaczenie w sprawie.

Przygotowanie wizji lokalnej:

1. dokładne określenie celu wizji lokalnej,

2. wyznaczenie miejsca i czasu oraz określenie innych warunków jego przeprowadzenie,

3. ustalenie składu osobowego uczestników,

4. przygotowanie narzędzi i przedmiotów potrzebnych do przeprowadzenia wizji lokalnej,

5. opracowanie planu wizji.

Przebieg wizji.

Wizję lokalną rozpoczyna się od stałego, wymienionego w protokole przesłuchania punktu terenowego. Inicjatywę w zakresie np. wskazywania drogi dojścia, miejsc kryjówek należy pozostawić osobie, której wyjaśnienia lub zeznania spowodowały przeprowadzenie wizji.

W protokole wizji wpisuje się jej przebieg i wynik oraz oświadczenia osób biorących udział w tej czynności.

Dokumentację pomocniczą eksperymentu lub wizji lokalnej mogą stanowić:

• szkice sytuacyjne i szczegółowe,

• zdjęcia z przeprowadzonych czynności,

• jeżeli przebieg czynności zarejestrowano za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk - nośniki obrazu lub dźwięku




Wojciechowska I; „Postępowanie przygotowawcze”. Wybrane przykłady, zagadnienia, orzecznictwo, Szkoła Policji w Pile, Piła 1998.

Orzecznictwo SN: B.NS 1973 r. nr 4, poz. 79, OSNPG 1981 nr 10, poz. 113, OSNPG 1981 nr 11, poz. 121.

6

58

74

---