RENESANS

„Obecnie wszystkie nauki odżyły i wróciły do czci, języki zmartwychwstały: grecki, bez którego wstydem jest, aby ktoś się mógł mienić uczonym, hebrajski, łaciński [...]. Świat jest pełen ludzi uczonych, najwspanialszych księgarni, najświatlejszych nauczy­cieli".

(Franciszek Rabelais)

1. Humanizm - główny prąd umysłowy odrodzenia (renesansu), głoszący troskę o pełny rozwój człowieka, jego szczęście i godność w myśl hasła Terencjusza Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce "

• potępienie ideałów średniowiecza („memento mori"), a pochwała myśli Horacego „żyj chwilą" („carpe diem"), antropocentryzm (człowiek w centrum zainteresowania)

• oparcie na autorytecie myślicieli i filozofów antycznych

• rozkwit szkolnictwa - ideałem epoki był człowiek wszechstronnie wykształcony

• pochwała rozumu ludzkiego, dążenie do wszechstronnego wykształcenia, poznania świata - rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych, wpływ reformacji

• wolność jednostki, prawo wyboru trybu życia na ziemi, a nie po śmierci

• awans języków narodowych, powrót do klasycznej łaciny, greki,

• prekursorzy włoskiego odrodzenia z XIV wieku

• Dante Alighieri, Boska komedia przedstawiająca wędrówkę poety po świecie pozagrobowym; jako pierwszy wprowadził język włoski do literatury

• Franciszek Petrarca - liryki miłosne pisane do ukochanej Laury; wyróżniony w 1341r. wieńcem laurowym za twórczość w języku łacińskim

• Jan Baccaccio, Dekameron - zbiór 100 nowel, które opowiada sobie grupa osób z Florencji, przebywająca poza miastem w okresie zarazy; wyraz podziwu dla świata i życia

• troska o sławę, rozkwit mecenatu (papieże Juliusz II, Leon X, Medyceusze, ostatni Jagiellonowie)

• podział społeczeństwa na elitę (którą wyróżniało wykształcenie, majątek) oraz tłum - resztę ludzi

• upowszechnienie książek poprzez wynalazek druku przez Jana Gutenberga(~1440 r.)

2. Najwybitniejsi twórcy renesansu * Włochy

• Leonardo da Vinci (1452-1519) - obrazy: „Mona Lisa", „Ostatnia Wieczerza", „Dama z gronostajem"; projekty łodzi podwodnej, maszyny latającej; teoretyk malarstwa, architekt i rzeźbiarz, matematyk, biolog, zasłużył się dla poznania anatomii człowieka - był wszechstronnie utalentowany

• Michał Anioł Buonarroti (1475-1564) - rzeźby: „Mojżesz", „Pięta", „Dawid", malarz fresków i „Sądu Ostatecznego" w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, architekt - kopuła Bazyliki św. Piotra

• Rafael Santi (1483-1520) - obrazy: „Madonna Sykstyńska", „Szkoła Ateńska", freski w pokojach papieskich w Watykanie, malarz kobiecego piękna

• Tycjan (1488-1576) - obraz „Wenus z Urbino", portrety papieża Pawła III i cesarza Karola V

• Baltazar Castiglione - Dworzanin: ideał dworzanina i jego księcia

• Mikołaj Machiavelli - Książę: „cel uświęca środki", głosił swobodę monarchy w jego działaniach, nawet przy użyciu niegodziwego i okrutnego prawa

„Trzeba rozumieć, że książę, a szczególnie nowy, nie może przestrzegać tych wszystkich rzeczy dla których uważa się ludzi za dobrych, bowiem dla utrzymania państwa musi częstokroć działać wbrew wierności, wbrew miłosierdziu, wbrew ludzkości, wbrew religii. Trzeba więc, by miał on umysł giętki, stosownie do tego, jak wiatry i zmienne koleje losu nakazują i jak rzekłem powyżej nie powinien porzucać dobrego, gdy można, lecz umieć wejść w zło, gdy trzeba [...] ". (Mikołaj Machiavelli)

• Giordano Bruno (1548-1600) - twórca teorii o nieskończoności wszechświata i mnogości światów, za głoszenie tych poglądów został skazany przez inkwizycję na karę śmierci przez spalenie na stosie; w 1992 r. papież Jan Paweł II oczyścił go pośmiertnie z XVI-wiecznych zarzutów

• Galileusz (Galileo Galilei 1564-1642) - astronom, filozof, fizyk, za pomocą udoskonalonej przez siebie lunety potwierdzał teorię Mikołaja Kopernika, za co został postawiony przez inkwizycję w stan oskarżenia; aby uniknąć kary śmierci, musiał publicznie odwołać swe poglądy, ale i tak wierzył w system heliocentryczny, mówiąc „a jednak się kręci…”

3. Francja - ośrodkiem humanizmu była nowa wyższa uczelnia Collage de France; mecenat króla Franciszka I

• Franciszek Rabelais - Gargantua i Pantagruel; powieść satyryczna wyszydzająca wady społeczeństwa francuskiego

• Jan Bodin - Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (wydanie w 1576 r.); teoria władzy absolutnej, którą ogranicza tylko prawo boskie i prawa natury

4. Niderlandy

• Erazm z Rotterdamu (1467-1536) autor dzieła Pochwala głupoty; krytyka wyższych warstw społeczeństwa; przełożył Nowy Testament na język łaciński

• Piotr Bruegel Starszy - obraz „Upadek Ikara", malarz scen z życia wsi i miasteczek

5. Niemcy

• Albrecht Dürer - malarz, portrecista

6. Anglia

• Thomas Morus (478-1535) w dziele Utopia zawarł podstawy socjalizmu utopijnego; równość społeczna, zniesienie prywatnej własności, tolerancja religijna

„... gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się wartością pieniędzy, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu...f...J... zupełne zniesienie prawa własności jest jedynym środkiem do równego i sprawiedliwego podziału dóbr i do zapewnienia ludziom szczęścia. Lecz dopóki prawo własności stanowić będzie podstawę ustroju społecznego, dopóty najliczniejszą i najcenniejszą warstwę społeczeństwa stale niepokoić i dręczyć będzie nieuniknione brzemię nędzy i utrapień ". (Thomas Morus)

• William Szekspir (1564-1616) - dramaty Hamlet, Makbet, Romeo i Julia

7. Malarstwo - tematyka świecka, motywy mitologiczne lub biblijne, postacie malowane według wzorów piękna klasycznego, ze znajomością anatomii, kompozycja oparta na trójkącie, harmonia, spokój, kolory łagodne, w tle pejzaż, perspektywa, iluminacje kodeksów (Stanisław Samostrzelnik)

8. Rzeźba - portret popiersiowy, posąg konny, akt, rzeźba nagrobkowa (Jan Michałowicz z Urzędowa); marmur, odlewy z brązu

9. Rzemiosło artystyczne - meblarstwo, wyroby jubilerskie, ceramika (fajans)

10. Architektura - budowle szerokie o linii poziomej, ozdobione kolumnami, attykami (dekoracyjna zasłona dachu), złotymi kopułami, duże okna, bogate portale (wejścia), półokrągłe łuki, ozdobne freski (malowidła na mokrym tynku), ściany budowli pokrywały kamienne okładziny lub tynki, stropy kasetonowe

• architekci - Filip Brunelleschi (Katedra we Florencji), Donato Bramante (Bazylika św. Piotra w Rzymie, kaplica Tempietto przy kościele San Piętro in Montorio), Michał Anioł (kopuła Bazyliki św. Piotra w Rzymie)

• pałac Dożów w Wenecji, Pałac Whitehall w Londynie, Luwr w Paryżu przebudowany ze średniowiecznej fortecy na pałac, pałac Escurial pod Madrytem,

• wzorem architektów włoskich budowano kamienice miejskie (Kraków, Kazimierz), ratusze (Poznań, Zamość), przebudowano Wawel (Bartłomiej Berrecci, Franciszek Florentczyk): arkadowe krużganki, kaplica Zygmuntowska, sufit kasetonowy z głowami

• renesansowy wystrój Sukiennic, zamek w Baranowie Sandomierskim, Niepołomicach

KULTURA I SZTUKA POLSKIEGO ODRODZENIA

1. Początki „złotego wieku" - założenia ideologii odrodzenia

* przenikanie ideologii z Włoch, krajów południowoniemieckich i niderlandzkich, poprzez podróże dyplomatyczne, studenckie

• na dwór króla Zygmunta Starego i jego żony Bony Sforza chętnie przybywali artyści z Włoch - mecenat nad artystami sprawowali ostatni Jagiellonowie

• zainteresowanie antykiem przez współczesnych (biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka), mecenat biskupów Samuela Maciejowskiego i Piotra Myszkowskiego

* działalność w Krakowie Filipa Kallimacha (Filip Buonaccorsi), emigranta politycznego z Florencji

* rozwój szkolnictwa - gimnazja humanistyczne: kalwińskie w Pińczowie (1551 r.), luterańskie w Gdańsku i Toruniu, ariańska akademia w Rakowie; rozwój szkolnictwa katolickiego nastąpił pod wpływem zakonu jezuitów, który zakładał kolegia i akademie

* wysoki poziom kształcenia w zakresie matematyki i astronomii na Akademii Krakowskiej na przełomie XV/XVI w., założenie Akademii w Zamościu (1594 r.) i Wilnie (1579 r.)

2. Literatura, nauka

• Mikołaj Rej - Krótka rozprawa..., Fraszki..

„A niechaj narodowie wżdy postronni znają Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają ". (Mikołaj Rej)

• Jan Kochanowski - Treny, Odprawa postów greckich, Fraszki

• Łukasz Górnicki - Dworzanin polski, wzorowany na dziele Baltazara Castiglione - Dworzanin

• Jan Długosz - Dzieje Polski

• Marcin Bielski - Kronika świata - zarys historii powszechnej

• Andrzej Frycz Modrzewski - O naprawie Rzeczypospolitej (1551 r.) - traktat obejmujący pięć ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie,

0 Kościele, O szkole

• Marcin Kromer - Polonia (opis stosunków ustrojowych, gospodarczych

1 kulturalnych w Polsce)

• Mikołaj Kopernik - O obrotach sfer niebieskich (1543 r.) - stworzył system heliocentryczny: słońce w centrum, a Ziemia wykonuje wokół niego ruch; przygotował obronę Olsztyna przed Krzyżakami; projekt reformy monetarnej; poeta, lekarz - był człowiekiem renesansu, erudytą

• Bernard Wapowski - twórca pierwszej mapy Polski

3. Muzyka

• Mikołaj Gomółka - skomponował muzykę do Psalmów Kochanowskiego

• Wacław z Szamotuł, Cyprian Bazylik

4. Malarstwo

• Kodeks Baltazara Behema z pocz. XVI w. - zbiór statutów cechowych Krakowa, ilustracje przedstawiaj ą życie rzemieślników

• Stanisław Samostrzelnik - iluminacje kodeksów

5. Rozkwit drukarstwa

* 1473 r. pierwsza drukarnia w Krakowie - wydano Kalendarz astronomiczny na rok 1474

• Kraków ośrodkiem drukarstwa - Florian Ungler w 1513 r. wydał pierwszą polską książkę Raj duszny,

* w 1475r. we Wrocławiu wydrukowano pierwsze polskie słowa (teksty modlitw), wpływ reformacji na rozkwit drukarstwa

6. Rzeźba

* w drugiej pół. XV w. dominował w rzeźbie styl gotycki odznaczający się jednak dużym realizmem - ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie

* Jan Michałowicz z Urzędowa - rzeźby nagrobne biskupów Zebrzydowskiego i Padniewskiego w katedrze na Wawelu

7. Architektura

* wzorem architektów włoskich budowano kamienice mieszczańskie z attykami (ozdobne ścianki zasłaniające dach) - Kraków, Kazimierz, Gdańsk; ratusze (Poznań, Zamość)

* przebudowano Wawel - Bartłomiej Berrecci, Franciszek Florentczyk, Jan Maria Padovano - arkadowe krużganki, kaplica Zygmuntowska, w której pochowano ostatnich Jagiellonów, pokryta złoconą kopułą, sala poselska ozdobiona została sufitem kasetonowym z głowami rzeźbionymi w drewnie, ściany ozdobiono sprowadzonymi przez Zygmunta Augusta z Flandrii arrasami (około 350 barwnych tkanin)

* w budownictwie powszechnie stosowano perspektywę, podkreślano linię poziomą

* renesansowy wystrój Sukiennic w Krakowie i kamienic miejskich zbudowanych w okresie gotyku

* renesansowe zamki w Baranowie Sandomierskim, Pieskowej Skale, Niepołomicach

* nowe miasta zaprojektowane według renesansowych wzorów - Zamość

REFORMACJA

1. Przyczyny reformacji

• krytyka Kościoła za niski poziom moralny, intelektualny i zeświecczenie (laicyzację) duchowieństwa

• powiększanie dóbr kościelnych - m.in. przez nadania ziemskie, ucisk fiskalny Kościoła - pobierano dziesięcinę, świętopietrze (tzw. denar św. Piotra, opłata od wyznawców chrześcijaństwa z każdego państwa), armaty (opłaty za objęcie stanowiska duchownego), sprzedawano odpusty (odpuszczenie za pieniądze kar na tamtym świecie)

• łączenie w jednym ręku kilku stanowisk kościelnych

• walka Kościoła o władzę polityczną w Niemczech, Włoszech, Polsce (prymas interrexem), własne sądownictwo, liczne przywileje

• popieranie przez duchownych własnych rodzin (nepotyzm)

• opór władców, szlachty, chłopów przeciwko nadmiernej władzy Kościoła, chęć uniezależnienia się od papiestwa, wola władcy np. Henryka VIII w Anglii

• wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze w 1517 r. (95 tez) przeciwko odpustom - początek reformacji

„Każdy chrześcijanin, jeśli tylko ma prawdziwy żal i skruchą za swoje grzechy, otrzymuje zupełne przebaczenie grzechów i win, co należy mu się bez listów odpustowych". (Marcin Luter)

2. Luteranizm

wiara podstawą zbawienia, źródłem wiary Biblia, dopuszczenie swobodnej interpretacji Biblii, uproszczona liturgia mszy w języku narodowym, chrzest i komunia pod dwiema postaciami, likwidacja zakonów, zniesienie celibatu, podporządkowanie Kościoła władzy świeckiej

papież Leon X wezwał Lutra do odwołania swojej nauki, Luter publicznie spalił bullę papieską, za co został ekskomunikowany

1521 r. cesarz Karol V potępił naukę Lutra; ukrycie Lutra w zamku elektora saskiego w Wartburgu

wpływy w krajach niemieckich, skandynawskich, Prusach Książęcych, wśród niemieckiego patrycjatu miast polskich

3. Anabaptyzm

• Tomasz Münzer - radykalny nurt luteranizmu poszerzony o ideę „Królestwa Bożego" na ziemi, gdzie nie ma własności prywatnej i podziału na klasy; głosił konieczność przyjmowania chrztu w wieku dorosłym

• wpływ na wojnę chłopską w Niemczech

4. Zwinglianizm

• Ulrich Zwingli - pod wpływem luteranizmu w 1522 r. rozpoczął reformę Kościoła w Zurychu (Szwajcaria)

• jedynym źródłem wiary Pismo Święte, likwidacja mszy, sakramentów, usunięto ołtarze, obrazy i inne ozdoby z kościołów, nabożeństwa ograniczono do czytania Biblii, kazania i komunii pod dwiema postaciami, zlikwidowano celibat, wprowadzono język narodowy do nabożeństw

• wojna domowa w 1529 r. - agresja wojsk Zwingliego przeciwko kantonom katolickim, traktat pokojowy podkreślał równouprawnienie protestantyzmui katolicyzmu w Szwajcarii

5.Kalwinizm

• Jan Kalwin w 1536 r. w traktacie Urządzenie religii chrześcijańskiej wyłożył swoją doktrynę (teoria predestynacji): podział ludzi przez Boga na wybranych i potępionych - „Bóg przeznacza jednych na zbawienie, drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępi”, przejawem łaski bożej jest cnotliwe życie, modlitwy i czytanie Biblii, bogactwo, praca, rezygnacja z przyjemności - kalwinizm głosił surowe zasady moralne

• demokratyczny zarząd Kościołem, konsystorz nadzorował obywateli i mógł ich karać

• nie uznawał hierarchii kościelnej, zakonów, celibatu, kultu świętych; pozostawił chrzest i komunię, znosząc pozostałe sakramenty

• wpływy we Francji (hugenoci), w Niderlandach, w Siedmiogrodzie i Polsce(szlachta) - religia mieszczan, burżuazji

6. Arianie (Bracia Polscy)- antytrynitarze

• powstali z rozłamu wśród kalwinów w 1562 r.

• negowali dogmat o Trójcy Świętej, zbawienie osiąga się własną pracą, głosili hasła utopijne: wolność dla chłopów, wspólne użytkowanie ziemi, odmowa służby wojskowej

• wpływy wśród chłopów, drobnej szlachty - centrum w Rakowie

7. Anglikanizm

* Henryk VIII dążył do unieważnienia małżeństwa z Katarzyną Aragońską wzmocnienia władzy królewskiej; rozwód z Katarzyną był okazją do zerwania z Rzymem, Henryk został głową Kościoła (1534 r. - akt supremacji zrywający z Rzymem)

• konfiskata dóbr kościelnych, rozwiązanie zakonów, komunia pod dwiema postaciami, pozostawiono zasady i hierarchię duchownych katolickich

• krwawy terror w stosunku do przeciwników zerwania z Rzymem (m.in. zginął Thomas Morus), chwilowy powrót do katolicyzmu za panowania Marii Tudor (Krwawa Mary), ugruntowanie anglikanizmu za panowania Elżbiety I Wielkiej

8. Purytanizm - angielska odmiana kalwinizmu za panowania Elżbiety I;

dążono do przeprowadzenia reform, które zakończyłyby reformację i usunęły wpływy katolicyzmu; w XVI/XVII w. nastąpiło rozbicie na dwa odłamy

• prezbiterianie - ortodoksyjni kalwini; wierni wybierali radę starszych (prezbiterów) złożoną z pastorów, którzy mieli wygłaszać kazania i nauczać, oraz z osób świeckich, które zajmowały się sprawami administracyjnymi; oficjalnie tę formę władzy kościelnej uznano w czasach protektoratu Cromwella

• independenci - odrzucali wszelką zwierzchność kościelną (papieża, biskupów, króla), każdy człowiek jest wolny w sprawach wiary i moralności

9. Skutki reformacji

- wojny religijne w Europie

• pokoje religijne - Augsburg (1555 r.), Nantes (1598 r.), 1573 r. konfederacja warszawska

• rozbicie Kościoła, pogłębienie podziału politycznego państw Europy

• przejęcie majątku kościelnego wzmocniło pozycję władców (np. w Szwecji)

• wprowadzenie języków narodowych do obrzędów religijnych, rozwój literatury i poezji

• nowa etyka purytańska

• kontrreformacja

10. Wojny religijne

a) Wojna chłopska w Niemczech

• wojna chłopska w latach 1524-1525

• żądania chłopów - domagano się zwrotu zagarniętych przez feudałów wspólnych użytków gminnych, zmniejszenia renty feudalnej i dziesięciny, swobodnego wyboru proboszczów przez ludność; radykalizm tych haseł spowodował wspólne wystąpienie książąt przeciwko chłopom

• przywódca Tomasz Münzer został wzięty do niewoli i po torturach ścięty

* na wsie spadły represje i została zwiększona renta feudalna

b) Wojna religijna w Niemczech

• spowodowana była dążeniem do wzmocnienia władzy cesarskiej przez cesarza Karola V i chęcią pozbycia się przeciwników

• książęta protestanccy zawiązali w 1531 r. związek obronny

• wojna zakończyła się pokojem religijnym w Augsburgu w 1555 r. na zasadzie „czyj kraj, tego religia" (cuius regio eius religio) i abdykacją cesarza Karola V w 1556 r.

c) Wojna religijna we Francji

• poparcie dla nauki Kalwina, której wyznawców nazywano hugenotami; większość społeczeństwa pozostała przy katolicyzmie

• opozycja szlachty francuskiej przeciwko absolutnej władzy królewskiej - opozycję tworzyli hugenoci na czele z admirałem Gaspardem de Coligny i rodem Burbonów, szlachta katolicka skupiła się wokół rodu Gwizjuszy oraz dynastii Walezjuszy

• w latach 1562-1598 wojna religijna, 23/24 VIII 1572 r. rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja

• po wygaśnięciu dynastii Walezjuszy królem został Henryk IV Burbon, przywódca hugenotów, który przeszedł na katolicyzm, chcąc pozyskać sobie społeczeństwo (Paryż wart jest mszy), ogłosił edykt nantejski w 1598 r. - hugenoci uzyskali swobodę wyznania w całym państwie z wyjątkiem Paryża, otrzymali kilka twierdz i prawo do posiadania armii

d) Szwecja

• chcąc zdobyć pieniądze na wojnę, król szwedzki Gustaw Waza przeszedł na luteranizm i przejął dobra kościelne

• luteranizm wprowadzono także w Danii i Norwegii

e) Wojna religijna w Niderlandach

• od XVI w. Niderlandy były pod panowaniem hiszpańskim

• wpływy luteranizmu, kalwinizmu i anabaptyzmu wśród społeczeństwa - religia katolicka utożsamiana była z hiszpańską władzą, niekatolicy byli prześladowani, zwłaszcza za panowania króla Filipa II,

• 1572 r. powstanie antyhiszpańskie w prowincjach północnych, ale walka o niepodległość objęła też prowincje południowe;

• w 1609 r. zakończono wojnę - niepodległość Zjednoczonych Prowincji (Holandii)

• ostatecznie Hiszpania uznała niepodległość Holandii w 1648 r. w pokoju westfalskim kończącym wojnę trzydziestoletnią

KOŚCIÓŁ KATOLICKI WOBEC REFORMACJI

1. Kontrreformacja - walka Kościoła katolickiego z reformacją od połowy XVI do początków XVIII w., mająca na celu wzmocnienie pozycji Kościoła, przeprowadzenie reform, odzyskanie wpływów w tych państwach, gdzie pojawiły się wpływy reformacji

2. Sobór trydencki 1545-1563

• potępiono protestantów, uznając ich za heretyków

• sformułowano dogmaty wiary, zachowano 7 sakramentów, oddawanie czci Matce Bożej i świętym; uznano, że wiara i dobre uczynki wiodą do zbawienia

• ujednolicono liturgię

* wprowadzono obowiązek kształcenia duchownych, położono nacisk na dyscyplinę wśród duchownych oraz podniesienie poziomu umysłowego i moralnego, wprowadzono obowiązek przebywania i wizytacji diecezji przez biskupów, nakazano zakładanie szkół parafialnych i prowadzenie ksiąg parafialnych

• zalecono Stolicy Apostolskiej przeprowadzenie reformy kalendarza, co uczynił papież Grzegorz XIII w 1581 r.

• rywalizacja stronnictwa koncyliarystów (sobór najwyższą władzą w Kościele) i kurialistów (zwolenników wyższości władzy papieskiej) - sukces kurialistów, rozbudowa Kurii rzymskiej, która doprowadziła do centralizmu papieskiego

3. Inkwizycja

• instytucja do zwalczania herezji, zreformowana w XVI w. przez papieża Pawła III; na jej czele stało Święte Oficjum złożone z 6 kardynałów; podejrzani o herezję poddawani byli torturom, więzieni i paleni na stosie - z jej wyroku w 1600 r. zginął Giordano Bruno

• w Hiszpanii inkwizycja była organem państwowym

4. Indeks ksiąg zakazanych

• w 1559 r. za pontyfikatu papieża Pawła IV przedstawiono wykaz dzieł, który systematycznie powiększano

• znajdowało się na nim m.in. dzieło Mikołaja Kopernika - O obrotach... do 1828 r.

5. Zakon jezuitów

• papież Paweł III w 1540r. zatwierdził regułę zakonu Towarzystwa Jezusowego, które założył Ignacy Loyola

• w zakonie obowiązywała wojskowa dyscyplina, obok zwykłych ślubów zakonnicy składali ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi; zakon stał się skutecznym orężem Kościoła w walce z reformacją i narzędziem ekspansji katolicyzmu na inne kontynenty, (jezuitów do Polski sprowadził arcybiskup Stanisław Hozjusz)

• jezuici mieli wpływ na szkolnictwo - zakładali kolegia (szkoły średnie) i akademie (szkoły wyższe) - nacisk na naukę teologii, łaciny, nietolerancja

• wpływ jezuitów na kulturę baroku (kościoły jezuickie), wpływ na władców - byli ich spowiednikami (Piotr Skarga - spowiednik Zygmunta III Wazy)

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE

1. Przyczyny reformacji:

• krytyka Kościoła za niski poziom moralny, intelektualny, lekceważenie obowiązków i zeświecczenie duchowieństwa, popieranie przez duchownych własnych rodzin (nepotyzm)

• powiększanie dóbr kościelnych - nadania ziemskie, najbogatszy był arcybiskup gnieźnieński i biskup krakowski, niezadowolenie mieszczan z ideologii kościelnej zabraniającej pożyczania pieniędzy na procent

• fiskalizm kościelny - pobieranie dziesięciny, świętopietrza, annat (opłaty za objęcie stanowiska duchownego)

• walka Kościoła o władzę polityczną - w Rzeczpospolitej było 15 biskupów (w tym 2 na Litwie), najwyższe stanowisko zajmował arcybiskup gnieźnieński - był prymasem Polski i interrexem w czasie bezkrólewia, biskupi odgrywali poważną rolę w życiu politycznym

• duchowieństwo miało własne sądownictwo, liczne przywileje

• egzekucja (wykonanie) wyroków sądów kościelnych nad osobami świeckimi należała do starostów - ruch egzekucyjny dążył do zniesienia tego prawa

• opór szlachty przeciwko nadmiernej władzy Kościoła, chęć uniezależnienia się od Rzymu - ruch egzekucyjny postulował utworzenie Kościoła narodowego pod przewodnictwem króla

• wpływ Kościoła na szkolnictwo, szpitale, opiekę nad ubogimi

• wpływ ideologii renesansu

• wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. z krytyką Kościoła za sprzedaż odpustów (odpuszczenie za pieniądze kar na tamtym świecie), nowinki reformacyjne szybko docierały do Polski

2. Luteranizm -

• religia ta przyjęła się tam, gdzie mieszkała ludność pochodzenia niemieckiego lub związana z Niemcami - mieszczanie np. Wrocławia, Gdańska, Torunia, Królewca, w Prusach Książęcych

3. Kalwinizm -

• demokratyczny zarząd Kościoła kalwińskiego odpowiadał szlachcie i części magnaterii, zwłaszcza małopolskiej i litewskiej

• szlachta kalwińska zamieniała kościoły na zbory, odmawiała płacenia dziesięciny, w swoich dobrach odbierała ziemię Kościołowi, występowała przeciwko jurysdykcji biskupiej w sprawach wiary nad świeckimi, żądając zniesienia wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów

• głównym ośrodkiem był Pińczów, gdzie w 1551 r. założono gimnazjum humanistyczne

4. Bracia Polscy - arianie

• wyznanie powstało w wyniku rozłamu w 1562 r. w kalwinizmie jako zbór mniejszy; arian nazywano antytrynitarzami, ponieważ odrzucali dogmat o Trójcy Świętej

• głosili, że wszyscy ludzie są braćmi, nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy, chcieli wspólnego użytkowania dóbr, przeciwni poddaństwu chłopów, przeciwni wojnom, odmawiali służby wojskowej - były to założenia utopijne

• utworzyli gminę ariańską i akademię w Rakowie,

5. Bracia Czescy - odłam husytyzmu, przybyli do Polski po wygnaniu ich z Czech w 1548 r.

• głosili radykalny program społeczny - równość społeczna, przeciwni wojnom

6. Kontrreformacja

• reformacja w Polsce była krótkotrwała, gdyż brak było poparcia chłopów, a szlachta po zrealizowaniu postulatów ruchu egzekucyjnego powracała do katolicyzmu

• w 1565r. przyjęcie przez Zygmunta Augusta uchwał soboru trydenckiego, a w 1577 r. przez kler

• podniesienie poziomu moralnego i intelektualnego duchowieństwa

* sprowadzenie w 1564 r. przez biskupa Stanisława Hozjusza jezuitów do Polski (Braniewo); zakładanie przez nich szkół dla młodzieży szlacheckiej; jezuici przyczynili się do odbudowy pozycji Kościoła, a w przyszłości do nietolerancji

• działalność Piotra Skargi - autor Kazań sejmowych, Żywotów Świętych, spowiednik króla Zygmunta III Wazy

• przetłumaczenie Biblii na język polski przez Jakuba Wujka

• 1596r. unia w Brześciu nad Bugiem - podporządkowanie Kościoła prawosławnego papieżowi; powstał Kościół greckokatolicki, nazywany unickim

• nasilenie kontrreformacji nastąpiło pod rządami Zygmunta III Wazy - stosował cenzurę, zakazując druku książek, na urzędy powoływał tylko katolików, stąd powrót szlachty do katolicyzmu (tzw. konwersja, czyli nawrócenie na katolicyzm)

• 1638 r. zamknięto szkołę i drukarnię arian w Rakowie, a w 1658 r. wygnano ich z Polski

• 1668 r. odstępstwo od katolicyzmu uznano za przestępstwo apostazji, karane wygnaniem z kraju i konfiskatą majątku

* tzw. tumulty wzniecane najczęściej przez uczniów szkół jezuickich, fanatyków; niszczono zbory, których odbudowy zakazywano

* w połowie XVIII w. nastąpił schyłek kontrreformacji

7. Polska państwem bez stosów - tolerancja religijna

* Polska była krajem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym - obok katolików żyli tu wyznawcy prawosławia, Żydzi, nowinki religijne nie dziwiły nikogo

* Zygmunt August nie poparł jednoznacznie strony katolickiej lub protestanckiej, nie było więc zagrożenia użycia siły wobec zwolenników reformacji ze strony władzy

* reformację poparła głównie szlachta, tworzyła jedną wielką rodzinę powiązaną herbami i związkami rodzinnymi; nie wypadało występować przeciwko swoim, nawet jeśli byli odmiennego wyznania; to szlachta decydowała

* polityce państwa, tolerancja była uzupełnieniem wolności politycznej szlachty

• 1555 r. - unia kalwinów z braćmi czeskimi w Koźminku

• 1570r. - ugoda w Sandomierzu zawarta między luteranami, kalwinami i Braćmi Czeskimi o współdziałaniu; przetrwała do końca XVI w.

* 28 11573 - konfederacja warszawska (włączona do artykułów henrykowskich) gwarantowała wieczny pokój między różniącymi się w wierze - disidentes in religione - dlatego innowierców nazywano dysydentami

FOLWARK SZLACHECKO - PAŃSZCZYŹNIANY

1. Czynniki sprzyjające powstaniu folwarku szlacheckiego

• zapotrzebowanie na zboże w Europie Zachodniej

• okres pokoju, szlachta zajmowała się rozwojem swoich gospodarstw, pochwała życia na wsi w literaturze odrodzenia

• przywileje gospodarcze

• 1374 r. - przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego dla szlachty: stały podatek 2 grosze z łanu kmiecego, z pozostałych świadczeń szlachta była zwolniona, a na nowe podatki musiała wyrazić zgodę

• 1423 r. - statut warecki Władysława Jagiełły: szlachta mogła wykupić majątki sołtysów „krnąbrnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw, ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi, taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach

• 1496 r. - statuty piotrkowskie Jana Olbrachta: ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi - tylko l chłop w roku mógł opuścić wieś, tylko l przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta, jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi

• 1520 r. - sejm w Toruniu i Bydgoszczy: ustalono minimalny wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości l dnia w tygodniu z łanu; swoboda żeglugi dla szlachty po Wiśle

2. Folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi, będący gospodarstwem własnym szlachcica, uprawianym bezpośrednio przez poddanych chłopów; liczył do 20 łanów (l łan = około 16 ha); zespoły folwarków znajdujące się w niedalekiej odległości, wspólnie zarządzane, tworzyły tzw. klucze

• koncentracja ziemi przez szlachtę poprzez zakup nowych ziem, włączanie ziem gromadzkich (pastwiska, łąki), zagospodarowanie nieużytków, zagarnianie sołectw, włączanie tzw. pustek, czyli łanów chłopskich nie zagospodarowanych przez gospodarzy z powodu np. bezpotomnej śmierci, zbiegostwa itp.

• folwark był samowystarczalnym gospodarstwem - zatrudniano w nim rzemieślników, budowano browary, gorzelnie

* wzrost wymiaru pańszczyzny - w II pół. XVI w. 2 dni z łanu w tygodniu

• pańszczyzna sprzężajna - chłopi pełnorolni (kmiecie) uprawiali ziemię pańską własnymi wołami i narzędziami

• pańszczyzna piesza - chłopi zagrodnicy, komornicy, bezrolni chałupnicy zobowiązani byli do wskazanej pracy na folwarku

3.Polska spichlerzem Europy

• w XVI w. przez port gdański eksportowano około 46 tyś. łasztów, a pod koniec wieku - około 70 tyś. łasztów zboża rocznie (łaszt = około 2 tony), w 1618 r. wyeksportowano ok. 115 tyś. łasztów

• zmonopolizowanie handlu polskim zbożem przez Holendrów

• eksport innych produktów - skóry, filtra, wełna, len, konopie, bydło

• import wyrobów przemysłowych, tekstyliów - dodatni bilans w handlu, gdyż Polska więcej eksportowała niż sprowadzała do kraju

„Polska prowadzi handel nie tylko z sąsiadami, lecz i z odleglejszymi krajami. [...] W miesiącu sierpniu odbywa się tu wielki jarmark od Św. Dominika czternaście dni i dłużej trwający, na który zbierają się Niemcy, Francuzi, Flamandry, Anglicy, Hiszpanie, Portugalczycy i wtedy zawija do portu przeszło 400 okrętów naładowanych winem francuskim i hiszpańskim, jedwabiem, oliwą cytrynami [...] Zastają w Gdańsku magazyny pełne pszenicy, żyta i innego zboża, lnu, konopi, wosku, miodu [...], którymi kupcy rozładowane swoje okręty na powrót ładują...".

(nuncjusz Juliusz Ruggieri)

4. Antymieszczańska polityka

• 1496 r. - statuty piotrkowskie Jana Olbrachta: zwolnienie szlachty z opłat celnych na towary własne i sól, zakaz kupowania ziemi przez mieszczan, wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary miejskie

• 1505r. - ograniczenie dostępu mieszczan do urzędów świeckich i duchownych

• 1520 r. - sejm w Toruniu i Bydgoszczy: ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic

• 1543 r. - nakazano mieszczanom sprzedać posiadane dobra ziemskie, co zrealizowano na początku XVII w.

• 1565 r. - zakazano polskim kupcom wywożenia towarów krajowych za granicę i przywożenia do kraju towarów zagranicznych - mogli zrobić to wyłącznie kupcy obcy

• w XVI w. przyjęto zasadę (potwierdzoną w 1633 r.), że szlachcic sprawujący urząd miejski lub zajmujący się handlem lub rzemiosłem tracił szlachectwo

5. Dominacja szlachty w życiu gospodarczym i politycznym Rzeczpospolitej

• cieszyła się równością, była stanem zamkniętym, stanowiła około 10% społeczeństwa polskiego, miała wyłączne prawo do posiadania ziemi i piastowania urzędów; na uchwalenie podatków potrzebna była zgoda sejmu; towary szlacheckie nie podlegały zwykłym opłatom celnym

• magnateria - posiadała ogromne tereny, własne miasta, osiągała najwyższe dochody, piastowała najwyższe urzędy, tworzyła prywatne wojska

• średnia szlachta - właściciele folwarków, tworzyli typ szlachcica-ziemianina, najbardziej dynamiczna część szlachty

• szlachta zagrodowa (zagonowa, zaściankowa) - właściciele niewielkich gospodarstw, które sami uprawiali, nie posiadali poddanych, głównie na Mazowszu, Podlasiu i Żmudzi

• szlachta gołota (nieposesjonaci) - nie miała żadnej ziemi, posiadała tylko herb szlachecki, który dawał jej prawo do aktywnego udziału w życiu politycznym, przebywała na dworach magnackich („czepiając się pańskiej klamki"), realizując politykę magnatów

6. Produkcja przemysłowa w XVI wieku

• kuźnie żelaza w Górach Świętokrzyskich, na terenie Jury Krakowsko- -Częstochowskiej (Wieluń, Krzepice) i na Śląsku -jakość i ilość produkcji nie mogła konkurować z rozwiniętymi państwami zachodnimi

• kopalnie miedzi i ołowiu (Olkusz), soli (Wieliczka)

• dominacja produkcji cechowo-rzemieślniczej, brak manufaktur

SEJM WALNY

1. Organizacja sejmu walnego - trzy stany sejmujące: król, senat, sejm

• król - zwoływał sejm i ustalał datę obrad, miał prawo mianowania urzędników i nadawania im ziemi, miał inicjatywę ustawodawczą, kierował polityką zagraniczną

• 1493 r. wyodrębnienie się dwóch izb parlamentu - poselskiej i senackiej

• senat - biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze, marszałkowie, podskarbiowie Korony i Litwy (na początku XVI w. było 80-90 senatorów, a po unii lubelskiej 140); była to w zasadzie reprezentacja magnaterii, senat obradował pod przewodnictwem króla

* sejm - posłowie ziem wybrani na sejmikach ziemskich; uchwalał ustawy, podatki, nadawał szlachectwo, przyjmował posłów, kontrolował skarb, zwoływał pospolite ruszenie, dysponował prawem łaski i amnestii (na początku XVI w. było około 40-45 posłów, a po unii lubelskiej 170 - w tym 48 z Litwy); Izba Poselska obradowała pod przewodnictwem marszałka sejmu wybranego spośród posłów

* obrady sejmu - rozpoczynały się wspólną mszą z udziałem trzech stanów sejmujących, po czym izby obradowały oddzielnie, przerywano je spotkaniami z monarchą i senatorami, powoływano też wspólne komisje do załatwienia poszczególnych spraw; przyjęte przez Izbę Poselską, Senat i zaaprobowane przez króla uchwały dzieliły się na:

• konstytucje (statuty) - zawierały postanowienia o charakterze prawnym lub decyzje polityczne

• uniwersały poborowe - określały rodzaj, wysokość uchwalonych podatków i tryb ich ściągania, reformy podatkowe

„ Ta jednak izba poselska doszła do takiej władzy, że gdy dawniej miała tylko głos doradczy, dziś wszystko stanowi". (Honorato Yisconti)

2. Rodzaje sejmów

• sejm walny zwyczajny (ordynaryjny) - początkowo zwoływany przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie, od artykułów henrykowskich wybierany co dwa lata na 6-tygodniowe obrady

• sejm walny nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) - od 1573r. miał być zwoływany w razie konieczności na 2-tygodniowe obrady

• sejm konwokacyjny - zawiązany po śmierci króla pod „laską" konfederacji (podejmował decyzje większością głosów), pod przewodnictwem prymasa (interrexa), wyznaczał czas i miejsce wolnej elekcji, podejmował decyzje w sprawach porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa

• sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie, kończył bezkrólewie, król-elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i był koronowany

• sejm rokoszowy - odbywał się w czasie rokoszu, prawo do udziału w nim miał każdy szlachcic, np. rokosz lwowski z 1537 r. zwany „wojną kokoszą"

3. Sejmiki ziemskie

• przedsejmowy - szlachta nie mogła być zaskoczona tematyką obrad sejmu, dlatego król wysyłał swojego posłańca (legata) na sejmik danej ziemi, gdzie przedstawiano tematykę obrad sejmu, wybierano posłów na sejm (1-6), sporządzano instrukcję, w której zawarte były wskazówki, jak posłowie mają głosować w danej sprawie; do instrukcji były włączone też własne życzenia szlachty dotyczące danej ziemi lub poszczególnych osób; w XVII w. posłowie musieli przysięgać na instrukcje, że będą głosować tak, jak ustalono na sejmiku, a prywatne prośby były coraz większe

• generalny - tzw. „generał" (działał do połowy XVII w.); wybrani posłowie i senatorowie danej prowincji zbierali się razem, aby uzgodnić stanowisko prowincji na sejm walny

• relacyjny - po zakończeniu obrad sejmu; wysłuchiwano relacji z obrad sejmu

• elekcyjny - wybierano kandydatów na sędziego ziemskiego

* kapturowy - wybierano władze konfederacji i sądu kapturowego w czasie bezkrólewia dla danej ziemi; kapturem nazywano konfederacje szlachty w ziemiach i województwach w okresie bezkrólewia

* deputacki - wybór deputata do Trybunału Koronnego

4.Ruch egzekucyjny praw i dóbr

* przyczyny: wzrost znaczenia średniej szlachty w związku z rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, ukształtowanie się sejmu, tendencje absolutystyczne Zygmunta I Starego, otaczanie się magnatami, szerzenie się reformacji

• program: obóz średniej szlachty domagał się egzekwowania istniejącego prawa i zwrotu zabranych dóbr królewskich, stworzenia skarbu publicznego, ujednolicenia państwa, reformy sądownictwa, kodyfikacji prawa, reformy wojska, opodatkowania duchowieństwa, stworzenia Kościoła narodowego

• czołowi przywódcy to: Hieronim Ossoliński (przywódca kalwiński), Mikołaj Sienicki (arianin - „polski Demostenes"), Rafał Leszczyński (związany z braćmi czeskimi), Jan Tarnowski („trybun ludu szlacheckiego")

• 1537 r. „wojna kokoszą" - rokosz lwowski szlachty przeciw polityce dworu Zygmunta Starego i Bony Sforza (oparcie polityki dworu na magnaterii, wyniesienie na tron Zygmunta Augusta za życia ojca - elekcja vivente rege, skupowanie królewszczyzn przez Bonę); król poręczył szlachcie nienaruszalność jej praw, elekcyjność tronu, skup dóbr królewskich został obwarowany przepisami, ponownie podjęto sprawę zwrotu przez magnaterię dóbr królewskich

• wystąpienie przeciw Zygmuntowi Augustowi i jego małżeństwu z Barbarą Radziwiłłówną, które wzmacniało pozycję oligarchii litewskiej, zwłaszcza Mikołaja Radziwiłła Czarnego i Mikołaja Radziwiłła Rudego - po śmierci Barbary król przystąpił do ruchu egzekucyjnego

* osiągnięcia ruchu

• przystąpienie do obozu reform Zygmunta Augusta na sejmie w Piotrkowie w 1562 r.

• lustracja (spis) dóbr koronnych - dokonano weryfikacji granic i dochodów królewszczyzn

• egzekucja dóbr - zwrot przez magnaterię dóbr rozdanych ze skarbu państwa po 1504 r.

• przeznaczenie czwartej części dochodów z królewszczyzn na „wojsko kwarciane"; utworzono ok. 4-tysięczną armię do obrony południowych granic

• kontrola nad finansami królewskimi;

• reforma podatkowa - podniesiono podatek z łanu kmiecego z 12 do 20 groszy z prawem potrącenia przez chłopa 10 groszy z dziesięciny kościelnej; w ten sposób pośrednio opodatkowano Kościół

• zakaz wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów

• gwarancja tolerancji religijnej - konfederacja warszawska 1573 r.

• ujednolicenie miar i wag w skali kraju

• ograniczenie odrębności księstwa oświęcimsko- zatorskiego, Mazowsza, Litwy (unia lubelska w 1569 r.), Prus Królewskich (na sejmie w 1569 r.)

• utworzenie przez króla Stefana Batorego w 1578 r. piechoty wybranieckiej, do której powoływani byli chłopi z dóbr królewskich - l wybraniec z 20 łanów

* ostatecznym zakończeniem ruchu egzekucyjnego był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego w latach 1606-1607 od tej chwili zaczęły się rządy oligarchii magnackiej

• przyczyny zakończenia ruchu egzekucyjnego wiążą się z kryzysem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, rozwojem latyfundiów magnackich po unii lubelskiej i zwycięstwem kontrreformacji

5. Ustrój Rzeczpospolitej szlacheckiej ukształtowały ostatecznie artykuły henrykowskie i utworzenie w 1578-1581 Trybunałów Koronnego i Litewskiego - najwyższych organów sądowych państwa, oddanych w ręce szlachty i duchowieństwa

6. Znaczenie demokracji szlacheckiej

oddanie spraw kraju w ręce szlachty, a później magnaterii, gdy w innych państwach władza zmierzała do ustroju absolutnego rozwój świadomości narodowej, wzrost znaczenia średniej szlachty wpływ na kulturę odrodzenia tolerancja religijna

POLITYKA ZAGRANICZNA POLSKI ZA PANOWANIA OSTATNICH JAGIELLONÓW

1. Królem Polski po śmierci Kazimierza Jagiellończyka został Jan Olbracht (1492- 1501), a władcą Litwy Aleksander (do 1506)

* do śmierci Olbrachta unia polsko-litewska została formalnie zerwana; do ścisłej unii przyczyniły się stosunki międzynarodowe, zagrożenie Litwy przez państwo moskiewskie i najazdy tatarskie -

* pomoc Polski Litwie w wojnie z Moskwą w latach 1512-1522

* podjęcie przez Jana Olbrachta w 1497 r. próby przywrócenia polskich wpływów w Mołdawii i opanowania portów czarnomorskich; klęska polskiego pospolitego ruszenia w starciu z wojskami hospodara Stefana Wielkiego, nieudana próba zdobycia stolicy Suczawy

* 1500 r. przymierze Jagiellonów z Francją jako próba stworzenia przeciwwagi w stosunku do Habsburgów

* niewykorzystanie przez Polskę możliwości połączenia się z Pomorzem Zachodnim, zjednoczonym w 1478r. przez Bogusława X, którego łączyły silne związki z Polską poprzez wychowanie wraz z synami Kazimierza Jagiellończyka i małżeństwo z jego córką Anną

2. Aleksander (1501-1506) - unia personalna Polski i Litwy

* jako wielki książę litewski dbał o rozwój Wilna - zbudował kościół św. Anny, otoczył miasto murami, prowadził politykę zmierzającą do wzmocnienia mieszczan

* 1503 r. - układ rozejmowy z Moskwą i rozejm z Turcją: obie strony zobowiązały się nie dokonywać najazdów na swoje ziemie

3. Zygmunt I Stary (1506-1548)

* 1515 r. zjazd w Wiedniu Jagiellonów z Habsburgami - w razie wygaśnięcia dynastii Jagiellonów w Czechach i na Węgrzech władzę mieli przejąć Habsburgowie, układ został potwierdzony małżeństwami dzieci Władysława Jagiellończyka z wnukami cesarza Maksymiliana I

* w czasie wojny o władzę na Węgrzech Zygmunt Stary sprzyjał kandydatowi węgierskiemu Janowi Zapolyi (mąż Izabeli, córki Zygmunta I), który wobec nacisku Turcji na Węgry i zagrożenia ze strony Habsburgów uznał się lennikiem Turcji

* 1519-21 ostatnia wojna z Zakonem - Albrecht Hohenzollern starał się uniezależnić od Polski

• obrona Olsztyna prowadzona przez Mikołaja Kopernika

• trudności finansowe Zakonu, skuteczne działania wojsk polskich wspieranych przez stany pruskie, stąd w 1521 r. wojna zakończyła się rozejmem

• do Prus docierają nowinki reformacyjne, sekularyzacja Zakonu

* 1525r. hołd pruski: książę Prus zobowiązał się do pomocy zbrojnej i finansowej, otrzymał godność senatora, zakaz łączenia Prus i Brandenburgii; w razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów Prusy miały powrócić do Polski; Polska uzyskała prawo powoływania sądu apelacyjnego do rozstrzygania sporów między księciem a jego poddanymi (na Krakowskim Rynku)

• znaczenie hołdu pruskiego: wzrost pozycji RP nad Bałtykiem, koniec wojen i istnienia Zakonu Krzyżackiego, powstanie świeckiego państwa pruskiego, które w przyszłości stanie się zagrożeniem dla Polski

*. 1530 r. porozumienie z Sulejmanem, które później przekształciło się w wieczysty pokój z Turcją

*. 1530 r. hospodar mołdawski zajął zbrojnie Pokucie, do walki z nim przystąpił hetman Jan Tarnowski, który zwyciężył w bitwie pod Obertynem w 1531 r.; nie wykorzystano tego zwycięstwa i dopiero w wyniku kolejnej wyprawy Tarnowskiego w 1538 r. zawarto z Mołdawią pokój, na mocy którego Polska zrzekła się Pokucia;

* wpływ włoskiego odrodzenia na złoty wiek kultury polskiej (rola Bony Sforza, żony Zygmunta Starego) oraz reformacji na życie religijne w Polsce; w 1564 r. sprowadzono do Polski jezuitów, a dwór polski przystąpił do realizacji uchwał soboru trydenckiego

4. Zygmunt August (1548-1572)

* jego matka Bona Sforza doprowadziła do koronacji na sejmie piotrkowskim w 1530 r. Zygmunta Augusta na króla Polski jeszcze za życia Zygmunta Starego - elekcja vivente rege; od 1544 r. Zygmunt August objął władzę na Litwie

* w 1533 r. mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach zawarł z carem Iwanem IV Groźnym ugodę, zobowiązując się do neutralności, nie wiązania się z Litwą i popierania kupców rosyjskich; Zygmunt August zdecydował się na zbrojną demonstrację, która skłoniła Zakon do zawarcia w 1557 r. traktatu w Pozwolu, w którym mistrz Wilhelm Furstenberg zgodził się zawrzeć przymierze przeciwko Moskwie

* Walka o dominium Maris Baltici pomiędzy Danią, Szwecją, Rosją i państwem polsko-litewskim -I wojna północna

• 1558 r. Iwan IV Groźny uderzył na Inflanty, zajął port Narwa, a w 1560 r. zajął Dorpat, Felin, Marienburg

• 1560 r. do wojny wkroczyła Dania - zajęła wyspę Ozylię i tzw. terytorium Wikken

• 1561 r. wojska szwedzkie opanowały południowy brzeg Zatoki Fińskiej z Rewlem

• 1561 r. nowy mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach, Gotard Kettler podpisał w Wilnie traktat z Polską, na mocy którego otrzymał Kurlandię i Semigalię w dziedziczne lenno, a do państwa polsko- -litewskiego włączono Inflanty; Zakon sekularyzowano (luteranizm)

• przeciwko Polsce i Litwie wystąpiła Rosja, poparta początkowo przez Szwecję - Iwan IV zajął w 1563 r. Połock i część Inflant; Zygmunt August pozwolił kaprom (szyprom) na stworzenie floty, która miała niszczyć flotę narewską

• 1563 r. Zygmunt August, poparty przez senat, zgodził się dopuścić do współlenna brandenburską gałąź rodu Hohenzollernów w zamian za pomoc w wojnie północnej; otwarło to drogę do możliwości połączenia Prus i Brandenburgii

• 1568 r. zmiana sojuszy - Szwecja zawarła układ z Polską

• 1568 r. król powołał Komisję Morską pod przewodnictwem kasztelana Jana Kostki, która miała czuwać nad polityką morską Polski, budową floty wojennej i pełnić rolę sądu morskiego

• wojnę pomocną zakończył pokój w Szczecinie w 1570 r. między Danią a Szwecją

* układy Zygmunta Augusta z Habsburgami oparte małżeństwami króla z Habsburżankami,

* unia realna Polski z Litwą w 1569 r.; wcielenie ziem ukraińskich do Korony spowodowało wciągnięcie Polski w politykę wschodnią Litwy; wojny z Moskwą i Tatarami

5. Ocena polityki zagranicznej Jagiellonów

* w okresie unii dynastycznych granice państw Jagiellonów sięgały od Dźwiny po Adriatyk, od górnej Wołgi po Las Czeski

* działania dyplomacji skoncentrowane były na umocnieniu pozycji Polski nad Bałtykiem, co zostało okupione biernością lub rezygnacją z innych terenów (np. Śląsk), wycofanie się z aktywnej polityki południowo-zachodniej uwarunkowane było unią z Litwą i skierowaniem polityki na wschód

* brak ze strony polskiej szerszych inicjatyw politycznych, a zawierane sojusze miały przeważnie charakter koniunkturalny

* w tym czasie tworzyła się organizacja służby dyplomatycznej na wysokim poziomie europejskim - najlepsi dyplomaci to Jan Dantyszek i Hieronim Łaski

* wpływ sytuacji wewnętrznej, niechęć szlachty do obciążeń finansowych, jej zainteresowanie sprawami wewnętrznymi, szlachta bała się wzmocnienia pozycji króla

* słabość polityki dynastycznej Jagiellonów - brak spoistości wewnętrznej, odmienna kultura, gospodarka i interesy możnowładztwa poszczególnych państw, brak jednolitej polityki zagranicznej, spory między braćmi, silna pozycja Habsburgów i Turcji w Europie, większe zainteresowanie Jagiellonów kwestią wschodnią i Morzem Bałtyckim

RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

1. Unia realna Polski z Litwą w 1569 r.

• ruch egzekucyjny postulował unię realną z Litwą, do której dążył także bezdzietny Zygmunt August; przeciwna unii była magnateria litewska, która opuściła obrady sejmu w Lublinie

• na sejmie w Lublinie król inkorporował do Polski Podlasie, Wołyń, województwo bracławskie i kijowskie - powrót delegacji litewskiej, która przystąpiła do unii

• Polska i Litwa miały istnieć jako dwa państwa, posiadające odrębną administrację, urzędy, prawo, wojsko, skarb; wspólny był sejm, elekcja jednego władcy, polityka zagraniczna, moneta

• skutki unii realnej

• powstanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, państwa silnego (ponad 800 tyś. km²), liczącego się w Europie, wielonarodowościowego (40% Polacy, 20% ludność ruska, białoruska, ukraińska, ok. 20% Litwini, 10% Niemcy, 5% Żydzi i in.) i wielowyznaniowego

• tworzenie się latyfundiów magnackich na Wschodzie

• promieniowanie kultury chrześcijańskiej na Litwę i wpływ elementów kultury wschodniej na ziemie polskie

• polonizacja magnaterii pochodzenia ruskiego (np. Wiśniowieccy)

• wciągnięcie Polski w politykę wschodnią Litwy - wojny z Moskwą, Tatarami

2. Terytorium Rzeczpospolitej

* Korona dzieliła się na prowincje

• Wielkopolska - Wielkopolska właściwa, Mazowsze, ziemia dobrzyńska, Prusy Królewskie, Warmia

• Małopolska - województwa: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, podlaskie, księstwo oświęcimsko-zatorskie, województwa ruskie włączone w 1569 r.

* Wielkie Księstwo Litewskie - Litwa, Białoruś, Żmudź (była odrębnym starostwem)

• Inflanty - należały do Korony i Litwy

• województwa dzieliły się na ziemie - jednostki samorządu terytorialnego, a ziemie na powiaty - okręgi sądowe

3. Administracja - oddzielne urzędy dla Korony i Litwy

* urzędy centralne

- kanclerz, podkanclerzy - mieli uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej; kanclerz koronny zajmował się polityką zachodnią, a kanclerz litewski wschodnią; badali, czy akty wychodzące z kancelarii królewskiej są zgodne z prawem; kancelaria prowadziła księgi kanclerskie i podkanclerskie zwane Metryką koronną; przewodniczyli sądom asesorskim

• podskarbi wielki i jego zastępca podskarbi nadworny - zarządzali finansami, byli kontrolowani przez sejm

• marszałek wielki - zarządzał dworem królewskim, był mistrzem ceremonii, określał ceny żywności w miejscu pobytu dworu, sprawował sądownictwo karne w miejscu pobytu władcy, dbał o bezpieczeństwo monarchy, miał do dyspozycji straż marszałkowską

• marszałek nadworny - był zastępcą marszałka wielkiego

• hetman wielki i jego zastępca hetman polny - kierownictwo nad armią od końca XVI w. był to urząd dożywotni; w czasie wojny hetman mógł karać karą śmierci, przedstawiał żołnierzy do nobilitacji lub nagrody; mógł utrzymywać swoich przedstawicieli na Krymie, w Turcji, Mołdawii, przez co wpływał na politykę zagraniczną; urząd hetmana nie należał do urzędu senatorskiego, ale najczęściej hetmani łączyli ten urząd z godnością wojewody lub kasztelana, co dawało im miejsce w senacie

• król mógł mianować regimentarzy, którzy byli tymczasowymi zastępcami hetmanów

• referendarz - dwóch referendarzy, duchowny i świecki, prowadzili sprawy w sądach królewskich, w senacie mieli głos doradczy

* urzędy terytorialne

• starosta grodowy - nadzorował spokój i bezpieczeństwo publiczne, obronność zamków, stan dróg i mostów, przewodniczył sądowi grodzkiemu, pełnił funkcje administracyjne, policyjne i sądowe

• wojewoda - ustalał taksy, sprawował sądownictwo nad ludnością żydowską, kontrolował miary i wagi

• kasztelan - stał na czele ziemi, w hierarchii urzędów był niżej od wojewody, ale wyjątkową pozycję miał kasztelan krakowski, który był najwyższym urzędnikiem w Koronie po królu i prymasie

• godności tytularne - chorąży, wojski, cześnik, miecznik, stolnik, podczaszy, łowczy i inne

• wszystkie urzędy były piastowane dożywotnio i honorowo, obsadzane przez stan szlachecki; brak zawodowego aparatu urzędniczego

• zakaz łączenia urzędów (incompatibilitas) - zakaz łączenia urzędu kanclerza z urzędem starosty, kasztelana, wojewody; w 1538r. zakazano piastowania tych urzędów w tym samym okręgu; na sejmie w latach 1562-63 ustalono, że nie można łączyć dwóch starostw sądowych

4. Sądownictwo

* sąd ziemski - sprawy szlachty osiadłej w danej ziemi, zasiadał w nim sędzia, podsędek i pisarz; w XVII w. sądy te przeżywały kryzys

• sąd grodzki - pod przewodnictwem starosty; sprawy karne i cywilne

• sąd podkomorski - sprawy graniczne dóbr szlacheckich

• sądownictwo dla duchowieństwa było odrębne i działało na podstawie prawa kanonicznego (kościelnego)

• Trybunał Koronny i Litewski - rozpatrywał odwołania szlachty od wszystkich sądów

• sąd sejmowy - sprawowany przez króla tylko w czasie obrad sejmu, był najwyższym organem odwoławczym dla wszystkich typów sądów; orzekał w sprawach o zdradę, zabójstwo; mógł karać śmiercią, infamią (pozbawienie praw publicznych i honorowych), banicją, czyli wygnaniem z kraju

• sąd referendarski - sądził chłopów z dóbr królewskich

• sąd wojewodziński - orzekał w sprawie Żydów

• sądy radzieckie - burmistrz z rajcami i sądy ławnicze; wójt z ławnikami w miastach

• odrębne sądownictwo miały gminy żydowskie i ormiańskie

• brak władzy wykonawczej, która mogłaby egzekwować ogłoszony wyrok, dlatego szlachta czyniła to sama np. poprzez zajazdy

5.Skarbowość

• skarb nadworny (dochody króla) - z dóbr zwanych ekonomiami lub stołowymi, z kopalni, mennic, cła, ze sprzedaży urzędów, z części królewszczyzn; skarbem zarządzał podskarbi nadworny; środki szły na utrzymanie dworu, zagraniczne poselstwa, rozbudowę rezydencji

• skarb państwowy (pospolity) - kwarta, podatki nadzwyczajne uchwalone przez sejm; przeznaczone na wojsko, koszty wojen, pensje urzędników i diety posłów sejmowych

* kryzys skarbowości - brak systemu ściągania podatków, od ogłoszenia decyzji o podatku do jego ściągnięcia upływało około 7 miesięcy, dlatego hetmani musieli płacić wojsku ze swych dochodów, co doprowadzało do nadużyć finansowych i wzrostu kompetencji hetmanów i podskarbich

6. Siły zbrojne

* pospolite ruszenie szlachty - powoływane za zgodą sejmu, szlachta niechętnie stawała na wezwanie, więc pospolite ruszenie w XVII w. uległo rozkładowi

* wojsko zaciężne - werbowane na podstawie uchwały sejmowej, która określała na nie podatek, pod dowództwem hetmanów wielkiego i polnego, stałe wojsko kwarciane - około 3000 żołnierzy, opłacanych z tzw. kwarty z dochodów z królewszczyzn; obrona Polski południowo-wschodniej w pół. XVII w. wojsko kwarciane zostało zastąpione przez tzw. wojsko

komputowe (ustalane przez sejm) i przez żołnierzy powiatowych

powoływanych przez sejmiki ziemskie

• piechota wybraniecka - utworzona przez Stefana Batorego, złożona z chłopów -jeden wybraniec z 20 łanów królewszczyzn; liczyła około 2300 żołnierzy

• Kozacy rejestrowi - oddział na żołdzie królewskim, wpisany do rejestru, z atamanem wojska zaporoskiego na czele

• wojska prywatne magnatów

RZECZPOSPOLITA POD RZĄDAMI PIERWSZYCH KRÓLÓW ELEKCYJNYCH

1. Pierwsze bezkrólewie - ukształtowanie się modelu organizacji państwa w okresie bezkrólewia

• 1572 r. śmierć Zygmunta Augusta; rywalizacja między magnaterią a średnią szlachtą w sprawie organizacji państwa w okresie bezkrólewia i wyboru władcy

• na zjeździe senatorowie katoliccy zdecydowali o oddaniu władz prymasowi, który na czas bezkrólewia został zastępcą króla (interrex)

• na sejmie konwokacyjnym w Warszawie w 1573 r. Jan Zamoyski przeforsował projekt elekcji viritim (każdy szlachcic miał prawo uczestniczenia w wyborze władcy), a senatorowie poparci przez prymasa wyznaczyli okolice Warszawy na miejsce wolnej elekcji

• kandydaci - arcyksiążę Ernest Habsburg (syn cesarza Maksymiliana II, popierany przez część magnaterii, zwłaszcza litewskiej), Henryk Walezy (brat króla Francji Karola IX, popierany przez część hierarchii kościelnej, zamieszany w rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja - dlatego żądano, aby zaprzysiągł tolerancję wyznaniową w Polsce), car Iwan IV Groźny (popierany przez szlachtę litewską i ruską), król Szwecji Jan Waza i książę Siedmiogrodu, Stefan Batory

• IV-V 1573 r. wolna elekcja - wybór Henryka Walezego na króla Polski

• 1574 r. sejm koronacyjny w Krakowie, na którym król zaprzysiągł artykuły henrykowskie; potajemna ucieczka króla do Francji, gdzie objął tron po zmarłym bracie

• pacta conventa - warunki, które stawiano każdemu władcy z osobna zobowiązując go do osobistych obietnic na rzecz wyborców - np. Henryk Walezy zobowiązał się do poślubienia Anny Jagiellonki, wprowadzenia eskadry francuskiej na Bałtyk w celu zwalczania żeglugi narewskiej

* Artykuły henrykowskie - 1573 r. - nazwane od Henryka Walezego; każdy władca elekcyjny musiał je zaprzysiąc, zawierały zasady ustrojowe Rzeczypospolitej szlacheckiej

• powoływanie króla na drodze wolnej elekcji

• zwoływanie przez króla co dwa lata sejmu walnego zwyczajnego na 6-tygodniowe obrady, w gestii sejmu leżały sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia, a w gestii senatu - polityka zagraniczna

• kontrola władcy i pomoc ze strony senatorów rezydentów, powoływanych przez sejm na kwartalną kadencję (16 osób)

* gwarancja tolerancji religijnej (włączono tekst konfederacji warszawskiej)

* prawo szlachty do rokoszu - wypowiedzenia posłuszeństwa królowi

2. Drugie bezkrólewie - 1575 r. - podwójna elekcja

• magnateria litewska i część senatorów okrzyknęła królem cesarza Maksymiliana II Habsburga

• szlachta obawiała się rozszerzenia kontrreformacji i wojny z Turcją, która uznałaby wybór Habsburga za groźny dla swoich interesów, szlachta pod wodzą Jana Zamoyskiego i Mikołaja Sienickiego okrzyknęła więc królem Polski Annę Jagiellonkę i wybrała księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego na jej męża (XII 1575 r.)

• Batory ubiegł rywala, przybył szybciej do Krakowa i został koronowany w 1576 r.

3. Rządy Stefana Batorego (1576-1586)

* 1577 r. konflikt między królem a Gdańskiem (opowiedział się za Maksymilianem II) obleganym przez wojsko; rozejm: Gdańsk zapłacił kontrybucję i uznał Batorego królem, ten zaś zawiesił konstytucje Karnkowskiego, które ograniczały suwerenność miasta

• w 1570 r. za zabicie marynarzy królewskich i sprzeciw wobec polityki morskiej Zygmunta Augusta nałożono na Gdańsk konstytucje Stanisława Karnkowskiego, które określały zależność Gdańska od RP, precyzowały działalność portów, warowni, warunki budowy spichlerzy, komór celnych

• Batory zgodził się na sprawowanie kurateli nad umysłowo chorym księciem Prus przez brandenburską linię Hohenzollernów w zamian za dużą sumę pieniędzy, którą wykorzystał na wojnę z Moskwą

• wojna o Inflanty

• w 1575 r. Iwan IV Groźny zajął Inflanty po rzekę Dźwinę; mobilizacja armii polskiej, która pod dowództwem Batorego uderzyła na ziemię połocką, odcinając Rosjan od Moskwy

• w 1579 r. zdobyto Połock, w 1580 r. Wielkie Łuki, a w 1581 r. wojsko polskie pod dowództwem hetmana Jana Zamoyskiego rozpoczęło oblężenie twierdzy Psków, które zakończyło się rozejmem w Jamie Zapolskim w 1582r. - Rosja zwróciła Inflanty i zrzekła się ziemi połockiej; wkrótce Szwedzi zajęli Narwę i Moskwa została odcięta od Bałtyku

* 1578 r. - oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i Litewskiego (1581 r.)

• reforma wojskowa - stworzenie około 2-tysięcznej armii chłopów z dóbr królewskich (l chłop z 20 łanów), zwanej piechotą wybraniecką; unowocześnienie artylerii; król doceniał rolę informacji w czasie wojny - stąd działalność drukarni obozowej

• Batory nie zrealizował swojego największego marzenia - wojny z Turcją w sojuszu z innymi państwami katolickimi; miała ona przynieść niezależność Księstwa Siedmiogrodu

* wprowadzenie w 1582 r. kalendarza gregoriańskiego; rozkwit szkolnictwa (powołanie w 1579 r. Akademii w Wilnie)

4. Wzrost znaczenia magnaterii

* proces powstawania wielkich latyfundiów magnackich - Wiśniowieckich i Zbaraskich na Ukrainie, Ostrogskich, Zasławskich na Wołyniu, Radziwiłłów, którzy po Olelkowiczach odziedziczyli „państwo słuckie"

• wzrost znaczenia nowych rodów, które otrzymywały liczne nadania ziemskie i zajmowały coraz wyższe stanowiska - Potoccy, Lubomirscy, Ossolińscy Zamoyscy, Koniecpolscy, Lanckorońscy

• polonizowanie się magnaterii litewsko-ruskiej, powiązanej małżeństwami z magnaterią polską

• wpływ magnaterii na obsadę stanowisk

* przykładem kariery magnackiej był Jan Zamoyski - „trybun ludu szlacheckiego", wyraziciel polityki średniej szlachty, opowiedział się po stronie Batorego, dzięki wykształceniu, zdolnościom strategicznym i dyplomatycznym awansował, pełniąc urząd podkanclerzego (1576-78), kanclerza koronnego; w 1580 r. został hetmanem wielkim koronnym; był mężem bratanicy króla i posiadaczem ogromnej fortuny ziemskiej, założycielem Zamościa i akademii w tym mieście w 1594 r.

PRZYWILEJE SZLACHTY POLSKIEJ

1. Rozwój przywilejów - zamykanie się stanów, wzrost przywilejów dla szlachty i duchowieństwa, antymieszczańskie i antychłopskie ustawodawstwo

przywilej			wystawca	okoliczności	treść dokumentu
			I ODBIORCA	NADANIA
1210-1215 przywileje borzykowsko- -wolborskie			Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Kazimierz Opolski, Władysław Odonic dla duchowieństwa	* okres rozbicia dzielnicowego w Polsce, * wzrost znaczenia papiestwa za pontyfikatu Innocentego III,	• potwierdzenie statutu Łęczyckiego Kazimierza Sprawiedliwego (z 1180 r.) • odrębne sądownictwo oparte na prawie kanonicznym • immunitet gospodarczy
				* silna pozycja arcybiskupa Henryka Kietlicza	• książę tracił prawo odzyskania majątku po zmarłym biskupie • ograniczenie roli księcia w obsa- dzie biskupstw - wybór przez kapitułę katedralną
1228 - przywilej w Cieni			Władysław Laskonogi dla możnowładztwa Małopolski	z okazji powołania Władysława Laskonogiego na opiekuna	• potwierdzono odrębność ziem dzielnicowych • przestrzeganie przywilejów
				małoletniego Bolesława Wstydliwego	• określono prerogatywy urzędników dzielnicowych
1291 -przywilej w Lutomyślu			Wacław II Czeski dla stanów polskich (duchowieństwo, szlachta, mieszczanie)	po objęciu rządów w Małopolsce	• nie nakładanie nowych podatków • zagwarantowanie dotychczasowych praw • obsada urzędów w porozumieniu z dostojnikami danej ziemi
1355 -przywilej w Budzie		Ludwik Węgierski dla szlachty		za uznanie go w przyszłości królem Polski	• * określenie świadczeń szlachty na rzecz państwa
					• * wynagrodzenie za straty w wyprawach poza granicami kraju
					• * zniesienie stacji - król miał utrzymywać się z własnych środków w czasie podróży po kraju
1374 -przywilej koszycki		Ludwik Węgierski dla ogółu szlachty, rozszerzony w 1381 r. dla duchowieństwa		za wybór jednej z córek na króla Polski	• * szlachta była zwolniona z płacenia podatków, płaciła stały podatek 2 grosze z łanu kmiecego (chłopskiego), a na nowe podatki musiała wyrazić zgodę
					• * powierzanie urzędu starosty Polakom, a urzędów ziemskich (wojewodów i kasztelanów) szlachcie osiadłej w danej ziemi
					• * odszkodowania za straty w wyprawach poza granicami kraju, król musiał wykupić szlachcica z niewoli
					* budowa zamków warownych na koszt króla
13 88 -przywilej piotrkowski		Władysław Jagiełło dla szlachty			• * potwierdzenie dotychczasowych przywilejów
					• * nie powierzanie zamków osobom obcej narodowości
1422 - przywilej czerwiński			Władysław Jagiełło	sejm obozowy szlachty przed wyprawą krzyżacką	• zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku
					• nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego
					• sądy miały sądzić według prawa pisanego
					• król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety
1423 - statut warcki			Władysław Jagiełło	aby zapewnić dynastii Jagiellonów panowanie w Polsce	• szlachta mogła wykupić majątki sołtysów „krnąbrnych i nieużytecznych", a także sama wyceniała wartość sołectw
					• ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi
					• taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach
1425 - przywilej sformułowany w Brześciu Kujawskim, nadany w 1430 r. w Jedlni			Władysław Jagiełło	za uznanie Władysława III królem Polski i kontynuację panowania Jagiellonów w Polsce	• Niemnem captivabimus nisi iure victum - „nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego" - nietykalność osobista i majątkowa szlachty
i potwierdzony w 1433 r. w Krakowie (jedlneńsko-krakowski)					• tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym
1454 - przywileje cerekwicko- -nieszawskie			Kazimierz Jagiellończyk	za cenę udziału szlachty w wojnie trzynastoletniej	• potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty
				z Krzyżakami, pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Cerekwicą koło Chojnic i szlachty małopolskiej pod Opokami na Kujawach	• król nie mógł wydać nowych praw, nakładać nowego podatku i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich • przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu
1456 -przywilej korczyński			Kazimierz Jagiellończyk	w okresie wojny trzynastoletniej z Krzyżakami	• gwarantował, że w sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze o zdanie będą pytani jej dygnitarze
1496 - statuty piotrkowskie			Jan Olbracht	za cenę udziału szlachty w wyprawie na Mołdawię	• ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi - tylko 1 chłop w roku mógł opuścić wieś, tylko 1 przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta, jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi
					• zwolnienie szlachty z opłat celnych na towary własne i sól
					• zakaz kupowania ziemi przez mieszczan
					• wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary miejskie rozkwit gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej
1505 -konstytucja Nihil novi"			sejm w Radomiu w okresie panowania Aleksandra	wzrost znaczenia magnaterii, która w 1501 r. w przywileju mielnickim (nie wszedł w życie) uzyskała zapewnienie, że nic nowego nie mogło wydarzyć się bez jej zgody; stąd kanclerz Jan Łaski przy poparciu średniej szlachty doprowadził na sejmie w Radomiu do ustanowienia konstytucji „Nihil novi"	„ ... uznaliśmy za słuszne i rozsądne, że na przyszłość nic nowego (nihil novi) nie ma być ustanawiane przez nas i następców bez wspólnego senatorów i posłów ziemskich przyzwolenia, co by tylko na ściśnienie i obciążenie Rzeczypospolitej, na krzywdę i niewygodę jednostki, na zmianę prawa ogólnego i wolności publicznej wyjść miało" był podstawą parlamentaryzmu i znaczenia sejmu Nic nowego bez zgody sejmu
1518			Zygmunt Stary		• król zrzekł się sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi, - w dobrach ziemskich obowiązywało sądownictwo patrymonialne
1520			sejm w Toruniu i Bydgoszczy	w okresie ostatniej wojny z Krzyżakami	• ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości minimum1 dnia z łanu w tygodniu
					• swoboda żeglugi dla szlachty po Wiśle
					• ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic
1562-63, 1565 - szlachta uzyskała zgodę, że starostowie nie będą egzekwować wyroków sądów kościelnych dotyczących wiary i dziesięciny
1573 Artykuły henrykowskie	Henryk Walczy, a później każdy władca elekcyjny musiał na nie przysięgać			wolna elekcja, wzrost znaczenia szlachty	• w 21 artykułach zagwarantowano „złotą wolność" szlachecką i tolerancję religijną • * wolna elekcja
					• władza ustawodawcza do 2-izbowego sejmu, zwoływanego co 2 lata na 6 tygodni - sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia
					• kontrola senatu nad polityką zagraniczną
					* 16 senatorów rezydentów kontrolujących działalność króla
					• * prawo szlachty do rokoszu, jeżeli król złamie prawo
1578 r. - oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i Litewskiego (1581r.) przez Stefana Batorego zakończyło proces kształtowania się przywilejów szlacheckich

1

---