Nazwa przedmiotu: TOPOS BOSKOŚCI

Prowadzący: dr hab. Krzysztof Mech

Wydział i Instytut: Wydział Filozoficzny, Instytut Religioznawstwa

e-mail: [e-mail]

Rok akademicki: 2014[Author ID1: at Mon Oct 13 21:33:00 2014 ]2[Author ID1: at Mon Oct 13 21:33:00 2014 ]/2015[Author ID1: at Mon Oct 13 21:33:00 2014 ]3[Author ID1: at Mon Oct 13 21:33:00 2014 ], semestr zimowy[Author ID1: at Mon Oct 13 21:34:00 2014 ]letni[Author ID1: at Mon Oct 13 21:34:00 2014 ]

Blok: Filozofia religii

Kurs obowiązkowy

Liczba godzin: 60 (30 - wykład, 30 - ćwiczenia)

Kod:

Liczba punktów: .....

Program kursu:

Kurs jest próbą postawienia pytania o „znaczenie” pojęcia boskości. Proponowane tutaj podejście do „problematyki boskości” opiera się na dwóch podstawowych przesłankach. Pierwszą przesłankę wyznaczającą sposób podejścia do pojęcia tego, co boskie stanowi przekonanie o istnieniu wewnętrznej dynamiki w obszarze znaczeń nadawanych boskości. Topos boskości jest dynamicznie ustrukturowaną przestrzenią zawierającą w sobie napięcia, które powstają na skutek pojawiających się w jej obszarze par przeciwieństw. Wymieńmy dla przykładu tylko kilka: transcendencja-immanencja, osobowe-nieosobowe, nieskończoność-skończoność, wszechmoc-niemoc, racjonalność-irracjonalność, jedność-wielość, wieczność-czasowość, niezmienność-zmienność, konieczność-przygodność, dobro-zło, itp.. Wewnątrz każdej pary przeciwieństw ma miejsce dialektyczna gra, w której przeciwstawione sobie elementy z jednej strony się uzupełniają, z drugiej zaś każdy z elementów dąży do zawłaszczenia przestrzeni boskości kosztem drugiego. W efekcie jeden z elementów może przeważyć nad swym przeciwieństwem. Przesłanka o istnieniu wewnętrznej dynamiki, której podlega topos boskości stanie się dla prowadzonych na kursie rozważań interpretacyjną zasadą porządkującą semantykę boskości. Oznacza to przyjęcie takiej perspektywy, która umożliwia spojrzenie na dzieje religii i zawarte w różnych tradycjach religijnych pojęcie boskości. Istotne jest to, że zarysowana tutaj dynamika toposu boskości nie tylko różnicuje poszczególne tradycje religijne (np. między immanentną boskością jednej religii a transcendentną boskością innej), ale także da się wypatrzeć w obrębie jednej tradycji religijnej (np. w ramach jednej tradycji religijnej boskość jest ujmowana, jako zmienna i niezmienna zarazem).

Druga przesłanka proponowanego na kursie podejścia do problemu znaczenia boskości wyrasta z przekonania o pewnej istotnej zależności zachodzącej pomiędzy religijnym językiem a językiem filozoficzno-teologicznym, albo, mówiąc inaczej, pomiędzy dziejami „wykuwania” znaczenia takich pojęć jak np. nieskończoność, transcendencja, itp., a ich użyciem w ramach języka religii. Jest truizmem stwierdzenie, że znaczącej części pojęć, które organizują topos boskości nie znajdziemy w świętych księgach. Znaczenie tych pojęć wykuwa się w dziejach. Pojęcia, które tutaj będą analizowane pochodzą z naszego kręgu kulturowego, odsyłają do dziejów naszej tradycji kulturowej. Nie przesądza to o możliwości ich użycia w obszarze innych tradycji kulturowych, ani też kwestii wpływu tych tradycji na nasze dzieje zmagania się ze znaczeniem słów. Prześledzenie tych dziejów od tej strony jest drugim zadaniem, która stawia sobie ten kurs. Warto zaznaczyć, że historia znaczeń niektórych z nich ma zdumiewające zwroty; pojawiają się przesunięcia znaczeń, liczne metamorfozy, itp..

Projekt kursu wyrasta więc z połączenia zarysowanych powyżej dwóch perspektyw. Będziemy odnajdywali w ramach toposu boskości opisujące boskość pary przeciwstawnych elementów, a zarazem będziemy rozważali dzieje ich znaczenia. Spróbujemy pokazać, w jakim stopniu dzieje pojmowania boskości są dziejami zmagania się z znaczeniem pojęć, z dziejami języka i zawartych w nim znaczeń.

Trzeba także podkreślić, że kurs nie ma wiele wspólnego z kwestią sensowności albo zasadności języka religii. Na kursie nie będziemy zajmować się tzw. Bogiem filozofów, który miałby być czymś różnym niż Bóg religii. W równie niewielkim stopniu będzie odnosił się do problematyki tzw. imion boskich, sporu pomiędzy dwoma sposobami mówienia o boskości (via negationis, via essentialis). Problem toposu boskości spycha problem boskości na drugi plan, nie negując go jednocześnie.

Streszczenie wykładów:

Wykład I

Wstępne określenie założeń przyjętych na kursie, dwie perspektywy organizujące sposób podejścia do tematu. Dlaczego topos boskości? - kwestie etymologiczne. Topos boskości a koncepcja Boga. Związek toposu boskości z kwestią imienia Boga, teologią negatywną i afirmatywną. Topos boskości a problem sensowności i zasadności języka religii. Topos boskości a fenomenologia religii - metafora „więcej w mniej”, kwestia „uchylającej się obecności”. Konieczność wykroczenia poza religijne doświadczenie. Wyjście poza fenomenologię boskości. Topos boskości nie pokrywa się z Bogiem filozofów. Bóg filozofów. Inność a obcość boskości.

Wykład II

Myślenie religijne, jako wykraczanie poza religijne doświadczenie. Związek pomiędzy doświadczeniem a pojmowaniem boskości. Próba wyjścia poza doświadczenie wychodzi od jakiegoś doświadczenia - podobieństwo boskości i człowieka. Poszukiwanie bliskości Boga i człowieka w różnych obszarach ludzkiego egzystowania. Różne podejścia badawcze: a/ podejście epistemologiczne, b/ podejście etyczne, c/ podejście patetyczne (od pathos = doznanie), d/ podejście estetyczne, e/ podejście woluntarystyczne, f/ podejście racjonalistyczne, g/ podejście ontologiczne, h/ podejście kratofaniczne.

Wykład III

Racjonalność boskości - pojęte. Tradycja greckiego logosu, rozumny Bóg Ojców Kościoła - Orygenes, Grzegorz z Nyssy, Klemens Aleksandryjski, Tertulian (a jednak), Augustyn. Jaka racjonalność? - a/ racjonalność, jako porządek, b/ rozumność, jako doskonałość moralna, c/ racjonalność, jako zdolność mówienia, działania, myślenia, d/ rozum jako światło, e/ rozumne jako to, co daje się pojąć. Związek między boskim Logosem a logosem człowieka. Nowożytność a problem rozumnej boskości.

Wykład IV

Irracjonalny wymiar boskości - niepojęte. Analiza irracjonalnego wymiaru boskości na podstawie Świętości Rudolfa Otto. Tajemniczo-ciemna sfera boskości dostępna za sprawą uczucia. Odczuwanie numinosum. Kontrast-harmonia w obrębie tego, co irracjonalne - misterium tremendum, oraz fascinans. Boskość, jako to, co niewidzialne, co zostaje przeciwstawione światłu rozumu. Historia „widzenia” Boga w Starym Testamencie, dwuznaczność objawień Jahwe, status Mojżesza, jako tego, który ogląda Boga twarzą w twarz.

Wykład V, VI

Nieskończony wymiar boskości - więcej. „Nieskończoność” w człowieku - doświadczenie skończoności i możliwość jej nieograniczonego (nieskończonego) przekraczania. Ślad nieskończoności w człowieku. Dwie tradycje myślenia o idei nieskończoności w człowieku: a/ to, co skończone jest zaprzeczeniem nieskończoności (jako nie nieskończone), b/ to, co nieskończone jest zaprzeczeniem skończoności (jako nie - skończone). Tillichowskie „przejście” od tego, co skończone do nieskończoności. Zasadnicze pytanie: czym jest nieskończoność? Jakie znaczenie przywołuje pojęcie nieskończoności? Cztery podstawowe sposoby rozumienia zdania: boskość jest nieskończona. Dzieje namysłu nad nieskończonością. Απειρον - pitagorejczycy, Anaksymander, aporie Zenona z Elei, Arystotelesowska teoria tego, co nieskończone a kwestia boskości. Chrześcijańska perspektywa, św. Tomasz i nieskończoność boskości (forma). Koncepcja boskiej nieskończoności św. Bonawentury.

Wykład VII, VIII

Nieskończony wymiar boskości, cd.. Boska skończoność - mniej. Krytyka aktualnej nieskończoności wg. Johna Locke'a. Źródła idei nieskończoności. Aktualna i potencjalna nieskończoność. Problem boskiej nieskończoności. Georga Cantora teoria aktualnej nieskończoności. Kartezjańska idea nieskończoności, jej kontynuacja w myśli Levinasa, krytyka Derridy. W jakim sensie boskość może być skończona. Różne wymiary boskiej skończoności. Kwestia wcielenia.

Wykład IX, X

Boska transcendencja - ponad i immanencja - w. Poszukiwanie początków idei transcendencji - gdzie szukać owej idei „ponad”. Co to jest transcendencja - Heideggerowska koncepcja transcendencji. Transcendencja w odróżnieniu od tego, co immanentne. Transcendencja, jako pojęcie przeciwstawne kontyngencji. Transcendencja, jako źródłowy sposób bycia podmiotu - autotranscendencja. Transcendencja a Stary Testament - jaka transcendencja?. Transcendencja w immanencji - Augustyn formuła „bardziej wewnątrz mnie niż ja sam”, Mistrz Eckhart - boskość ponad, boskość w duszy człowieka.

Wykład XI, XII

• Niezmienność boskości - co niesie ze sobą słówko jest. Tradycja mówienia o boskości, jako o tym, co niezmienne. Różne kształty niezmienności. Greckie poszukiwania tego, co niezmienne. Nieruchomy poruszyciel Arystotelesa. „Jam jest, który jest”. „Zmienny” Bóg Starego Testamentu i metafizyczny zgrzyt pomiędzy Bogiem w dialogu a niezmiennym Bogiem filozofów. Augustyńskie zmagania z niezmiennością boskości. Rozwiązanie św. Tomasza.

Wykład XIII, XIV

Wszechmoc boskości - możność. Problematyka ludzkiej mocy samoafirmacji. Dzieje kategorii wszechmocy. Idea stworzenia i idea zrodzenia. Sposoby pojmowania wszechmocy. Ricoeruowska i Tillichowska koncepcja samoafirmacji. Moc bytu. O wszechmocy bożej - Piotr Damiani. Wszechmoc, wolność, rozum. Niemoc boskości - czy boskość może okazywać słabość? Współczesne wizje boskiej kenozy.

Wykład XV

Osobowy - ja, i nieosobowy - to, wymiar boskości. Osobowość Boga Starego Testamentu. Historia pojęcia osoby. Greckie pojęcie logosu. Od greckiej maski do rzymskiej persony. Pojęcie osoby odniesione do Boga - Tertulian. Augustyński traktat o Trójcy św. Bóg i człowiek nazywani jednym pojęciem. Czy to, co osobowe i nieosobowe współistnieje w ramach jednej tradycji religijnej. Tillichowski Bóg ponad Bogiem.

Ćwiczenia:

Teksty:

Whitehead A. N., Religia w tworzeniu, przeł. A. Szostkiewicz, Kraków 1997, s. 68-71

(„Bóg”)

Ricoeur P., Nazwać Boga, przeł. R. Grzywacz, Kraków 2011, s. 61-84 (­„Pomiędzy filozofią a

teologią: Nazywanie Boga”)

Pannenberg W., Człowiek, wolność, Bóg, Znak 1995, s. 27-46, 143-176, („Antropologia

a problem Boga”, „Koniec metafizyki a idea Boga”, „Problem Absolutu”)

Arystoteles, Fizyka, /w::/ Dzieła wszystkie t. II, przekł. zbiorowy, s. 64-82 („Księga III, Ruch i

nieskończoność”)

Kołakowski L., Jeśli Boga nie ma, Kraków 1988, s. s. 175-225, („Mówić o tym, co

niewypowiedziane: język i świętość”)

LaCocque A, Ricoeur P. Myśleć biblijnie, przeł. E. Mukoid, M. Tarnowska, Kraków 2003,

s. 310-376 („Objawienie objawień”, „Od interpretacji do przekładu”)

Lévinas E., O Bogu, który nawiedza myśl, przeł. M. Kowalska, Kraków 1994, s. 113-143

(„Bóg i filozofia”)

Święty Bonawentura, O wiedzy Chrystusa, O tajemnicy Trójcy, przeł. M. Olszewski, Kęty

2006, s. 205-274 („Czy Trójca współwystępuje z najwyższą nieskończonością”, „Czy

Trójca współwystępuje z najwyższą wiecznością”, „Czy Trójca współwystępuje z

najwyższą wiecznością”)

Swinburne R., Spójność teizmu, przeł. T. Szubka, Kraków 1995, s. 145-392 („Bóg

przygodny”, „Bóg konieczny”)

Święty Augustyn, O Trójcy Świętej, przeł. M. Stokowska, s. 234-260 („Jedność atrybutów

Absolutnych i terminologia trynitarna”)

Tillich P., Męstwo bycia, przeł. H. Bednarek, Paris 1983, s. 153-181 („Męstwo i

transcendencja”)

Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, przeł. M. Dzielska, Kraków 1997, s. 45-170

(„Imiona Boskie”, „Teologia mistyczna”)

Mistrz Eckhart, Kazania, przeł. W. Szymona, Poznań 1986, s. 120-132 („Kazanie 9”,

„Kazanie 10”)

Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu, przekł. zbiorowy, Kraków 1999, s. 89-98, 109-128

(„O nieskończoności Boga”, „O niezmienności Boga”, „O wieczności Boga”)

Tillich P., Teologia systematyczna, t. I, przeł. J. Marzęcki, Kęty 2004, s. 196-266

(„Rzeczywistość Boga”)

Scheler M., Problemy religii, przeł. A. Węgrzecki, Kraków 1995, s. 95-206.

Zasady zaliczenia ćwiczeń:

Aktywne uczestnictwo w ćwiczeniach. Nieusprawiedliwiona nieobecność na więcej niż dwóch spotkaniach dyskwalifikuje uczestnika kursu. Ponadto nieobecność na ćwiczeniach skutkuje koniecznością dodatkowego zaliczenia omawianego na tych ćwiczeniach tekstu na dyżurze. Istnieje możliwość zaliczenia nieobecności w formie pisemnej. Również nieprzygotowanie do zajęć powoduje konieczność dodatkowego zaliczenia omawianego na zajęciach materiału na dyżurze. Jednak obowiązek dodatkowego zaliczania nieobecności bądź nieprzygotowania nie powstaje, jeżeli uczestnik kursu był nieobecny albo nieprzygotowany, co najwyżej raz w semestrze.

Zasady zaliczenia kursu:

Uzyskanie zaliczenia, egzamin ustny

6

---