plik

oprac.

Mateusz Popiel

Spis treści:

# 1. Dlaczego prawo rzymskie?..........................................................................................................................................................3

# 2. Historia źródeł…………………………………………………………………………………………………………………..4

# 3. Jurysprudencja………………………………………………………………………………………………………………….5

# 4. Prawo procesowe (cz. I)………………………………………………………………………………………………………...6

# 5. Prawo procesowe (cz. II)……………………………………………………………………………………………………..…8

# 6. Prawo procesowe (cz. III)……………………………………………………………………………………………………..12

# 7. Czynności prawne……………………………………………………………………………………………………………..14

# 8. Prawo osobowe………………………………………………………………………………………………………………...15

# 9. Władza ojcowska………………………………………………………………………………………………………………16

# 10. Rodzina i majątek (małżeństwo)…………………………………………………………………………………………….18

# 11. Spadki (cz. I)………………………………………………………………………………………………………………….19

# 12. Spadki (cz. II)………………………………………………………………………………………………………………...21

# 13. Spadki (cz. III)………………………………………………………………………………………………………………..22

# 14. Spadki (cz. IV) – Dziedziczenie testamentowe………….…………………………………………………………………..25

# 15. Spadki (cz. V) – Po śmierci spadkodawcy…………………………………………………………………………………..26

# 16. Posiadanie i prawa rzeczowe (cz. I) – Posiadanie………………………………………………………………………..…29

# 17. Posiadanie i prawa rzeczowe (cz. II) – Własność…………………………………………………………………………..31

# 18. Własność (cz. II) – Nabycie i utrata prawa własności……………………………………………………………………...32

# 19. Własność (cz. III) – Ochrona własności…………………………………………………………………………………….33

# 20. Prawo rzeczowe (cz. IV) – Prawa na rzeczy cudzej……………………………………………………………….……….35

# 21. Zobowiązania (cz. I)………………………………………………………………………………………………………….38

# 22. Zobowiązania (cz. II)………………………………………………………………………………………………………...43

# 23. Zobowiązania (cz. III) – Zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu)……………………………...……47

oprac.

Mateusz Popiel

Wykład #1 – Dlaczego prawo rzymskie

#1
ks. dr hab. Franciszek Longchamps de Berier, prof. UJ
Zakład Prawa Rzymskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego

Prawo rzymskie

#2
wykład 1

Dlaczego prawo rzymskie?

Co to znaczy: prawo rzymskie?

1)  prawo Rzymu - od początku Miasta do śmierci ces. Justyniana w 565 r. po Chr.
2)  tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw
3)  ius commune – prawo powszechne średniowiecznej Europy
4)  pandektystyka
5)  nauka prawa rzymskiego
6)  romanizm

czego uczymy się z Rzymu…?

D. 1,1,1,2. (Ulpian w ks. 1 Instytucji):

Dwa są obszary studium prawa: publiczny i prywatny.

Prawem publicznym jest to, które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatne zaś korzyści (utilitas) jednostek.

pytanie o prawo…

D. 1,1,1pr. (Ulpian w ks. 1 Instytucji):

Jeśli zajmować się prawem, należy najpierw poznać pochodzenie słowa prawo (ius). Czerpie ono swe brzmienie od

sprawiedliwości (iustitia), ponieważ – jak trafnie (eleganter) określa Celsus – prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe (ius
est ars boni et aequi).
#6
D. 1,1,11. (Paulus w ks. 14 Komentarza do dzieł Sabinusa)
Słowo prawo jest wieloznaczne.
Za jednym razem prawem określamy to, co zawsze jest dobre i sprawiedliwe – jak w przypadku prawa naturalnego.
Innym razem uważamy za prawo to, co jest pożyteczne dla wszystkich lub dla większości danego państwa – jak w przypadku
prawa cywilnego.
Nie mniej słusznie prawem nazywamy w naszym państwie ius honorarium. O pretorze mówi się jako o tworzącym prawo
również, gdy orzeka niesłusznie, co odnosi się oczywiście nie do tego, co pretor robi, lecz do tego, co powinien czynić.
W innym znaczeniu słowem „prawo” określane bywa miejsce, w którym sprawuje się jurysdykcję (w określeniu tym ważne jest
nie co, lecz gdzie sie czyni). Miejsce to w taki sposób możemy określić: gdziekolwiek pretor ważnie wykonuje jurysdykcję,
powołując się na majestat swej władzy oraz zwyczaje przodków, to miejsce słusznie nazywane jest prawem.
#7
kolumnada Pałacu Sprawiedliwości
#8
budynek Sądu Najwyższego
#9

 Ius est ars boni et aequi (D. 1.1.1 pr.) – Prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe.
 Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D. 1.1.10 pr.) – Sprawiedliwość jest niezmienną i

trwałą wolą przyznawania tego, co się komu należy.

 Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (D. 1.1.10.2) – Biegłość w

prawie to znajomość rzeczy boskich i ludzkich, wiedza o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe.

#10
Audiatur et altera pars –
Niech będzie wysłuchana także druga strona
Sen. Med. 199-200.
Kto wydaje wyrok bez wysłuchania drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby nawet wydał wyrok słuszny.
Dz 25,16
Odpowiedziałem im: Rzymianie nie mają zwyczaju wydawać człowieka na czyjąś łaskę, zanim oskarżony nie stanie twarzą w
twarz wobec oskarżycieli i nie będzie miał sposobności obronić się przed zarzutami
#11

 Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat (D. 22,3,2) – Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym,

kto zaprzecza.

 Bis de eadem re agi non potest (ad Gai 4, 107) – Nie można procesować się dwa razy o to samo.
 Actor sequitur forum rei (C. 3,19,3) – Powód idzie za sądem pozwanego.

oprac.

Mateusz Popiel

 Reformatio in peius iudici appellato non licet (ad D. 49,1,1pr.) – Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku)

na niekorzyść (odwołującego się).

#12

  Dura lex, sed lex (ad D. 40,9,12,1) – Twarde prawo, lecz prawo.
  Summum ius, summa iniuria (Cic.off. 1,33) – Najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem.
  Male nostro iure uti non debemus (Gai 1, 53) – Nie powinniśmy źle korzystać z naszego prawa.

#13

  Non omne quod licet honestum est (D. 50,17,144 pr.) – Nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe.
  Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1,5,2) – Wszelkie prawo ustanawia się ze względu na człowieka.
  Iustitias vestras iudicabo (ad Ps 75, 3) – Osądzę waszą sprawiedliwość.

#14
nowa propozycja:
dlaczego zajmować się prawem rzymskim?
#15
Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.
Adam Mickiewicz
Pieśń Filaretów
grudzień 1820
#16
W ksiąg greckich, rzymskich steki
Wlazłeś, nie żebyś gnił;
Byś bawił się jak Greki,
A jak Rzymianin bił.

Ot tam siedzą prawnicy,

I dla nich puchar staw,

Dzisiaj trzeba prawicy.

A jutro trzeba praw.

#17
nowa propozycja:

a jakie są pytania?

Wykład #2 – Historia źródeł

#1
nowy podręcznik:

już jest?

#2
wykład 2

Historia źródeł prawa rzymskiego

Periodyzacja dziejów Rzymu

ze względu na prawo publiczne

753-510 przed Chr. – monarchia

510-27 przed Chr. – republika
(do 367 przed Chr. wczesna, potem późna)
27 przed Chr.- 284 po Chr. – pryncypat
284-565 po Chr. – dominat
#4

Periodyzacja dziejów Rzymu

ze względu na prawo prywatne

Okresy:

od założenia Rzymu

– archaiczny

218-27 przed Chr.

– przedklasyczny

27 przed Chr.-284 po Chr. – klasyczny
284-565 po Chr.

– poklasyczny

Prawo rozwijało się:

  w republice przede wszystkim jako prawo zwyczajowe
  w pryncypacie przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne
  w dominacie przede wszystkim jako prawo stanowione

oprac.

Mateusz Popiel

D. 1, 1, 7 Papinian w ks. 2 Definicji

pr.: Ius autem civile est, quod ex legibus, plebis scitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit.
1. Ius praetorium est, quod pretores introduverunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem
publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorium sic nominatum.
#7

Źródła prawa

1) lex

a) leges datae: ustawa XII tablic (451-450 przed Chr.)
b) leges rogatae

na contiones dyskusja po promulgatio

na comitia głosowanie po rogatio

praescriptio, rogatio, sanctio

lex imperfecta

lex perfecta

lex minus quam perfecta

+ plebiscitum

(lex Hortensia z 287 przed Chr.)

#8
3) edictum

lex Cornelia de edictis 67 r. przed Chr.

4) senatus consultum

lex Publilia Philonis 339 r. przed Chr.

oratio principis

5) constitutiones principum

  edictum
  decretum
  rescriptum
  mandatum

6) działalność jurysprudencji

#9
D. 1,1,7,1 Papinian w ks. 2 Definicji:
Ius praetorium est, quod pretores introduverunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem
publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorium sic nominatum.
D. 1,1,7,1 Marcjan w ks. 1 Instytucji:
Nam et ipsum ius honorarium viva vox est iuris civilis.

Wykład #3 – jurysprudencja

Jurysprudencja rzymska

czyli o nas i o naszej wielkości
- już od czasów rzymskich
#2

Ius est ars boni et aequi

cuius merito quis nos sacerdotes appellet

 iuris prudentia
 iuris scientia

Iuris prudential est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia

1. JURYSPRUDENCJA

PONTYFIKALNA

2. Jurysprudencja kautelarna

  respondere
   cavere
   agere

Veteres

  Sextus Aelius Paetus Catus konsul 198 przed
  Manlius Manilius
  Publius Mucius Scaevola
  Iunius Brutus
  Quintus Mucius Scaevola konsul 95 przed
  Aquilius Gallus praetor 66 przed

oprac.

Mateusz Popiel

 Servius Sulpicius Rufus konsul 51 przed

3. Jurysprudencja klasyczna

 I wiek – wczesny okres klasyczny: Sabinianie (Ateius Capito, Massurius Sabinus, Cassius Longinus) i Prokulianie

(Antistius Labeo, Proculus, Neratius, Celsus)

 II wiek – rozwinięty okres klasyczny (Salvius Iulianus, Cervidius Scaevola, Pomponius, Gaius)
 III wiek – późny okres klasyczny (Papinianus, Paulus, Ulpianus, Modestinus)

Prawo jurysprudencyjne

interpretatio Iris



wykładnia istniejącej wykładni, poddawana stałej aktualizacji przez nowe generacje prawników



jurysprudencja rzymska jest zbiorowym ustawodawcą, który jednak zamiast rozkazywać, dyskutuje; źródło prawa o
charakterze raczej perswazyjnie niż imperatywnym



wykładnia jako kolektywne dzieło rozciągniętej w czasie wspólnoty prawników

Kodeksy

  Codex Gregorianus
   Codex Hermogenianus
   Codex Theodosianus

#10

Ustawy o cytowaniu

 Konstantyn Wielki – 321 r. Notae do dzieł Papiniana; 327-328 r. kanon dzieł Paulusa


Konstytucja raweńska – 426 r. (Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn)



Włączenie konstytucji raweńskiej do Kodeksu Teodozjańskiego – 438 r.

#11

Justynian I (527-565)

#12

Kodyfikacja justyniańska

(528-534)

#13

CORPUS IURIS CIVILIS

  Codex
   Institutiones
   Digesta
   Novellae

#14

Konstantyn i Justynian

W Hagia Sophia

Wykład #4 – Prawo procesowe cz.1

#1
Wykład czwarty:

Prawo procesowe I

Złoty pierwszy wiek nastał. Nie z bojaźni kary,

Z własnej chęci strzeżono i cnoty, i wiary,

Kary, trwogi nie było. Groźnych nie czytano

Ustaw na miedzi rytych; ani się lękano

Sędziów ostrych; bez sędziów byli bezpiecznemi.

Jeszcze sosny dla obcej odwiedzenia ziemi

Nie zstąpiły do morza, ścięte z gór rodzinnych,

I człowiek prócz ojczystych nie znał brzegów innych.

Grodów nie otaczano spadzistymi wały,

Proste trąby i surmy zagięte nie brzmiały,

Hełmu, miecza nie było, a bez wojsk narody

Używały w pokoju bezpiecznej swobody.

Owidiusz, Metamorfozy 89-100
#3

art. 343 k.c.

 § 1. Posiadacz może zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania.
 § 2. Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym

działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy
ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu
go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego.

oprac.

Mateusz Popiel

Samopomoc

 obronna (defensywna)
 zaczepna (ofensywna)

art. 423 k.c.

 Kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej

osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi.

art. 424 k.c.

 Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych

niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd
szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli
ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone.

art. 25 k.k.

 § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro

chronione prawem.

 § 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony

niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić
od jej wymierzenia.

Pozaprocesowa ochrona praw prywatnych

1)  pomoc własna
2)  ugoda
3)  kompromis
4)  pretorska ochrona pozaprocesowa
5)  sądownictwo biskupie (episcopalis audientia)

Typy rzymskiego procesu

 legisakcyjny

 do leges Iuliae iudiciariae z 17 r. przed Chrystusem

 formułkowy

 od lex Aebutia (199-123 r. przed Chrystusem) do konstytucji Konstancjusza II i Konstansa z 342 r.

 kognicyjny (cognitio extra ordinem)

 od Augusta

#10

C. 2.57.1

 Impp. Constantius et Constans AA. Marcelino praesidi Phoenice. Iuris formulae aucupatione syllabarum insidiantes

cunctorum actibus radicitus amputentur. D. x k. Febr. Constantio III et Constante II AA. conss. [342 r.]

 Formułki prawne zagrażające wszelkim czynnościom przez czepianie się wyrazów niech całkowicie będą usunięte.

#11

Fazy procesu

 in iure
 apud iudicem

#12

Strony procesu

ACTOR
REUS
#13

 zdolność procesowa
 legitymacja procesowa

#14

forum Romanum

#15

forum Romanum

#16

sella curulis

Denarius, 57 r. przed Chrystusem, 3.78 g
Awers: Cybele
Rewers: sella curulis i napis „M. Plaetorius M.f. Cestianus”
#17

sella curulis

Denarius, 41-42 r.; 3.18 g.

oprac.

Mateusz Popiel

Awers: TI. CLAVD. CAESAR. AVG. GERM. P M. TR. P.
Rewers: CONSTANTIAE - AVGVSTI
#18

basilica

Trewir

#19

basilica

Trewir

#20

basilica

Trewir

Wykład #5 – Proces cz. 2

wykład piąty: prawo procesowe II

PROCES LEGISAKCYJNY

Gai 4.11

Powództwa, które mieli w użyciu przodkowie, nazywały się powództwami ustawowymi (legis actiones) albo dlatego, że były
wytworzone przez ustawy, ponieważ wtedy edykty pretora, którymi wprowadzono bardzo wiele powództw nie były jeszcze w
zastosowaniu, albo dlatego, że były one dostosowane do słów samych ustaw i dlatego uchodziły za tak samo niezmienne jak
ustawy.
#4

Gai 4.11 zd. 2

 Z tego powodu ten, kto był wystąpił ze sporem w sprawie wycięcia winorośli w ten sposób, że w postępowaniu wymienił

winorośle, przegrywał sprawę, ponieważ powinien był wymienić drzewa z tego powodu, że ustawa XII tablic, na
podstawie której przysługiwało powództwo z tytułu wycięcia winorośli, mówiła ogólnie o wyciętych drzewach.

 (actio de arboribus succissis – Tab. VIII.11)

D. 1.2.2.6

 Pomponius libro singularii enchiridii. Później, niemal w tym samym czasie, z ustaw tych ułożono powództwa, którymi

ludzie mogli między sobą prowadzić spory. Po to, by lud nie wszczynał ich dla kaprysu, postanowiono, żeby powództwa
były ścisłe i uroczyste. Ta część prawa została nazwana powództwami ustawowymi (legis actiones), to jest
powództwami opartymi na ustawach. I tak, w tym samym niemal czasie, powstały trzy rodzaje praw: ustawa dwunastu
tablic, prawo cywilne, które zaczęło się z niej rozwijać, oraz powództwa ustawowe, które w oparciu o nią ułożono. Cała
jednak wiedza dotycząca interpretacji praw i znajomość powództw strzeżone były przez kolegium pontyfików. Z
pontyfików ustanawiano corocznie jednego, zajmującego się sprawami prywatnymi. Praktyka ta stosowana była przez
lud prawie przez sto lat.

Gai 4.12

Lege autem agebatur modis quinque:
sacramento,
per iudicis postulationem
per condictionem,
per manus iniectionem,
per pignoris capionem.
#7

Gai 4.13

 Postępowanie (z ustanowieniem) zakładu było ogólne. W tych bowiem sprawach, co do których w ustawie nie

postanowiono, że należy prowadzić spór inaczej, prowadzono spór przez sacramentum. […] Ten, kto przegrywał,
uiszczał sumę tytułem kary, ta zaś przypadała skarbowi publicznemu […].

Gai 4.14

 Kara zaś z sacramentum była (w wysokości) albo pięciuset, albo pięćdziesięciu (asów), w sprawach bowiem (o wartości)

tysiąca albo więcej asów prowadzono spór pięciuset asów, w sprawach zaś o mniejszą (wartość) – pięćdziesięciu asów,
bo tak postanowiono w ustawie XII tablic.

Gai 4.14 cd.

 A jeżeli spór dotyczył wolności człowieka, (to) choćby człowiek był najdroższy, postanowiono w tej samej ustawie, że

należy spór prowadzić jednakże z sacramentum pięćdziesięciu asów, oczywiście przez przychylność dla wolności (favor
libertatis), żeby nie obciążać jej obrońców.

#10

Gai 4.16

oprac.

Mateusz Popiel

Jeżeli prowadzono postępowanie względem rzeczy, oto ruchomości i rzeczy ożywione, jakie tylko można było przynieść albo
doprowadzić do pretora, dochodzone były przed pretorem w taki sposób: ten, kto władztwa dochodził, trzymał laskę; następnie
chwytał ręką samą rzecz, na przykład niewolnika,
#11

Gai 4.16 cd

i tak mówił: „Twierdzę, że ten niewolnik jest według prawa Kwirytów mój zgodnie z jego położeniem. Tak jak powiedziałem,
patrz, oto położyłem laskę”, a równocześnie kładł na niewolnika laskę. Przeciwnik mówił i czynił to samo podobnie. Gdy obaj
oznajmili władztwo, pretor mówił: „Puśćcie obaj niewolnika!”, oni (zaś) puszczali. Ten, kto pierwszy był oznajmił władztwo, tak
drugiego zapytywał: „Żądam, byś powiedział, na jakiej podstawie oznajmiłeś władztwo?”, tamten odpowiadał: „Wykonałem
prawo tak, jak położyłem laskę”. Następnie ten, kto pierwszy był oznajmił władztwo, mówił: „Skoro oznajmiłeś władztwo bez
podstawy prawnej, wzywam cie do ustanowienia sacramentum pięciuset asów”, przeciwnik także mówił: „A ja ciebie”. […]
#12

Gai 4.16 cd

Laską zaś posługiwali się jak gdyby zamiast włóczni, pewnego znaku prawnej własności, gdyż uważali, że najbardziej swoje z
tytułu prawnej własności jest to, co zabrali wrogom. Stąd też przy sprawowaniu sądów przez stu mężów jest wystawiana
włócznia.
#13

Cic. pro Murena 26

Tok rozprawy mógł doskonale wyglądać następująco: „Grunt sabiński należy do mnie, więc jest mój”. Potem zapadałby wyrok
sądu. Nie życzyli sobie tego prawnicy. „Grunt – stwierdza prawnik – który leży w ziemi noszącej nazwę sabińskiej”. Dość dużo
gadaniny. Dobrze. Co dalej? „Stwierdzam, że na podstawie prawa Kwirytów należy on do mnie”. Co dalej? „Wobec tego
wzywam cię tam, abyśmy zgodnie z przepisem prawa dotknęli go ręką”. Pozwany nie wiedział co odpowiedzieć tak gadatliwemu
pieniaczowi.
#14

Cic. pro Murena 26 cd.

 W tym momencie prawnik, jak fletnista, przechodzi rzymskim zwyczajem na drugą stronę mówiąc: „Odwołuję cię

stamtąd, dokąd ty mnie wezwałeś dla dotknięcia ręką zgodnie z przepisem prawa”.

 Także dla pretora, żeby nie uważał się za nietykalnego i nie orzekał niczego na własną rękę, ułożono formułę pod

każdym względem niedorzeczną, szczególnie jednak wskutek zdania: „Obu obecnym tu stronom wskazuje drogę.
Idźcie!” W pobliżu stał ów mądry prawnik, który miał prowadzić tą drogą. „Wracajcie!” – mówił pretor. I strony wracały
z tym samym przewodnikiem. Myślę, że już naszych brodatych przodków śmieszył zwyczaj nakazujący ludziom, którzy
dopiero co zatrzymali się w jakimś miejscu, wracać natychmiast tam, skąd wyruszyli. […]
(przeł. Julia Mrukówna)

#15

Gai 4.17

 Jeżeli jakaś rzecz była taka, że bez niewygody nie mogła być przyniesiona lub doprowadzona przed pretora, powiedzmy,

jeśliby to była kolumna albo okręt, albo stado jakiegokolwiek bydła, brano z niej pewną część i ona była przynoszona
przed pretora, po czym odbywała się windykacja względem owej części tak, że jak gdyby względem całej znajdującej się
tam rzeczy. Tak więc ze stada albo doprowadzano jedną owcę tudzież kozę, albo nawet brano sierść z nich i przynoszono
przed pretora; z okrętu zaś i kolumny odłamywano jakąś część.

#16

Gai 4.17 cd.

 Podobnie, jeśli był spór o grunt albo budynki, albo spadek, brano z nich jakąś część i przynoszono przed pretora i w

stosunku do tej części tak, jak gdyby względem całej znajdującej się tam rzeczy, dokonywane było oznajmienie
władztwa; z gruntu, na przykład, brano grudę ziemi, a z budynków – dachówkę, a jeżeli był spór o spadek, tak samo, jak
poprzednio, brano z niego jakąś rzecz lub cząstkę rzeczy.

#17

Gai 4.17a (rękopis znaleziony w Kairze w 1933 roku)

 Prowadzono postępowanie per iudicis postulationem, jeżeli ustawa nakazywała, co do jakiejś sprawy, żeby spór był

prowadzony w taki sposób, jak ustawa XII tablic co do tego, czego się dochodzi na podstawie sponsio. Odbywało się to
tak mniej więcej. Ten, kto wszczynał postępowanie, mówił tak: „Twierdzę, że z tytułu sponsio jesteś winien dać mi
dziesięć tysięcy sesterców. Żądam tego, byś potwierdził albo zaprzeczył”. Przeciwnik mówił, że nie jest winien. Powód
mówił: „Skoro ty zaprzeczasz, żądam od ciebie, pretorze, byś wyznaczył sędziego albo arbitra”.

#18

Gai 4.17a cd.

 Tak więc w tym rodzaju postępowania każdy zaprzeczał podstawie żądania bezkarnie. Podobnie w sprawach o dział

spadku pomiędzy współspadkobiercami nakazała ta sama ustawa, żeby spór był prowadzony przez zażądanie sędziego
(→actio familiae erciscundae). To samo czyniła lex Licinnia, jeśliby prowadzono postępowanie o podział jakiejś rzeczy
wspólnej (→actio communi dividundo). Przeto po określeniu sprawy, z jakiej wynikało postępowanie, od razu domagano
się arbitra.

#19

Gai 4.17b

Prowadzono postępowanie per condictionem w taki sposób: „Twierdzę, że jesteś winien dać mi dziesięć tysięcy sesterców. Żądam
tego, byś potwierdził albo zaprzeczył”. Przeciwnik mówił, że nie jest winien. Powód mówił: „Skoro ty zaprzeczasz, zapowiadam

oprac.

Mateusz Popiel

(condico) ci termin na dzień trzydziesty, byśmy otrzymali sędziego”. Następnie, w trzydziestym dniu, powinni byli stawić się, aby
otrzymać sędziego. „Zapowiadać” (condicere) zaś znaczy w dawniejszym języku „powiadamiać z góry”.
#20

Gai 4.18

 To postępowanie przeto słusznie było nazywane było nazywane postępowaniem z zapowiedzeniem (condictio), powód

bowiem z góry powiadamiał przeciwnika, że ma się stawić w dniu trzydziestym, żeby otrzymali sędziego. Natomiast
teraz nazywamy condictio niewłaściwie takie powództwo in personam, przez które zmierzamy do wykazania, że coś
powinno być nam dane, z tego bowiem tytułu nie ma obecnie żadnego powiadomienia z góry (denuntiatio).

#21

Gai 4.19

 Ta zaś legis actio została ustanowiona przez lex Silia oraz lex Calpurnia, to jest przez lex Silia o ściśle określoną sumę

pieniężną (→condicto certa [creditae] pecuniae), natomiast przez lex Calpurnia o wszelką ściśle określoną rzecz
(→condicto certae rei).

#22

Gai 4.20

 Dlaczego zaś to postępowanie okazało się potrzebne, skoro o to, co powinno być nam dane można było prowadzić

postępowanie albo w legisactio sacramento, albo per iudicis postulationem, jest bardzo sporne.

#23

Gai 4.21

 Per manus iniectionem prowadzono spory również tylko o to, co do czego ustawa jakaś stanowiła, że postępowanie

należy prowadzić w taki sposób, na przykład ustawa XII tablic co do należności z zasądzenia (iudicatum). To
postępowanie było takie. Ten kto wszczynał postępowanie, mówił tak:

#24

Gai 4.21 cd.

 „Ponieważ ty na moją rzecz osądzony” (quod tu mihi iudicatus) lub „zasądzony zostałeś (damnatus es) na dziesięć

tysięcy sesterców, skoro nie zapłaciłeś, z tego powodu ja z tytułu zasądzenia (iudicati) na dziesięć tysięcy sesterców na
tobie kładę rękę (ego… manus inicio)” i jednocześnie ujmował ręką jakąś część jego ciała. Osądzonemu (iudicatus) zaś
nie było wolno odpychać ręki od siebie i prowadzić legisactio samemu, ale dawał on obrońcę (vindex), który prowadził
sprawę zwykle w imieniu własnym. Ten, kto nie dawał obrońcy, był odprowadzany przez powoda do domu i krępowany.

#25

Gai 4.22

 Później niektóre ustawy dały możliwość stosowania manus iniectio jak w stosunku do osądzonego także z innych

powodów, jak na przykład lex Publilia poręczycielowi (sponsor) w stosunku do tego, za kogo zapłacił (dependisset
→actio depensi), gdyby w ciągu sześciu najbliższych miesięcy od daty zapłacenia za niego nie uiścił długu
poręczycielowi […].

#26

Gai 4.23

 Lecz inne ustawy wprowadziły pewne postępowanie przez manus iniectio z jakichś powodów, lecz w czystej jednakże

postaci, to znaczy nie tak jak na osądzonym (pro iudicato); na przykład lex Furia testamentaria – przeciw temu, kto z
tytułu zapisów albo darowizny na wypadek śmierci wziął więcej aniżeli 1000 asów, choć nie był objęty przez ustawę
wyjątkiem, żeby mu było wolno wziąć więcej; takoż lex Marcia przeciwko lichwiarzom nakazała, żeby, jeśli ściągnęli
odsetki, prowadzono z nimi postępowanie o ich zwrot per manus iniectionem.

#27

Gai 4.24

 […] A nie uchodzi mej uwagi, że w formularzu opartym na lex Furia testamentaria jest wtrącony zwrot: „jak na

osądzonym (pro iudicato)”, choć w samej ustawie go nie ma. Wydaje się, że to zrobiono bezpodstawnie.

#28

Gai 4.26

 Per pignoris capionem lege agebatur w niektórych sprawach na podstawie zwyczajów, w niektórych na podstawie

ustawy.

#29

Gai 4.27

 Przez zwyczaje zostało ono wprowadzone w sprawach wojskowych. I z tytułu żołdu bowiem wolno było żołnierzowi

zabrać zastaw (pignus capere) od tego, kto wypłacał spiż, jeśliby go nie dał. A nazywały się spiżem żołnierskim te
pieniądze, które dawano z tytułu żołdu. Wolno było zabrać zastaw także z powodu takich pieniędzy, za które miał być
kupiony koń – te nazywały się spiżem jezdnym. Również z powodu takich pieniędzy, za które miał być zapewniony
jęczmień dla koni – te pieniądze nazywano spiżem jęczmiennym.

#30

Gai 4.28

 Przez ustawę zaś zostało wprowadzone zabieranie zastawu na przykład w ustawie XII tablic przeciw temu, kto kupił

zwierzę ofiarne i wypłacił ceny; takoż przeciw temu, kto nie uiścił wynagrodzenia za takie zwierzę juczne, które ktoś
oddał w najem, by uzyskane stąd pieniądze wydać na ucztę sakralną, to znaczy na ofiarę; takoż w umowie zawieranej
przez cenzorów zostało dzierżawcom podatków publicznych ludu rzymskiego przyznane prawo zabierania zastawu
przeciw tym, którzy na podstawie jakiejś ustawy są zobowiązani do podatków.

oprac.

Mateusz Popiel

#31

Gai 4.29

 Ze wszystkich zaś tych powodów zabierano zastaw przy użyciu ściśle określonych słów i dlatego większość uważała, że

i to postępowanie jest legisactio.

#32

Gai 4.29 cd.

 Niektórzy zaś uważali, że to nie jest legisactio przede wszystkim dlatego, że zabrania zastawu dokonywano poza

urzędem (extra ius), to jest nie przed pretorem, najczęściej nawet pod nieobecność przeciwnika, podczas gdy innymi
formami można było posługiwać się jedynie przed pretorem w obecności przeciwnika; ponadto dlatego, że zastaw mógł
być zabrany także w dniu złowróżbnym (nefasto die), to jest takim, w jakim nie wolno było prowadzić legisactio.

#33

Gai 4.30

 Lecz wszystkie te legisactiones popadły stopniowo w znienawidzenie, z powodu bowiem nadmiernej drobiazgowości

dawnych prawników, którzy wtedy utworzyli fundamenty prawa, doszło do tego, że choćby ktoś pomylił się w
najmniejszym stopniu, spór przegrywał. Toteż przez lex Aebutia i dwie leges Iuliae te legisactiones zostały zniesione i
spowodowano, że prowadzimy spory za pomocą ułożonych słów (per concepta verba), to znaczy za pomocą formuł.

#34

Gai 4.31

 Tylko z dwóch powodów jest dozwolone prowadzenie legisactio: z powodu zagrażającej szkody (damnum infectum) i

jeśli wyrok ma być wydany przez sąd centumwiralny. Oczywiście, gdy się idzie do kolegium stu mężów, prowadzi się
przedtem legisactio sacramento przed pretorem miejskim albo peregrynów. […]

#35

ZASADY PROCESOWE

#36

zasady procesowe w Rzymie i dziś

- stanowią opis przyjętych regulacji,
- znajdują w nich swoje odzwierciedlenie,
- wzajemnie na siebie oddziałują,
- stanowią dyrektywy sprawności działania,
- wyrażają też inne wartości realizowane przez prawo
#37

Skargowość

 bez inicjatywy powoda proces się nie rozpocznie
 zasada dyspozycyjności, czyli rozporządzalności

- strony rozporządzają przedmiotem postępowania
- stosowanymi tam środkami

volenti non fit iniuria

zasada oficjalności

#38

kontradyktoryjność

 forma kontradyktoryjna, gdyż postępowanie polega na wystąpieniach dwóch przeciwstawnych stron
 kontradyktoryjność, czyli sporność, jest też zasadą, ponieważ materiał procesowy gromadzą w postępowaniu strony

zasada inkwizycyjności, czyli śledczości

#39

jawność

 przebieg procesu może być obserwowany przez dowolne zainteresowane nim osoby

#40

ustność

 strony procesu mogą swobodnie, używając słów, prezentować swoje stanowisko w postępowaniu

#41

zasada równości i wysłuchania stron

 „powodowi nie wolno tego, na co nie pozwala się pozwanemu” – non debet actori licere, quod reo non permittitur

(D. 50,17,41pr.)

 każda ze stron powinna mieć prawo do wypowiedzi. Zasada „niech będzie wysłuchana i druga strona” – audiatur

et altera pars (por. Sen. Med. 199–200, Dz 25,17)

#42

bezpośredniość

 w obu fazach procesu zapoznawano się bezpośrednio z żądaniami i twierdzeniami stron, zaś apud iudicem - z dowodami

 „po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego” (T. 1,8)

#43

oprac.

Mateusz Popiel

bezpłatność

Wykład #6

PRAWO PROCESOWE III

proces formularny
innowacje procesu kognicyjnego
#2,3

Ustawa XII tablic

Tabula I

  1. SI IN IUS VOCAT ITO. NI IT, ANTESTAMINO: IGITUR EM CAPITO.
  2. SI CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO.
  3. SI MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, QUI IN IUS VOCABIT IUMENTUM DATO. SI NOLET, ARCERAM

NE STERNITO.

  4. ADSIDUO VINDEX ADSIDUUS ESTO; PROLETARIO IAM CIVI QUIS VOLET VINDEX ESTO.
  6. REM UBI PACUNT, ORATO.
  7. NI PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO

AMBO PRAESENTES.

 8. POST MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO.

Tablica I



1. Jeśli powód wzywa do sądu, niech pozwany idzie. Jeśli pozwany nie idzie, niech będą wezwani świadkowie: wtedy
powód niech go pochwyci.



2. Jeśli pozwany ociąga się lub ucieka, niech go powód zatrzyma.



3. Jeśli choroba lub wiek pozwanego będą przeszkodą, niech powód da zaprzęg. Jeśli pozwany nie chce, niech nie
wyścieła powozu.



4. Bogatemu poręczycielem niech będzie bogaty, biednemu zaś obywatelowi kto chce, niech będzie poręczycielem.



6. Skoro zawrą ugodę, niech pretor ogłosi.



7. Jeśli nie zawrą ugody, niech stawią się na sprawę przed południem w miejscu zgromadzeń ludowych lub w miejscu
odbywania sądu. Niech przemawiają, gdy obaj są obecni.



8. Po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego.

Postępowanie in iure,

gdzie przed pretorem wymagana jest równoczesna obecność obu stron
in ius vocatio

vadimonium

editio actionis

postulatio actionis

sposoby zakończenia procesu już w fazie in iure

  1. denegatio actionis
   2. confessio in iure (confessus pro iudicato est)
   3. iusiurandum
  4. tranactio

indefensus

indefensio przełamywana

 inaczej gdy - actio in rem (actio ad exhibendum)
 inaczej gdy - actio in personam (missio in bona)

obrona przez pozwanego

1. zaprzeczenie
bezpodstawne zaprzeczenie – infitiatio

(lis infitiando crescit in duplum)

2. zarzut procesowy – exceptio

peremptoria

dilatoria

litis contestatio

 1. konsumpcja uprawnienia procesowego
exceptio rei in iudicium deductae - exceptio rei iudicatae


2. moment decydujący o stanie faktycznym

przekształcenie materialnoprawnego obowiązku świadczenia (dare oportere) w procesowy (condemnari oportere).
[„uwiecznienie” zobowiązań osobistych i zaostrzenie odpowiedzialności pozwanego]
#9

oprac.

Mateusz Popiel

Formuła procesowa

a) zwyczajne części formułki
b) nadzwyczajne części formułki

#10

części formułki

 zwyczajne:

o  nominatio,
o  intentio,
o  condemnatio,
o   demonstratio,
o  adiudicatio

 nadzwyczajne:

o praescriptio pro actore,
o exceptio

#11

Postępowanie apud iudicem

zaoczność możliwa (Tab. I.8 - Po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego.)

 dowody:

świadkowie

o zeznania stron
o

dowód z biegłych

dowód z dokumentów

#12

Condemnatio pecuniaria

z czym w actiones in rem próbowano radzić sobie pośrednio przez wprowadzanie clausula arbitraria vel restitutoria: „i na
podstawie twojego rozstrzygnięcia sędzio powodowi nie zostanie oddany”
#13

Wyrok

to sententia, iudicatum



zasądzenie

 uwolnienie


ukształtowanie nowego stosunku prawnego

res iudicata (stąd exceptio rei iudicatae)
#14

Wykonanie wyroku

actio iudicati
#15

Egzekucja

 osobista


uniwersalna majątkowa:

1. venditio bonorum

missio in bona

proscriptio

magister bonorum

bonorum emptor

formula Rutiliana

formula Serviana

2. cessio bonorum

beneficium competentiae



majątkowa syngularna – distractio bonorum

#16

Proces kognicyjny

#17

INNOWACJE



pozew jest pisemny, wezwanie do sądu urzędowe



bez podziału się na dwie fazy



od początku proces może się toczyć bez udziału drugiej strony

 litis contestatio nie powoduje konsumpcji


sąd powinien znać prawo, dowody dostarczają strony:

 facta probantur, iura novit curia – faktów się dowodzi, a prawo zna sąd,
 da mihi facta, dabo tibi ius – daj mi fakty, wskażę ci prawo

#18



waga czy popularność poszczególnych środków dowodowych zostaje odwrócona

 testis unus testis nullus – jeden świadek, żaden świadek

oprac.

Mateusz Popiel



zasądzenie na wydanie rzeczy jest możliwe



środek zaskarżenia wyroków w postaci apelacji



suspensywność - zawieszenie wykonania i prawomocności wyroku



dewolutywność - przeniesienie rozpatrywania sprawy do wyższej instancji



inna „kolejność „egzekucji

Wykład #7 - Czynności prawne – wtorek (24.11.09)

#1
osiągnięcia nauki prawa na podstawie rzymskich doświadczeń i źródeł

Kształtowanie praw prywatnych

Zdarzenia



prawne: nabycie, utrata lub zmiana istniejących praw

  nabycie:
  sukcesja uniwersalna
  sukcesja syngularna:

 nabycie translatywne
 nabycie konstytutywne

Czynności prawne

podejmowane celowo działania ludzkie, w których przez oświadczenie woli zmierza się do wywołania dozwolonych skutków:
zawiązania, zmiany lub rozwiązania stosunku prawnego
#4

Czyny niedozwolone a czynności prawne

actus juridicus oraz negotium juridicum
w 1748 r. - Daniel Nettelbladt (1719–1791)

rechtliches Geschäft

Rechtsgeschäft w 1807 r. -

Georg Arnold Heise (1778–1851)

#5/

Rzymskie podstawy

 negotium: negotium gerere lub contrahere
 contractus

delictum lub crimen contrahere

 conventio i pactum


wyrażenie „oświadczenie woli” jako synonim „czynności prawnej”

declarare voluntatem



tak zwana teoria czynności prawnych jest zresztą dopiero dziełem pandektystyki niemieckiej, od której pochodzą
poniższe ich podziały.

Czynności prawne

 ustne – pisemne
 formalne – nieformalne

forma sprawcza

forma ochronna (bo porozumienie)



rozporządzające – zobowiązujące

 abstrakcyjne – kazualne

Inne podziały czynności prawnych

 jednostronne – dwustronne


odpłatne – nieodpłatne

  inter vivos – mortis causa
  fiducjarne
  typowe – nietypowe

Treść czynności prawnych

  essentialia negotii
  naturalia negotii
  accidentalia negotii

condicio:

zawieszający – rozwiązujący

potestatywny – kazualny - mieszany

dies

modus

oprac.

Mateusz Popiel

Zabawa

dies certus an, certus quando
dies certus an, incertus quando
dies incertus an, certus quando
dies incertus an, incertus quando
#10

Oświadczenie woli

verba - voluntas
wola a oświadczenie
wady oświadczenia woli:
zamierzone -

nie na serio

symulacja

reservatio mentalis

dolus

metus

niezamierzone - error
#11

Oświadczenie woli

 K.F. von Savigny: teoria woli, tj. prymat woli wewnętrznej jako wyrazu suwerenności podmiotu
 B. Windscheid: teoria oświadczenia, która przywiązuje wagę głównie do treści obiektywnie dostępnej drugiej stronie,

służąc ochronie zaufania i pewności nabycia.

#12
ius civile vigilantibus scriptum est
ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet

nec stultis solere succurri

#13

Zdolność do czynności prawnych

zdolność do tego, aby za pomocą własnych działań
kształtować sytuację swoją lub innych

możności składania wiążących prawnie oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany lub wygaszenia stosunków prawnych
#14

Zdolność do czynności prawnych

 wiek: infantes, impuberes, puberes minores


płeć



stan umysłowy (furiosus)

 marnotrawstwo (prodigus)

#15

Zdolność prawa

 zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

Wykład #8 – Prawo Osobowe – 01.12.09

Prawo osobowe

 osiągnięcia nauki prawa na podstawie rzymskich doświadczeń i źródeł

- o tym już wykład 2

Zdolność do czynności prawnych

 zdolność do tego, aby za pomocą własnych działań kształtować sytuację swoją lub innych
 możności składania wiążących prawnie oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany lub wygaszenia stosunków

prawnych

Zdolność do czynności prawnych

 wiek:

infantes, impuberes, puberes minores



płeć



stan umysłowy (furiosus)

 marnotrawstwo (prodigus)

Zdolność prawna

 Zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

oprac.

Mateusz Popiel

Caput

  status  libertatis
   status civitatis
   status familiae

Status libertatis

 ingenui
 libertini

servi, anicillae

 ius postlimini
 fictio legis Corneliae

Wyzwolenia

 ius civile:

manumissio vindicta

manumissio censu

manumissio testamento

manumissio in ecclesia

 ius honorarium:

per epistulam, inter amicos, per mensam

lex Iunia

Ograniczenia wyzwoleń:

lex Fufia Caninia – 2 r. przed Chrystusem

lex Aelia Sentia – 4 r. po Chrystusie

Favor libertatis

Zasada interpretacji norm i czynności prawnych wyraźnie sformułowana dopiero przez jurysprudencję okresu pryncypatu

 sacramentum tylko 50 asów, niezależnie od wartości przedmiotu sporu
 interpretacja testamentu


dziecko urodziło się wolne, jeśli matka w czasie ciąży choć przez chwilę była wolna

Status civitatis

 cives Romani
 Latini:

veteres – colonarii - Iuniani

 peregrini:

certae civitatis - deditici

#10

Status familiae

pater familias

   sui iuris
   alieni iuris
  dla dzieci małżeńskich o wolności, obywatelstwie i przynależności rodzinnej w prawie klasycznym decydowała chwila

poczęcia

 dla dzieci pozamałżeńskich – chwila urodzenia

Wykład #9 – Władza ojcowska – (08.12.09)

Rodzina i majątek

Wykład I

władza ojcowska

#2
Po pierwsze

Treść i wykonywanie władzy ojcowskiej

Władza ojcowska

w rodzinie agnacyjnej

 osoby sui iuris
 osoby alieni iuris

pater familias

familia pecuniaque

AGNATIO – sensu stricto

– sensu largo

oprac.

Mateusz Popiel

pierwotna manus to potem

  patria potestas – nad zstępnymi
   dominica potestas – jako właściciel niewolników i innych dóbr
   manus   – nad żoną

uprawnienia pater familias

 ius vitae necisque
 ius vendendi


zgoda na małżeństwo

Tab. IV.2b: si pater filium ter venum duuit filius a patre liber esto - jeśli ojciec syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn
będzie wolny od ojca
#6

ewolucja władzy ojcowskiej

Gai 1.55: „chyba nie ma żadnych innych ludzi, którzy taką na swoimi synami mieliby władzę, jaką my mamy”



obyczaje, prawo sakralne, opinia społeczna – także noty cenzorskie

 Trajan – przymusowa emancypacja
 Antoninus Pius – bene concordans matrimonium

COGNATIO

Wejście pod władzę ojcowską

1. urodzenie w małżeństwie
2. adopcja
3. legitymacja
#8

Dwa domniemania

pater is est, quem nuptiae demonstrant

urodzenie nie wcześniej niż w 182 dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego zakończenia

adoptio (sensu largo)

 adrogatio
 adoptio (sensu stricto)

#10

adrogatio

„Zechciejcie i postanówcie, aby Lucius Valerius zgodnie z prawem i uchwałą stał się synem Luciusa Titiusa tak, jak gdyby z tego
pater i mater familias był on urodzony, zwłaszcza by miał nad nim władzę życia i śmierci, jak ojciec nad synem. Jak
powiedziałem, tak was Kwiryci pytam” (Gell. 5.19.9)
#11

adoptio

mancipatio

in mancipio

manumissio

in iure cessio

addictio

adoptio naturam imitatur
#12

Justyniańska reforma adopcji:

 adoptio plena
 adoptio minus plena

#13

legitimatio

    per subsequens matromonium
    per rescriptum principis
   per oblationem curiae

#14

Zgaśnięcie władzy ojcowskiej

1.  emancipatio
2.  flamen Dialis, westalka
3.  patrycjusz, biskup
4.  kolonizacja
5.  przymusowa emancypacja
6.  oddanie w adopcję

#15

po trzecie

Podmiotowość majątkowa

oprac.

Mateusz Popiel

#16
senatus consultum Macedonianium

peculium

#17

actiones adiecticiae qualitatis

  actio de peculio
   actio tributoria
   actio exercitoria
  actio institoria
  actio quod iussu
  actio de in rem verso

#18

a. de peculio oraz tributoria

Jeśli istniało peculium, a jego zadłużenie przekroczyło wartość, na podstawie actio de peculio zwierzchnik agnacyjny odpowiadał
za zaciągnięte przez syna zobowiązania w kolejności zgłoszeń wierzycieli. Górną granicę stanowiła oczywiście rzeczywista
wartości peculium w momencie wystąpienia ze skargą. Pater familias wolno było skorzystać z tzw. prawa dedukcji, czyli
potrącenia swych wierzytelności naturalnych wobec administrującego peculium. Uprawnienie to nie przysługiwało, jeśli majątek
oddany w faktyczny zarząd był przeznaczony z woli ojca na cele handlowe. W praktyce poznawało się to po wydzieleniu merx,
czyli ruchomości przeznaczonych na sprzedaż. Wówczas na podstawie actio tributoria, która stanowiła w istocie wezwanie do
podziału, należało proporcjonalnie wypłacić wierzycielom to, co z niego jeszcze pozostało. Skarga obejmowała wyłącznie merx,
ale pater familias tracił uprzywilejowaną prawem dedukcji pozycję. Ewentualne własne wierzytelności naturalne musiał postawić
na równi z innymi. Nadto gdyby jednak merx coś jeszcze w peculium zostało, niezaspokojeni przy actio tributoria wierzyciele,
mogli występować do niego z actio de peculio. Trudno więc dziwić się, że na mniej korzystne rozliczenie w przypadku peculium
na cele handlowe musiał się zwierzchnik agnacyjny zgodzić już przy jego tworzeniu.
#19

a. exercitoria oraz institoria

W pełnej wysokości odpowiadało się, gdy ustanowiono syna kapitanem statku (exercitor navis) lub zarządcą przedsiębiorstwa
handlowego (institor), ale bez wydzielania osobnej masy majątkowej. W pierwszym przypadku występowano do pretora o actio
exercitoria, w drugim o actio institoria. Oczywiście zaciągnięte zobowiązania musiały być związane z powierzoną działalnością,
co technicznie wynikało z tego, czy mieściły się w granicach ustanowienia (praepositio).
#20

a. quod iussu oraz de in rem verso

Co innego, gdy ojciec wprost upoważnił do zaciągania zobowiązań. Wydanie przez niego takiego polecenia (iussum) pociągało za
sobą pełną odpowiedzialność. Dochodzono jej na podstawie actio quod iussu. Problemy natomiast mogły powstawać w razie
likwidacji peculium, a taka ademptio zawsze była możliwa; niestety nawet w razie wystąpienia już z actio de peculio. Majątek nie
znikał jednak, lecz przechodził pod zarząd samego ojca – następowała verso in rem. Toteż pretor udzielał przeciw niemu actio de
in rem verso, pozwalające dochodzić tyle, ile wynosiło peculium w momencie likwidacji i przejęcia. Natomiast przed skutkami
ademptio peculii, dokonanej po wniesieniu actio de peculio, chroniono się występując od razu z oboma skargami łącznie. Wydaje
się, że actio de in rem verso rozszerzano i na inne przypadki, w których zobowiązania osób alieni iuris powodowały bezpośrednie
przysporzenie w majątku pater familias.
#21
peculium castrense
bona materna, lucra nuptialia, bona adventicia

peculium profecticium

peculium quasi castrense

Wykład #10 – wtorek 14.12.09 – rodzina i majątek

Rodzina i majątek

Wykład II

małżeństwo

Po pierwsze

Prawne znaczenie małżeństwa

#3
mater semper certa est,
pater vero is est, quem nuptiae demonstrant

iustum matrimonium

matrimonium iuris gentium

contubernium

capitis deminutio - minima

- media

- maxima

oprac.

Mateusz Popiel

Przesłanki

    wiek
    affectio maritalis
    conubium

lex Canuleia 445 r. przed Chr.

lex Iulia de maritandis ordinibus

18 r. przed Chr.

 nuptias non concubitus, sed consensus facit – „małżeństwo tworzy porozumienie, a nie faktyczne pożycie” (D. 50,17,30)
 non enim coitus matrimonium facit, sed maritalis affectio – „bowiem nie stosunek płciowy czyni małżeństwo, lecz wola

pożycia małżeńskiego” (D. 23,1,32,13)

koncepcja małżeństwa

 nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae divini et humani iuris – „małżeństwo jest złączeniem

męża i żony, i na podstawie boskiego oraz ludzkiego prawa wspólnota całego życia” (D. 23.2.1)

 nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem vitae continens – „nuptiae czy

inaczej matrimonium jest związkiem mężczyzny i kobiety, zawierającym w sobie nierozłączny sposób życia” (I. 1.9.1)

Po drugie

Zaręczyny

#8
po trzecie
- confarreatio
- coëmptio
- usus

Manus nad żoną

Po czwarte

Posag

#10

Obowiązek zwrotu posagu

    moralny
    actio ex stipulatu
    actio rei uxoriae

#11

Po piąte

Rozwód

#12

divortium – repudium

actio rerum amotarum

#13

Po szóste

Konkubinat

#14

Po siódme

Ustawodawstwo małżeńskie Agusta

#15

 lex Iulia de maritandis ordinibus

z 18 r. przed Chr.

 lex Papia Poppea z 9 r. po Chr.

lex Iulia et Papia

  lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. przed Chr.
  lex Fufia Canninia z 2 r. przed Chr.
  lex Aelia Sentia z 4 r. po Chr.

#16

Res gestae divi Augusti

w 28 r. przed Chrystusem: 4,066,000
w 8 r. po Chrystusie: 4,233,000
w 14 r. po Chrystusie: 4,937,000

Wykład #11 – wtorek 05.01.10 – spadki cz.I

Spadki

oprac.

Mateusz Popiel

wykład I

Zagadnienia ogólne

Środki ochrony w prawie spadkowym

I. Hereditatis petitio
Marek niech będzie sędzią. Jeśli się okaże, że spadek po Tytusie jest według prawa Kwirytów powoda i na podstawie twojego
rozstrzygnięcia Marku, sędzio, powodowi nie zostanie oddany, ile rzecz ta jest warta, na taką sumę Marku, sędzio, zasądź
pozwanego na rzecz powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij
Legitymacja bierna:

a)  w procesie legisakcyjnym: pro herede possessor
b)  w procesie formułkowym: pro possessore possessor
c)  za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny

#3
Hereditas

- corpora hereditaria: ruchomości i nieruchomości

- wierzytelności i długi spadkowe

- inne uprawnienia: prawa do grobu (iura sepulchrorum) oraz świadczenia wyzwoleńców (actiones operarum

Sukcesja uniwersalna

per universitatem res nobis acquirantur (G. 2,97)
hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit (D. 50,16,24; 50,17,62)

res incorporalis

- hereditas

- usufructus

- obligatio

Środki ochrony w prawie spadkowym

II. Interdykt quorum bonorum:

Z tych dóbr, których posiadanie na podstawie mojego edyktu zostało mu przyznane, to co posiadasz, uważając się za
dziedzica lub za posiadacza, albo posiadałbyś, gdyby nie zostało zasiedziane, albo podstępnie sprawiłeś, żeby przestać
posiadać, to jemu oddaj

bonorum possessio
bonorum possessor

usucapio pro herede

III. Ochrona w cognitiones extra ordinem
#6

Wartości prawa spadkowego

 znalezienie, wskazanie heres


przez materialny dorobek swego życia wpływać na świat żywych po własnej śmierci



swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora



ochrona żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktów ostatniej woli



solidarność rodzinna

Zasady prawa spadkowego

1. Nemo pro parte testatus, pro parte inestatus decedere potest.

Pomponius: „nasze prawo nie dopuszcza, aby cywil umierał zarówno jako testat, jak i intestat, bo naturalnie jest bitwa między
tymi rodzajami powołania: testamentowym i beztestamentowym” (D. 50,17,7)
Wyjątki:



żołnierze

 contra tabulas:

- formalne: w razie pominięcia: żony in manu, córki lub wnuka będących in potestate, a spadkobiercami
ustanowił osoby z kręgu sui heredes, testament pozostawał ważny i otrzymywali udział, który przypadłby im w
dziedziczeniu beztestamentowym
- materialne: przy querela inofficiosi testamenti pretora mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia
testatora, jak wskazanie opiekuna niedojrzałym lub zapis dla zwrotu posagu żonie, a nawet w ogóle dopuścić do
dziedziczenia spadkobierców ustanowionych przez testatora, którzy nie mieli prawa do bonorum possessio
contra tabulas

 beztestamentowe fideikomisy

Swoboda testowania

 XII tab. 5.3: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto – „jak rozporządził swoim majątkiem oraz co

zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem”

oprac.

Mateusz Popiel

 Testamentum ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum – „testament zmienną jest bowiem

wolą zmarłego aż do samego kresu życia” (D. 34.4.4)

defunctus - de cuius (od is de cuius hereditate quaeritur)
#10
Art. 21 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku głosi: „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo
dziedziczenia”.
Ustawa zasadnicza Niemiec w art. 14 I 1: „Własność i prawo dziedziczenia są gwarantowane”.
O przyznaniu publicznego prawa podmiotowego mówi art. 64 pkt 1 polskiej Konstytucji: „Każdy ma prawo do własności, innych
praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia”.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził wprost, że „jest ono nieodłącznym korelatem prawa własności, jego dopełnieniem i
możliwością jego kontynuacji po śmierci osoby, będącej podmiotem tego prawa” (K 23/98). Uwaga Trybunału, że „prawo
własności przysługujące osobie fizycznej nie może wygasać w chwili jej śmierci, ale winno trwać nadal, co zakłada jego przejście
na inną osobę lub osoby” (P 4/99), świetnie wyjaśnia znaczenie przyjęcia z Rzymu wolności testowania jako zasady: swoboda
dysponowania majątkiem na wypadek śmierci wyraża w istocie ius disponendi, tyle że mortis causa.
#11

causa Curiana

rok 93 przed Chr.
Quintus Mucius Scaevola, pontifex maximus
Lucius Licinius Crassus
verba – voluntas
#12

3. Szacunek dla woli zmarłego



„W sprawach publicznych nic nie jest bardziej godne czci niż ustawa, w sprawach prywatnych najbardziej prawomocny
jest testament” (Cic. Phil. 2,42)



„Posłużę się przykładem: nikt nie unieważnia i nie zmienia prawnie sporządzonego testamentu, choć jest on tylko
dziełem człowieka” (Ga 3,15)



„Ja, Lucius Titius, napisałem ten mój testament bez pomocy kogokolwiek biegłego w prawie, wedle własnego raczej
sposobu myślenia, niż nadmiernej i niedorzecznej skrupulatności. I jeśli zrobiłem coś nieprawnie czy mniej uczenie,
wola zdrowego człowieka winna być brana za obowiązujące prawo” (D. 31,88,17)



„Testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora” (D. 50,17,12)

#13

4. Semel heres, semper heres

 zakaz odbierania tego, co nabyto mortis causa
 actio familiae erciscundae: Marek niech będzie sędzią. Ponieważ dziedzice Tytusa wystąpili, aby dać im sędziego dla

podziału majątku oraz w kwestii tego, czym zarządzili lub zdarzyło się w tym spadku przez nich, po tym jak stali się
dziedzicami, ile należy przysądzić Marku, sędzio, Kwintusowi … przysądź: cokolwiek z tego powodu jeden drugiemu
winien świadczyć, zasądź jednego na rzecz drugiego Marku, sędzio; jeśli się nie okaże – uwolnij

 consortium ercto non cito

#14

5. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agituj



Paulus: kto jest w łonie kobiety, uważa się go za urodzonego, gdy chodzi o korzyści płodu. W innych przypadkach,
żądającemu przed narodzeniem dziecka, żadną miarą nie przyznaje się pomocy (D. 1,5,7)



Rzymska zasada pozostała w prawie pandektowym, choć współczesne kodyfikacje nie w pełnie ją przyjęły.

- Czasem obejmuje ona całe prawa cywilne, jak w art. 31 ust. 2 ZGB, §22 ABGB lub art. 29 CCE, a w części
poświęconej spadkom jest tylko powtarzana.
- Czasem pojawia się dopiero w postanowieniach prawa spadkowego, jak w art. 927 §2 i w art. 994 §2 kc, ale
też w § 1923 zd. 2 BGB, czy art. 462 ust. 1 kc włoskiego. We francuskim kodeksie cywilnym mówi o niej
przepis prawa spadkowego (art. 725 kN), ale odnosi się ją również do darowizn inter vivos (906 kN), bo to także
korzyści.

#15

Zakres podmiotowy

1.  testamenti factio activa
2.  testamenti factio passiva
3.  capacitas
4.  indignitas

Wykład #12 – wtorek – 12.01.10 – spadki cz. II

Spadki

wykład II

Dziedziczenie beztestamentowe

Ius civile

oprac.

Mateusz Popiel

XII tabl. 5,3: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto – „jak rozporządził swoim majątkiem oraz co zdecydował w
kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem”
XII tabl. 5,4 : si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto – „gdyby zaś zmarł nie
pozostawiając testamentu, a nie miał własnego dziedzica, niech spuściznę obejmie najbliższy agnat”
XII tabl. 5,5: si adgantus nec escit, gentiles familiam habento – „jeśli nie ma agnata, członkowie rodu niech obejmą spadek”
#3

Dziedziczenie ustawowe

Klasy:

1.  sui heredes
2.  proximi agnati
3.  gentiles

in capita - in stirpes
#4
beneficium abstinendi

hereditas iacens

usucapio pro herede
#5

II.

Dziedziczenie według edyktu

1. unde liberi
2. unde legitimi
senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) przyznawało kobiecie cieszącej się ius trium liberorum prawo dziedziczenia po
dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami
senatusconsultum Orfitianum ze 178 roku dało dzieciom prawo dziedziczenia po matce przed agnatami
3. unde cognati
4. unde vir et uxor
#6
collatio bonorum
nova clausula Iuliana
#7

III. Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich

Nowela 118 z 543 roku:

1. niesprawiedliwym jest czynić różnicę między pokrewieństwem przez kobietę i pokrewieństwem przez mężczyznę
2. skoro uwzględnianie agnacji od dawna straciło praktyczny sens postanowił, aby nie miała żadnego wpływu na porządek

dziedziczenia ab intestato

Trzy klasy

1. zstępni zmarłego
2. wstępni oraz rodzeństwo rodzone

a. są tylko wstępni: in lineas

b. jest też rodzeństwo rodzone

Nowela 127 z 548 roku
3. krewni w linii bocznej

a. rodzeństwo rodzone i jego dzieci

b. rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci

Wykład # 13 – Spadki cz. III – wtorek 19.01.10

Spadki

wykład III

Dziedziczenie testamentowe

Forma testamentu

 testamenty calatis comitiis oraz in procinctu
 mancipatio familiae

familiae emptor i libripens

nuncupatio

  testament per aes et libram
  testament pretorski
  testamentum apud acta, testamentum principi oblatum, testamentum tripertitum

Testament holograficzny

Rok 446 przynosi najważniejsze wydarzenie w dziejach całego prawa spadkowego Europy. Konstytucją wydaną w Rawennie
Walentynian III wprowadza nieznaną wcześniej, najnowocześniejszą i najwygodniejszą z form testamentu – testament
holograficzny (Nov. Theod. 21.2). Nazwa, która odróżnia go od spisanych cudzą ręką testamentów alograficznych, wyraża

oprac.

Mateusz Popiel

innowację: w całości został sporządzony własnoręcznie. Choć instytucja istniała jedynie w zachodniej części imperium, a
Justynian jej nie uznał, współczesne systemy chętnie przyjmują ją jako formę zwyczajną. Nic więcej prócz ręcznego pisma
Walentynian III nie wymagał.
Dziś dla ważności trzeba dokument podpisać, co ma służyć stwierdzeniu, że pismo pochodzi od określonej osoby i jest
ukończonym testamentem oraz dowodzić świadomości i woli sporządzenia aktu ostatniej woli. W polskiej regulacji „brak daty nie
pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do
sporządzeni testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów” (art. 949 §2 kc). Z wyjątkiem
konstytucji z 541 roku, w prawie rzymskim nigdy nie trzeba było opatrywać testamentu datą.
#4

Testament żołnierski

Rzymski testament żołnierski nie był formą szczególną, jak współczesne testamenty wojskowe. Stworzenie go nie wynikało z
nadzwyczajnego charakteru sytuacji wojennej. Powstał jako osobisty przywilej, udzielony najpierw przez Juliusza Cezara, potem
potwierdzany i rozszerzany przez cesarzy Tytusa i Domicjana, Nerwę, Trajana oraz Antonina Piusa. Ukształtował się przede
wszystkim konstytucjach cesarskich, zwanych mandatami, ale i edykt prowincjonalny przewidywał wprowadzenie w bonorum
possessio na podstawie testamentu żołnierskiego. Przywilej przysługiwał od momentu wcielenia do chwili zwolnienia ze służby
wszystkim, którzy należeli już to do floty, już to do sił lądowych. Mogły z niego skorzystać również osoby wojsku towarzyszące i
wraz z nim narażone na niebezpieczeństwa lub umierającym w kraju nieprzyjacielskim. Testament zachowywał ważność na rok
po godnym zwolnieniu ze służby. Sporządzony zaś w którejkolwiek z form przez osobę następnie do wojska wcieloną, uznawany
był za żołnierski.
#5
Testament żołnierski wolno było sporządzać

- nawet na rzecz pozbawionych zdolności dziedziczenia peregrynów,

- pozbawionych capacitas: Latynów Iuniańskich, caelibes i orbi;

- uznano testament napisany przez umierającego mieczem na piasku, czy krwią na pochwie miecza lub na tarczy;

- nie stawiano wymagań co do liczby świadków;

- nie konieczna była nuncupatio;

- nie znajdowały zastosowania zasady nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest, ani semel heres

semper heres;

- nie wymagano wydziedziczenia sui heredes wprost – wystarczyły okoliczności wskazujące na to, że testator miał

świadomość istnienia ich oraz pogrobowców;

- nie udzielano querela inofficiosi testamenti przeciw testamentom żołnierskim;

- nie stosowano w dziedziczeniu na ich podstawie zmniejszenia legatów na podstawie lex Falcidia;

- pozwalano ustanawiać dziedzica ex re certa;

- dokonywać substytucji pupilarnej, w której żołnierz podstawiał swemu niedojrzałemu zstępnemu, nie decydując zaś o

dziedziczeniu po samym sobie.

- niezgodnie z naturą hereditas jako jednego przedmiotu prawa, żołnierz mógł potraktować majątek podzielić i w praktyce

potraktować jako dwa spadki. Pozostawiał go wtedy różnym osobom, które nie odpowiadały za długi drugiej części, ale
też nie miały prawa do jej wierzytelności;

Nie wszystko jednak było wolno. Pozytywnymi regulacjami utrzymano ograniczenia wyzwoleń z lex Aelia Sentia i innych ustaw,
zakaz stawiania w testamencie warunków niezgodnych z prawem lub niemoralnych, nieważność legatów poenae nominae, a także
stosowanie senatus consultum Libonianum o rozrządzeniach na rzecz spisującego akt ostatniej woli.
#6

Treść testamentu

1. Ustanowienie dziedzica

caput et fundamentum intellegitur totius testamenti heredis institutio – za początek i fundament całego testamentu uważa się
ustanowienie dziedzica

  Titius heres esto – Titius niech będzie dziedzicem
  Marcum heredem esse iubeo – nakazuję, aby dziedzicem był Marek
  Lucius heres sit – Lucius niech będzie dziedzicem.

Tylko niektórzy dopuszczali formy:

 Quintum heredem instituo –ustanawiam dziedzicem Kwintusa
 Decimum heredem facio – czynię dziedzicem Decimusa

#8
institutio ex re certa
#9

Heres ex asse

Dwanaście uncji składało się w zasadzie na spadek jako całość, czyli as.

sextans to 2/12, quadrans to 3/12, triens to 4/12,

quincunx to 5/12, semis (czyli semis as) to 6/12,
septunx to 7/12, bes (czyli bis triens) to 8/12,
dodrans to (czyli de asse quadrans) to 9/12,
dextans (czyli dempto sextante) to 10/12,

oprac.

Mateusz Popiel

deunx (czyli dempta uncia) to 11/12.
#10

Zagadka

Cezar ustanowił w swym testamencie
Luciusa Pinariusa
oraz Kwintusa Pediusa
ex quadrante,
a Oktawiana
ex dodrante
#11

2. Substytucje

a) substitutio vulgaris
„jeśli Kwintus nie będzie dziedzicem, niech dziedzicem będzie Marcus”
„Lucius Titius niech będzie dziedzicem i niech przyjmie spadek przez cretio w najbliższych stu dniach, w których będzie
wiedział i mógł. Jeśli nie złoży cretio, niech będzie wydziedziczony; wtedy Maevius niech będzie dziedzicem i przyjmie spadek w
ciągu stu dni…”
#12

Cretio

„skoro Publiusz Maevius mnie w testamencie swoim ustanowił dziedzicem, spadek ten obejmuję i oświadczam” (Gai 2.166)
#13

Substytucje c.d.

b)   substitutio pupillaris
„mój syn niech będzie dziedzicem; jeśli syn mój nie będzie dziedzicem i on wcześniej umrze niż dojdzie do pieczy prawnej nad
sobą, wtedy Seius niech będzie dziedzicem”
„jeśli mój syn umrze w ciągu dziesięciu lat, Titius niech będzie jego dziedzicem”
c)   substitutio quasi-pupillaris
d)    substytucja fideikomisarna

fideikomis familijny

#14

3. Wydziedziczenie – ex heredatio

Titius filius meus exheres esto – Titius, syn mój, niech będzie wydziedziczony
Ceteri exheredes sunto – pozostali niech będą wydziedziczeni
quicumque mihi filius genitus fuerit, exheres esto – ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczony
#15

4. Legaty

5. legatum per vindicationem

Titio hominem Stichum do lego – „Titiusowi człowieka Stichusa daję, zapisuję”; wystarczyło użycie choćby jednego z

czasowników, natomiast wahania budziły inne sformułowania - zdecydowano dopuszczać: „niech weźmie”, „niech ma

dla siebie” lub „niech zabierze”.

2. legatum per damnationem

Heres meus Stichum servum meum dare damnas esto – „dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Titiusowi
niech będzie zasądzony”, „niech da”

#16
3. legatum sinendi modo

heres meus damnas esto sinere Lucium Titium hominem Stichum sumere sibique habere – „dziedzic mój niech będzie
zasądzony znosić, że Luius Titius zabierze i ma dla siebie człowieka Stichusa”

4. legatum per praeceptionem

Lucius Titius hominem Stichum praecipito – „niech uprzednio weźmie”

#17

5. Fideikomisy

Fideicommissum - fidei committo (powierzam uczciwości),
ale też peto, rogo, volo, exigo, desidero uti des, cupio des, opto des oraz credo te daturum, mando, deprecor, czy iniungo (proszę,
żądam, chcę, wymagam, domagam się byś dał, pragnę byś dał, życzę sobie byś dał oraz wierzę, że będzie przez ciebie dane,
zlecam, błagam, czy obarczam)
1. fideikomisy wolności
2. fideikomisy syngularne
3. fideikomisy uniwersalne

senatus consultum Trebellianum

senatus consultum Pegasianum

#18

6. Wyzwolenia testamentowe

Stichus servus meus liber esto – „Stichus mój niewolnik niech będzie wolny”
Primitivum servum meum liberum esse iubeo – „nakazuję, aby Primitivus mój niewolnik był wolny”
libertas fideicommissaria

oprac.

Mateusz Popiel

„Proszę Cię dziedzicu, abyś wyzwolił niewolnika Erosa, gdy…”
#19

7. Ustanowienie opiekuna

liberis meis/uxori meae Titius tutor esto – „dzieciom moim/mej żonie opiekunem niech będzie Titius”
lub podobnie do legatu windykacyjnego:
Lucium Titium liberis meis tutorem do – „dzieciom moim daję za tutora Luciusa Titiusa”,
uxori meae tutorem do – „żonie mojej daję tutora”
Tej ostatniej często zostawiano raczej wybór opiekuna – optio tutoris: „żonie mej Titii zostawiam wybór tutora”, choć zdarzały
się ograniczenia co do ilości zmian tutorów, na przykład „nie więcej, jak dwa razy”
#20
illi aut illi filiis meis, utri eorum volet, Titius tutor esto – „temu a temu z mych synów, dla którego z nich chce, niech Titius będzie
opiekunem”; czy po prostu
Titius si volet illi filio meo tutor esto – „Titius, jeśli chce, niech będzie opiekunem tego syna mego”
#21

8. Donationes mortis causa

Strony postanawiały, że przedmiot przejdzie na obdarowanego w momencie śmierci darczyńcy, czyli darowizną z warunkiem
zawieszającym.

1. przejdzie od razu, ale w razie wcześniejszej śmierci obdarowanego, zostanie zwrócony darczyńcy;
2. warunek rozwiązujący osiągano przez dodanie pactum z warunkiem zawieszającym.

#22

9. Polecenia – modus

legat - centum Titio lego, si servum manumiserit – „Titiusowi zapisuję sto, jeśli wyzwoli niewolnika”,
polecenie - centum Titio lego, ut servum manumittat – „Titiusowi zapisuję sto, aby wyzwolił niewolnika”
#23

10. Klauzula kodycylarna i kodycyle

codicilli , pugillares

potwierdzone i niepotwierdzone

testamentowe i beztestamentowe

Wykład #14 – spadki cz. IV

Spadki

wykład IV

Dziedziczenie testamentowe

Treść testamentu

ciąg dalszy

4. Legaty

1. legatum per vindicationem

Titio hominem Stichum do lego – „Titiusowi człowieka Stichusa daję, zapisuję”; wystarczyło użycie choćby jednego z
czasowników, natomiast wahania budziły inne sformułowania - zdecydowano dopuszczać: „niech weźmie”, „niech ma
dla siebie” lub „niech zabierze”.

2. legatum per damnationem

Heres meus Stichum servum meum dare damnas esto – „dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Titiusowi
niech będzie zasądzony”, „niech da”

#4
3. legatum sinendi modo

4. legatum per praeceptionem

Lucius Titius hominem Stichum praecipito – „niech uprzednio weźmie”

5. Fideikomisy

fideicommissum - fidei committo (powierzam uczciwości),
ale też peto, rogo, volo, exigo, desidero uti des, cupio des, opto des oraz credo te daturum, mando, deprecor, czy iniungo (proszę,
żądam, chcę, wymagam, domagam się byś dał, pragnę byś dał, życzę sobie byś dał oraz wierzę, że będzie przez ciebie dane,
zlecam, błagam, czy obarczam)
1. fideikomisy wolności
2. fideikomisy syngularne
3. fideikomisy uniwersalne

senatus consultum Trebellianum

senatus consultum Pegasianum

oprac.

Mateusz Popiel

Ograniczenia wysokości legatów

 lex Furia testamentaria (204-169 r. przed Chr.) -ograniczono wysokość legatu windykacyjnego do 1000 asów; wyjątek

dla małżonków, zaręczonych oraz dla kognatów do 6°, a wśród zstępnych rodzeństwa do 7°

 lex Voconia (169 r. przed Chr.) –



zakazywała obywatelom należącym do pierwszego cenzusu majątkowego, czyli osobom, których dobra
przekraczały wartością 100 000 asów, ustanawiania swoją spadkobierczynią kobiety;

 wszystkich obowiązywał zakaz zostawiania jej więcej, niż połowę spadku;


uzależniała możliwość nabycia legatu od jego wartości, która nie powinna przekraczać udziału spadkobierców.

#7
„kto miał majątek wart 5000 asów, mógł cały wyczerpać zapisaniem pięciu osobom po 1000 asów”
„wydawało się, iż w końcu dziedzice coś będą mieli, lecz również niemal ta sama wada powstała: bowiem rozdzieliwszy majątek
między wielu legatariuszy mógł testator tak niewiele zostawić spadkobiercy, że ponoszenie obciążeń całego spadku dla takiej
korzyści nie wychodziło na dobre dziedzicowi” (G. 2,225-226)

 lex Falcidia (40-39 r. przed Chr.) – kwarta falcydyjska
 senatus consultum Pegasianum (72? r. po Chr.) - kwarta pegazjańska

6. Wyzwolenia testamentowe

Stichus erum meus erum esto – „Stichus mój niewolnik niech będzie wolny”
Primitivum erum meum liberum esse iubeo – „nakazuję, aby Primitivus mój niewolnik był wolny”
libertas fideicommissaria
„Proszę Cię dziedzicu, abyś wyzwolił niewolnika Erosa, gdy…”
#9

7. Ustanowienie opiekuna

liberis meis/uxori meae Titius tutor esto – „dzieciom moim/mej żonie opiekunem niech będzie Titius”
lub podobnie do legatu windykacyjnego:
Lucium Titium liberis meis tutorem do – „dzieciom moim daję za tutora Luciusa Titiusa”,
uxori meae tutorem do – „żonie mojej daję tutora”
Tej ostatniej często zostawiano raczej wybór opiekuna – optio tutoris: „żonie mej Titii zostawiam wybór tutora”, choć zdarzały
się ograniczenia co do ilości zmian tutorów, na przykład „nie więcej, jak dwa razy”
#10
illi aut illi filiis meis, utri eorum volet, Titius tutor esto – „temu a temu z mych synów, dla którego z nich chce, niech Titius będzie
opiekunem”; czy po prostu
Titius si volet illi filio meo tutor esto – „Titius, jeśli chce, niech będzie opiekunem tego syna mego”
#11

Donationes mortis causa

Strony postanawiały, że przedmiot przejdzie na obdarowanego w momencie śmierci darczyńcy, czyli darowizną z warunkiem
zawieszającym.

1. przejdzie od razu, ale w razie wcześniejszej śmierci obdarowanego, zostanie zwrócony darczyńcy;
2. warunek rozwiązujący osiągano przez dodanie pactum z warunkiem zawieszającym.

#12

Polecenia – modus

legat - centum Titio lego, si servum manumiserit – „Titiusowi zapisuję sto, jeśli wyzwoli niewolnika”,

polecenie - centum Titio lego, ut servum manumittat – „Titiusowi zapisuję sto, aby wyzwolił niewolnika”
#13

Klauzula kodycylarna i kodycyle

codicilli , pugillares

potwierdzone i niepotwierdzone

testamentowe i beztestamentowe

Wykład #15 – spadki cz.V

Spadki

wykład V

Po śmierci spadkodawcy

Dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulaa)

A) formalne
B) materialne

querela inofficiosi testamenti
officium pietatis

testamentum inofficiosum

querela inofficiosi testamenti

1. skarga czasowa, którą należało wnieść w ciągu pięciu lat od śmierci spadkodawcy

oprac.

Mateusz Popiel

2. legitymacja czynna:

a) dzieci

b) rodzice - dopiero od III wieku po Chr.

c) bracia i siostry (Konstantyn pozwolił im występować tylko wówczas, gdy testator ustanowił dziedzicem
osoby niegodne szacunku – persona turpis)

3. zachowek (pars legitima), inaczej część należna (portio debita) – nie otrzymali przynajmniej 1/4 beztestamentowego udziału
spadkowego
#4

Zmiany w prawie justyniańskim



w 528 roku Justynian stwarza skargę o uzupełnienie zachowku

– actio ad supplendam legitimam
Odtąd o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela inofficiosi testamenti można się ubiegać
tylko wówczas, gdy uprawnieni nic ze spadku nie dostali. Gdy otrzymali mniej niż pars legitima, przysługiwało im
jedynie prawo uzupełnienia zachowku.

 Nowela 18 z 536 roku - portio debita zwiększona do 1/3, a gdy dzieci jest więcej niż czworo – do 1/2

Ostateczne ukształtowanie powołania do spadku

Krąg podmiotowy

Powołanie do spadku następowało

testamentowo lub beztestamentowo.

Dziedzice prawa cywilnego (heredes):
1) konieczni (necessarii)

a) właśni i konieczni (sui et necessarii) - zstępni spadkodawcy, którzy w momencie jego śmierci przestają
podlegać władzy ojcowskiej;

Wszyscy pozostali to dziedzice postronni, którzy jeśli nie należą do familia zmarłego, nazywani są

zewnętrznymi (extranei).

b) tylko konieczni (necessarii tantum) - niewolnicy łącznie ustanowieni i wyzwoleni w testamencie właściciela

2) postronni (voluntarii) – dla przyjęcia spadku muszą wyrazić zgodę.
#7

Sukcesja uniwersalna

Na wzór cywilnego heres dzięki działaniom pretora bonorum possessor staje się sukcesorem uniwersalnym, choć prowadzono na
temat trafności takiego stwierdzenia ożywioną dyskusję.
W ius honorarium również fideikomisariusz uniwersalny jest sukcesorem uniwersalnym.
W ius civile można się nim stać jeszcze osoba, której przed przyjęciem spadku przekaże go dziedzic beztestamentowy z kręgu sui
et necessarii. Ponieważ hereditas to rzecz niematerialna, przenieść ją można tylko w in iure cessio. Otrzymujący in iure cessio
hereditatis, staje się sukcesorem uniwersalnym spadkodawcy.
#8

Śmierć spadkodawcy a nabycie spadku

dwie fikcje



Retroaktywność: z chwilą nabycia uważano dziedzica za następcę zmarłego od momentu jego śmierci. W tej koncepcji
spadek reprezentuje osobę spadkobiercy, zanim ten go nie obejmie w posiadanie.



Julian zaproponował fikcję, że to hereditas zajmuje miejsce zmarłego. Ma ona swój własny byt i odzwierciedla niejako
kontynuację de cuius, stanowiąc uosobienie podmiotu – z prawami i obowiązkami. Stawiana na równi z dziedzicem,
jedyne czego nie może, to wyrażać woli. Spadek zapożycza więc niejako zdolność prawną nie od dziedzica, lecz od
zmarłego – reprezentuje spadkodawcę, a nie spadkobiercę.

transmissio

W ius honorarium powołany może przekazać swoją pozycję osobie trzeciej, aby to ona wypowiedziała się co do przyjęcia albo
odrzucenia spadku
Transmisja współcześnie:
a) powołany umiera nie wypowiedziawszy się co do przyjęcia, a w jego miejsce wstępuje jego dziedzic, aby podjąć decyzję i
nabyć spadek (np. art. 1017 kc)
b) przekazanie powołania czynnością inter vivos
#10

Nabycie spadku

#11

1. Nabycie spadku z mocy prawa

Wszyscy dziedzice konieczni z mocy prawa nabywają spadek po osobie, spod której potestas albo dominium wyszły.

beneficium abstinendi

Niewolnik wyzwolony i ustanowiony dziedzicem mógł ubiegać się o separatio. Przesłanką udzielenia jej przez pretora było, aby
wyzwoleniec nie dokonał aktów, które w przypadku heredes voluntarii uznano by za przyjęcie spadku w sposób dorozumiany

oprac.

Mateusz Popiel

(immixtio). Dzięki separatio egzekucję prowadzono tylko z odziedziczonego majątku. Osobno zaś traktuje się dobra, jakie nabył
po śmierci patrona. Infamia jednak na wyzwoleńca spaść musiała, bo egzekucję prowadzono na jego majątku.
#12

2.Sposoby przyjęcia spadku

1. formalne oświadczenie zwane cretio

„skoro Publiusz Maevius mnie w testamencie swoim ustanowił dziedzicem, spadek ten obejmuję i oświadczam”
(G. 2,166)

1. w sposób dorozumiany, zachowując się jak dziedzic – pro herede gestio:

dochodzenie wierzytelności lub spłata długu spadkowego; zbycie dobra lub wyzwolenie niewolnika spadkodawcy;
administracja majątkiem dla zapewnienia uprawy pól, zaopatrzenia dla niewolników i zwierząt; nawet używanie lub
zbywanie dóbr, co do których powołany ma mylne przekonanie, że należą do spadku.

#13

Kontrowersja dotyczyła znaczenia składanych przy tej okazji nieformalnych oświadczeń



Labeo: należało dokonać rzeczywistych aktów zarządu.



Prokulus: akty te są tylko wyrazem woli przyjęcia; trudno nie traktować za wystarczające samo oświadczenie, które tę
wolę wyraża.

 Julian: pro herede gestio to wymóg okazania woli przyjęcia, choćby w sposób dorozumiany, bo gdy wierzyciel

spadkodawcy pozwie powołanego, ten w fazie in iure uznając zasadność skargi (confessio) przyznaje, że uważa, iż sam
jest odpowiedzialny za dług zmarłego; uważa się więc za jego dziedzica; powołany składał wobec świadków
oświadczenie o odrzuceniu spadku; czemuż by nie mógł złożyć oświadczenia o przyjęciu? stąd podstawowe znaczenie
ma animus heredis powołanego.

Podchwycili to późniejsi juryści



Gaius: istnieje trzeci sposób przyjęcia spadku – przez oświadczenie (nuda voluntate),
co nie ma historycznego uzasadnienia, ale i nie jest błędem; od cretio takie oświadczenie miałoby się różnić brakiem
obowiązku co do formy, od pro herede gestio brakiem wymogu podejmowania czynności dziedzica.

#14

Pro herede gestio to wszelako nie każde działania powołanego, mające wpływ na wartość majątku spadkodawcy.

Poczynione uwagi prowadzą do wniosku, że poszukiwanie woli bycia dziedzicem – animus heredis stanowi narzędzie

wykładni dokonanych aktów: nie tylko które zakwalifikować, lecz i których nie można zakwalifikować jako czynności

spadkobiercy.

Nie są więc nimi działania konieczne dla pochówku ojca, gdyż wynikają z synowskich obowiązków – pietas. Nie stanowi ich
utrzymywanie substancji materialnej dóbr spadkowych, przegląd ich, a także dokumentów, czy prowadzenie spraw dla kolejnego
z powołanych. Oczywiście za pro herede gestio nie sposób uznać używania i dysponowania dobrami spadkowymi, co do których
powołany jest błędnie przekonany, że są jego, jak również ukrywanie lub przywłaszczanie. Kto kradnie bowiem, nie uważa się za
dziedzica.
#15

Odrzucenie spadku



Żadnej formy nie wymaga się od dziedzica postronnego, aby odrzucić spadek.

 Podobnie w przypadku bonorum possessor, tyle że z innych powodów. Nie dawało szansy na kontrowersję, bo o

wprowadzenie w dobra spadkowe zawsze trzeba się ubiegać. Wystarczyło oczywiście poczekać i na upływ terminów –
spatium deliberandi, pozostawianych przez pretora na podjęcie decyzji: rok dla rodziców i dzieci de cuius, sto dni dla
pozostałych.

#16

Przyjęcie spadku a odpowiedzialność za długi spadkowe

obciążenie ultra vires – ponad siły spadku
#17

Beneficium inventarii

Konstytucją z 27 listopada 531 roku Justynian wprowadził dobrodziejstwo inwentarza,
pozwalając zostać dziedzicem i odpowiadać tylko intra   rior – w ramach możliwości spadku.
Spisu w Rzymie dokonywano w obecności notariusza i świadków. Nowela 1 dla zabezpieczenia zapisobierców, każe powołać
trzech z nich na świadków. Dokument podpisywał dziedzic, deklarując zgodność inwentarza z prawdą.
Ciężar dowodu przenoszono więc na wierzycieli i zapisobierców, którzy w razie wygranej uzyskiwali zasądzenie spadkobiercy na
podwójną wartość rzeczy nie wymienionych w spisie. Natomiast po sposobie spłacania widać wyraźnie, że   riori  jum inventarii
powstało w interesie dziedziców: zaspokajają po prostu kolejno zgłaszającym się wierzycieli i zapisobierców. Po wyczerpaniu
aktywów spadku, problem przestaje dotyczyć spadkobierców.
Wierzyciele zaś i legatariusze między sobą egzekwują pierwszeństwo: wierzyciele zastawni lub uprzywilejowani przed zwykłymi
ze skryptów dłużnych; wśród tych ostatnich obowiązywała zasada   riori tempore potior iure; zapisobiercy dopiero po
wierzycielach spadkowych itd.
#18

tzw. beneficium separationis bonorum



powstało w procedurze egzekucji majątkowej – venditio bonorum.



wierzyciele zwracali się możliwie szybko do przewodniczącego postępowaniu pretora albo namiestnika prowincji o
oddzielenie dóbr spadkowych od składników majątku dziedzica.



jeśli wystąpił o separatio bonorum nawet tylko jeden z wierzycieli spadkowych, korzystali z tego pozostali.

oprac.

Mateusz Popiel

#19

Podatek od spadków

Nabycie spadku miało od czasów Augusta również skutek publicznoprawny w postaci obowiązku podatkowego, ciążącego na
dziedzicu:
lex Iulia de vicesima hereditatum z 6 r. po Chr. - 5% podatek.



Dziedzic miał prawo go potrącic, co pośrednio mogło wpłynąć na sytuację zapisobierców.

 Nie przewidywano kwoty wolnej od podatku.


Zwolnieniem objęto spadki mniejsze niż 100’000 sesterców oraz niezależnie od wartości – dziedziczone między
rodzicami i dziećmi: stworzono grupę podatkową według osobistego stosunku spadkobiercy do spadkodawcy.

Karakalla podniósł podatek do 10%.
Nie wiadomo kiedy ten ciężar publiczny zniesiono. Z pewnością nie doczekał czasów justyniańskich.

Wykład #16 – Posiadanie

Posiadanie i prawa rzeczowe

wykład I

posiadanie

triada form władania rzeczą:

posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej

usus stanowi prius własności

usucapio pro herede

usucapio
possessio – właściwie od III wieku przed Chr., gdy pojawiają się interdykty posesoryjne
#4

Czym jest posiadanie?

Stan faktyczny, stosunek faktyczny,

który może mieć prawne znaczenie

(funkcje posiadania):

a)  nabycie własności
b)  ochrona posesoryjna
c)  dogodniejsza sytuacja procesowa

Dwa dylematy:

corpus - obiektywny lub zewnętrzny
animus - subiektywny lub wewnętrzny
#6

possessio: corpus et animus

  possessio civlis – w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne
   possessio
   possessio naturalis/detentio

suo nomie / alieno nomie

Określenia – odpowiednio:

 animus rem sibi habendi
 animus rem alteri habendi

pochodzą dopiero z prawa powszechnego
#8

possessio: corpus et animus

 possessio ad interdicta
 possessio vitiosa

- ale też solo animo: pastwiska zimowe i letnie, zbiegły niewolnik
- posiadanie spadku, potem posiadanie służebności



quasi possessio,

skąd prawo powszechne - possessio iuris

Nabycie i utrata posiadania

 corpore et animo

 pierwotnie
 przeniesienie

D. 41.2.3.19. Paulus libro quinquagensimo quarto ad edictum. Ilud quoque a veteribus praeceptum est
neminem sibi ipsum causam possessionis mutare posse.

oprac.

Mateusz Popiel

 solo animo, zwane od czasów Bolonii:

 traditio brevi manu (vide 351 KC)
 constitutum possessorium (vide 349 KC)

#10

Ochrona posiadania

- wyrugowanie samowoli i samopomocy
- przygotowanie przyszłego procesu petytoryjnego
#11

Interdykty posesoryjne

tzw. possessio ad interdicta
Interdicta:

 adipiscendae possessionis

 quorum bonorum
 interdictum Salvianum

 recuperandae possessionis - restytutoryjne
 retinendae possessionis - prohibitoryjne

#12

nie było chronione

possesio vitiosa – aut vi, aut clam, aut precario ab adversario adquisita
#13

1. Interdicta recuperandae possessionis

a) unde vi
„Z czego w tym roku ty jego siłą wyrzuciłeś lub twoja familia wyrzuciła, a czego od ciebie nie posiadał siłą, potajemnie, ani na
podstawie precarium (aut vi aut clam aut precario), do tego, co miał, masz go przywrócić!”

- nieruchomości

-rok

- niedziedziczny

#14
b) de vi armata
„Z czego ty go siłą wraz z uzbrojonymi ludźmi wyrzuciłeś albo twoja familia wyrzuciła, do tego, co miał masz go przywrócić!”
c) de precario
„Co z uproszenia od niego masz albo podstępnie (dolo malo) uczyniłeś, że przestałeś mieć, o co toczy się spór, zwróć mu to!”
#15

2. Interdicta retinendae possessionis

a) uti possidetis [do nieruchomości]
„Tak, jak teraz tę nieruchomość, o którą toczy się spór, ani siłą, ani potajemnie, ani na podstawie precarium jeden od drugiego
posiadacie, byście tak nie posiadali; zakazuje użycia siły!”
b) utrubi [do ruchomości]
„U którego z was obydwu ten człowiek, o którego toczy się spór, był ani siłą, ani potajemnie, ani na podstawie precarium od
drugiego, niech ten, u kogo przez większą część tego roku był krócej, wyda tamtemu; zabraniam użycia siły!”
#16
Interdicta:

 retinendae possessionis - duplicia
 recuperandae possessionis - simplicia

#17

Possessio ad interdicta:



właściciel posiadający

 posiadacz w dobrej wierze


posiadacz w złej wierze



niektórzy detentorzy:

  depozytariusz sekwestrowy
  zastawnik, czyli wierzyciel zastawny
  prekarzysta
  emfiteuta
  superficjariusz

#18

kazus 1

W 17 roku przed Chr. Marek zażądał zwrotu oddanego niegdyś Gaiusowi w precarium gruntu. Prekarzysta odmówił twierdząc, że
zasiedział go przez ostatnie dwa lata. Dla odzyskania posiadania Marek zebrał dużą grupę własnych niewolników, którzy wzięli
ze sobą kije i kamienie. Po krótkim starciu Gaius wycofał się ze swymi niewolnikami, dzięki czemu Marek wszedł w faktyczne
władanie gruntem. Czy Gaius może liczyć na jakąkolwiek ochronę prawną?
#19

kazus 2

oprac.

Mateusz Popiel

Rankiem w idy marcowe 16 roku przed Chr. Tycjusz posłał niewolnika z wiadomością do Kaeso, że palą się jego zabudowania
położone po drugiej stronie wzgórza. Gdy wszyscy rzucili się na pomoc, Tycjusz zajął jego wiejski dom. Rozzłoszczony takim
postępowaniem Kaeso wyruszył natychmiast na czele uzbrojonych we włócznie i tarcze niewolników przeciwko Tycjuszowi. Nie
udało mu się jednak zająć ani domu, ani posiadłości, gdyż wprowadzeni tam niewolnicy Tycjusza, chociaż nieuzbrojeni,
czterokrotnie przewyższali swą liczbą zbrojnych Kaeso. Czy wobec takiego obrotu spraw Kaeso uda się odzyskać wiejski dom?
#20

kazus 3

W 15 roku przed Chr. Aulus otrzymał niewolnika i posiadał go przez dziesięć miesięcy. Bardzo się nad nim znęcał, dlatego
niewolnik zbiegł przy pierwszej nadarzającej się okazji. Wkrótce jednak został schwytany przez Kwintusa, który ukrywał go u
siebie przed Aulusem przez dwa miesiące, wykorzystując do prac polowych w odległym majątku. Następnie na trzy miesiące
użyczył go sąsiadowi, zaś po ich upływie sprzedał Decimusowi. Po dwóch miesiącach od tej transakcji do Decimusa przyjechał w
odwiedziny Aulus. Rozpoznał wówczas swego niewolnika i zapragnął go odzyskać. Z jakim interdyktem może wystąpić? Kto
wygra?

Wykład #17 – własność

Posiadanie i prawa rzeczowe

wykład II

Rzeczy i własność

RES

– pojedynczy, ograniczony, samodzielny przedmiot materialny (także niewolnik), dający się użytkować przez człowieka
– patrimonium, bona: majątek, dobra
#3

res corporales – res incorporales

rzeczami niematerialnymi:

   użytkowanie (ususfructus),
   zobowiązanie (obligatio),
   spadek (hereditas).

res in patrimonio – extra patrimonium
res in commercio – extra commercium

 divini iuris

  res sacrae
  res religiosae
  res sanctae

 humani iuris

 res omnium commune
 res publicae

res mancipi – res nec mancipi

res immobiles – res mobiles

species – genus

niezamienne i zamienne, które się „waży, liczy lub mierzy”

zużywalne – niezużywalne

podzielne – niepodzielne

pożytki (fructus)

pojedyncze – złożone – zbiorowe

[Pomponiusz - D. 41,3,30]

? własność !

dominium, proprietas

Próby definicji



Pełne i wyłączne prawo nad rzeczą?



Wola właściciela jest rozstrzygająca



Własność – nie prawo, lecz stosunek prawny



Najogólniejsze aktualne i potencjalne władztwo (prawne) nad rzeczą



Analogia z suwerennością

  Najrozleglejsze potencjalne i aktualne prawo rzeczowe
  ius  utendi
   ius abutendi
   ius possidendi
   ius  fruendi

oprac.

Mateusz Popiel

 ius disponendi

własność

publiczna prywatna

własność

1. Podmioty

a) prywatne

i) jeden właściciel

ii) współwłasność

b) publiczne

i) państwo: aerarium, fiscus

ii) municipia, civitates

2. Przedmiot
#10

Formy własności

  kwirytarna
   bonitarna
   quasi-własność gruntów prowincjonalnych
   peregrynów

#11

Ograniczenia własności

1. sensu largo:

podatki, daniny, obowiązek świadczenia pracy

2. sensu stricto:

nie pozwalają właścicielowi na wykonywanie jego władztwa w pełni lub wbrew jego woli władztwa go
pozbawiają

a) stałe

b) incydentalne

#12

Źródła ograniczeń prawa własności

  zwyczaj
  prawo sakralne
  prawo publiczne - względy

  sanitarne,
  komunikacyjne,
  budowlane;
  konfiskata.

 prawo prywatne:



prawo sąsiedzkie



własne ograniczenia: prawa na rzeczy cudzej, najem, dzierżawa

Wykład #18 – własność II

Prawo własności

wykład III

Nabycie i utrata prawa własności

#2
D. 50,17,54. Ulpianus libro quadragensimo sexto ad edictum. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet.
Księga 46 – de bonorum possessionibus: si tabulae testamenti nullae extabunt

in iure cessio hereditatis

D. 50,17,11. Pomponius libro quinto ad Sabinum. Id quod nostrum est sine facto nostro ad alium transferri non potest.
#3

Średniowiecze: nemo dat qui non habet

D. 41.2.3.19. Paulus libro quinquagensimo quarto ad edictum. Ilud quoque a veteribus praeceptum est neminem sibi ipsum
causam possessionis mutare posse.
#4

pierwotne – pochodne

I. Pierwotne sposoby nabycie własności

1. zawłaszczenie (occupatio)
2. nabycie pożytków (fructus)

1. z chwilą odłączenia (separatio): właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta
2. z chwilą objęcia (perceptio): użytkownik, usufruktuariusz, dzierżawca

oprac.

Mateusz Popiel

3. nie jest pożytkiem od II wieku przed Chr. partus ancillae - należy do właściciela niewolnicy

3. skarb (thesaurus)

zagadka

„Królestwo Niebieskie podobne jest do skarbu ukrytego w roli. Znalazł go pewien człowiek i ukrył ponownie. Z radością poszedł,
sprzedał wszystko, co miał, i kupił te rolę” (Mt 13,44)
#7

4. połączenie rzeczy (accessio)

accessio cedit principali
superficies solo cedit

4. przetworzenie (specificatio)

Sabinianie – właściciel materiału

Prokulianie – przetwórca

media sententia – czy rzecz dałaby się przywrócić do postaci materiału?

II. Pochodne sposoby nabycia własności

1. mancipatio

wół – 100 asów = 100 x 327 g. = 32,7 kg.

2 iugery ziemi = 11’000 asów = 3597 kg.

2. in iure cessio
3. traditio

iusta causa traditionis

titulus – modus

Johann Apel (1486-1536) oddziela umowę zobowiązującą do przeniesienia własności od sposobu jej nabycia
#10

4. zasiedzenie

usucapio

longi temporis praescriptio

res habilis, titulus, fides, possessio, tempus

Wykład #19 – własność III

Prawo rzeczowe

wykład IV

Ochrona własności

1. Skarga windykacyjna – rei vindicatio

Marek niech będzie sędzią (nominatio). Jeśli się okaże, że grunt, o który toczy się spór, jest wedle prawa Kwirytów powoda
(intentio), i o ile ten grunt na żądanie sędziego nie zostanie zwrócony powodowi (clausula arbitraria), ile ta rzecz jest warta, tyle
pieniędzy, sędzio Marku, zasądź od pozwanego na rzecz powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij (condemnatio).
#3

rei vindicatio

Legitymacja czynna:
właściciel nieposiadający
Legitymacja bierna:

a)  w procesie legisakcyjnym: kontrawindykujący
b)  w procesie formułkowym: posiadacz (detentor?)
c)  za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny

Historia ochrony windykacyjnej:
- legis actio sacramento in rem
- per sponsionem - legis actio per iudicis postulationem
- formula petitoria – stąd nazwa ochrona petytoryjna
#4

definitywne rozliczenie stron

1. roszczenia właściciela z tytułu pożytków, pobranych przez pozwanego
a) posiadacz w dobrej wierze nabywał je na własność, ale od Dioklecjana i potem Justynian: obowiązek wydania owoców jeszcze
nie zużytych
b) posiadacz w złej wierze musiał wydać wszystkie owoce
#5

definitywne rozliczenie stron

2. przeciwroszczenia pozwanego z tytułu poniesionych na rzecz nakładów
a) z tytułu nakładów podnoszących wartość rzeczy, posiadaczowi w dobrej wierze przysługiwało prawo zatrzymania (ius
retentionis), które mógł wymusić zarzutem podstępu (exceptio doli) przeciw skardze windykacyjnej

oprac.

Mateusz Popiel

b) wszyscy posiadacze mieli poza tym prawo odłączenia nakładów, określane porzymskim terminem ius tollendi – oczywiście o
ile dało się to przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy; powód mógł jednak wyłączyć to prawo oferując odszkodowanie
#6

Nakłady wedle Bartolusa de Saxoferrato (1313/4 – 1357)



zwrot nakładów koniecznych (impensae necessariae), podtrzymujących wartość rzeczy- każdemu posiadaczowi, nawet
złej wierze;



zwrot podnoszących wartość nakładów użytecznych (impensae utiles) – tylko posiadaczowi w dobrej wierze;



zwrot nakładów zbytkownych (impensae voluptuariae) o walorze jedynie estetycznym – żadnemu.

2. Skarga negatoryjna – actio negatora



Marek niech będzie sędzią. Jeśli się okaże, że pozwanemu nie przysługuje prawo przechodu przez grunt powoda, o co
toczy się spór, i o ile ten grunt na żądanie sędziego nie zostanie zwrócony powodowi, ile ta rzecz jest warta, tyle
pieniędzy, sędzio Marku, zasądź od pozwanego na rzecz powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij.

actio negatora

CELE:



stwierdzenie, że własność jest wolna od obciążeń



osiągnięcie stanu rzeczy, jaki nastąpiłby w razie usunięcia naruszenia własności już w chwili stwierdzenia sporu

Legitymacja czynna:

właściciel posiadający, ale naruszany w swym prawie

Legitymacja bierna:

osoba, która rości sobie prawo

ciężar dowodu

Formy własności

 kwirytarna
 bonitarna

duplex dominium

 quasi-własność gruntów prowincjonalnych
 peregrynów

#10

Własności bonitarna?

possessor ad usucapionem

- in bonis

Wobec rei vindicatio właściciela

może wystąpić z exceptio doli

albo exceptio rei venditae ac traditae

Jeśli nabył non a domino, nie ma ochrony, bo podnosząc któryś z wymienionych zarzutów spotka się z replicatio iusti domini
#11

W prawie pretorskim: actio Publiciana



Marek niech będzie sędzią. Jeśli powód kupił i wydanego przez traditio posiadałby rok tak, że niewolnik, o którego
toczy się spór, stałby się jego wedle prawa Kwirytów (fictio), i o ile ten niewolnik na żądanie sędziego nie zostanie
zwrócony powodowi, ile ta rzecz jest warta, tyle pieniędzy, sędzio Marku, zasądź od pozwanego na rzecz powoda; jeśli
się nie okaże – uwolnij.

Ochrona względna – wobec gorzej uprawnionego

exceptio iusti domini

replicatio rei venditae ac traditae/exceptio doli

#12

spór pretendentów – kryteria pierwszeństwa



przy nabyciu rzeczy przez obie strony procesu od tego samego niewłaściciela chroniony był zawsze nabywca, któremu
rzecz wydano wcześniej

– Julian, Pomponius, Ulpian, bo niewłaściciel, który już raz zbył rzecz, nie może dokonać następnej alienacji



nabycia od różnych niewłaścicieli – kontrowersja:

– Neratius i tu opierał się na zasadzie pierwszeństwa

– Julian uznawał pozycję aktualnego posiadacza za lepszą, niż powoda: melior causa possidentis quam petentis

#13

Równolegle do actio negatora istniała skarga pretorska, chroniąca posiadacza w drodze do zasiedzenia przed roszczeniami

do naruszania jego własności bonitarnej

#14

kazus 1

Kaeso był kwirytarnym właścicielem niewolnika Onezyma. Sprzedał niewolnika Markowi i wydał mu go nieformalnie. Onezym
otrzymał następnie rydwan w legacie windykacyjnym z testamentu swej znajomej z młodości - Lucilli. Kto jest właścicielem
zapisanej rzeczy?
#15

kazus 2

oprac.

Mateusz Popiel

Ojciec Marka wziął od Kaeso w użyczenie niewolnika Erosa. Po śmierci ojca, Marek odziedziczył cały jego majątek.
Przekonany, że wszyscy niewolnicy należeli do ojca, niezwłocznie przeniósł własność tych niewolników przez mancypację na
Tytusa. Po roku Kaeso zobaczywszy swego niewolnika u Tytusa, zabrał go do siebie. Czy Tytus ma szansę go odzyskać?
#16

kazus 3

Marek wziął w użyczenie od Gaiusa prasę do wyciskania oleju z oliwek. W czasie trwania użyczenia Gaius zmarł i Marek
postanowił zatrzymać prasę dla siebie. Po dwóch latach do Marka zgłosił się dziedzic Gaiusa i zażądał zwrotu prasy. Marek
odparł wówczas, że jest jej właścicielem, ponieważ dokonał zasiedzenia.
Kto i dlaczego ma w tym sporze rację?
#17

kazus 4

W I wieku po Chr. Tytus oddał Luciusowi w depozyt zestaw szklanych naczyń, które na polecenie Tytusa ukradł jego niewolnik
Aulusowi. Lucius nic nie wiedział o pochodzeniu naczyń, a ratując je z pożaru ukrył w sobie tylko znanym miejscu i wyjechał na
morską wyprawę, z której wróci za dwa miesiące.
Czy Aulus może wytoczyć rei vindicatio przeciwko Tytusowi?

Wykład # 20 – prawa na rzeczy cudzej

Prawo rzeczowe

wykład IV

Prawa na rzeczy cudzej

iura in re aliena

prawa na rzeczy cudzej – ograniczone prawa rzeczowe

1.  służebności
2.  zastaw
3.  emfiteuza
4.  superficies

służebności – servitutes

1. służebności gruntowe
2. służebności osobiste

Służebności gruntowe – iura praediorum



Zobowiązywały właściciela nieruchomości do tolerowania (pati) wpływu na nią ze strony osoby uprawnionej lub do
powstrzymania się od skądinąd dopuszczalnych działań własnych (non facere).



Uprawnionym do służebności gruntowej był każdoczesny właściciel gruntu panującego, czyli władnącego (praedium
dominans), którego stosunek służebności wiązał z każdoczesnym właścicielem gruntu obciążonego, czyli służebnego
(praedium serviens).



charakter wieczysty, nie wolno było ustanawiać ich ani pod warunkiem rozwiązującym, ani na czas określony



Niepodzielność:

- nie mógł istnieć ułamek służebności (pars servitutis)

- służebność przysługiwała zawsze całemu gruntowi panującemu i obciążała cały grunt służebny

Nie mogła być więc ona ustanowiona ani na korzyść, ani w ciężar udziału we współwłasności.

Ustanowienie służebności na gruncie wspólnym wymagało zatem współdziałania wszystkich jego współwłaścicieli.
Jeśli natomiast jeden z gruntów ulegał podziałowi, powstawało zawsze tyle odrębnych służebności, ile było nowych
gruntów. Paulus podkreśla, że dotyczyło to w szczególności podziału gruntu panującego, bowiem w razie podziału
gruntu służebnego sędzia działowy mógł, według Celsusa, skoncentrować obciążenie na niektórych nowo powstałych
gruntach.

Służebności wiejskie – iura praediorum rusticorum

(1)  iter, który uprawniał do przejścia lub przejazdu konno przez cudzy grunt,
(2)  actus czyli prawo przepędu bydła,
(3)  via, uprawniająca do przejazdu wozem,
(4)  aquae ductus, pozwalający na prowadzenie wody przez cudzy grunt,
(5)  aquae haustus, uprawniający do czerpania zeń wody.

res mancipi

- rzeczy niematerialne (res incorporales), ale ustanawiane przez mancipatio

Służebności miejskie – iura praediorum urbanorum

servitutes

(1) oneris ferendi, czyli prawo oparcia własnej budowli o ścianę sąsiada,
(2) tigni immitendi, czyli prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada,

oprac.

Mateusz Popiel

(3)  stilicidii, czyli prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rynny,
(4)  fluminis, czyli prawo odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rur,
(5)  altius non tollendi, czyli prawo zabronienia sąsiadowi wznoszenia budowli ponad pewną wysokość.

Służebności miejskie – iura praediorum urbanorum

Poza edyktem uznane były zwyczajowo servitutes

(1)  proiciendi protegendive, czyli prawo wykuszu,
(2)  altius tollendi, czyli prawo żądania, by sąsiad tolerował wyższe budowle na naszym gruncie,
(3)  cloacae, czyli prawo odprowadzania ścieków na grunt sąsiada .

zamknięty katalog – numerus clausus?

służebności nieprawidłowe - servitutes irregulares:

(1)  Servius - służebność tolerowania założonej pod ścianą sąsiada kompostowni;
(2)  Aristo – przyjmowania immisji z położonego niżej gruntu, np. dymu serowarni;
(3)  Pomponius – odprowadzania na grunt sąsiedni pary z własnej łazienki;
(4)  Neratius – prawo wypasu wołów na gruncie sąsiednim;
(5)  Paulus – prawo wycinania drzew z lasu sąsiada dla uzupełniania pali we własnej winnicy.

reżim typowości otwartej

#10

Powstanie służebności

 na gruntach italskich: mancipatio lub in iure cessio
 na gruntach prowincjonalnych: pactionibus et stipulationibus, tzn. przez nieformalną umowę rzeczową, wzmocnioną

przyrzeczeniem ustanawiającego, że ani on, ani jego dziedzice nie będą przeszkadzać w wykonywaniu służebności

(a) w prawie klasycznym wyłącznie przez czynność prawną
(b) w późnym cesarstwie tzw. służebności ustawowe:

ustawa albo zwyczaj,

np. ograniczenia wysokości wznoszonych budynków lub obowiązek tolerowania spływu wody z wyżej położonego

zasiedzenie zakazane przez lex Scribonia (ok. 50 r. przed Chr.),
ale zasiedzeniu wolności gruntu od służebności (usucapio libertatis) – 2 lata
#11

Wygaśnięcie służebności

 in iure cessio
 nieformalne umowy – ochrona przez exceptio doli


zejście się własności obu gruntów w jednym ręku (confusio),



przez wyjście jednego z gruntów z obrotu (commercium);

 przez odpadnięcie użyteczności (utilitas) służebności dla gruntu panującego.

#12

Ochrona służebności

 vindicatio servitutis
 actio confessoria

Legitymowany biernie:

właściciel gruntu służebnego

każdy posiadacz, który przeszkadzał w wykonywaniu służebności

„Jeżeli się okaże, że Aulus Ageriusz ma prawo przechodu lub przejazdu przez grunt korneliański …”
Przy służebnościach o treści negatywnej, np. servitus altius non tollendi: „Jeżeli się okaże, że Numerus Negidiusz nie ma prawa
budowania ponad określoną wysokość wbrew woli Aulusa Ageriusza …”
#13

Służebności osobiste

Marcianus w III wieku po Chr. proponuje podział na
służebności gruntowe (servitutes praediorum)
i osobiste (servitutes personarum)
#14

1. Użytkowanie (ususfructus) III w. przed Chr.



prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków (ius alieni rebus utendi fruendi), jednak z zachowaniem
substancji rzeczy (salva rerum substantia);



można odstąpić – odpłatnie lub darmowo – tylko faktyczne wykonywanie;



nie można pogarszać, ale oczywiście można polepszać kondycję rzeczy, byleby zachować jej przeznaczenie.

senatus consultum wydane przed 33 r. po Chr. pozwala użytkować cały majątek, stąd quasi ususfructus pieniędzy i innych rzeczy
zużywalnych (zwany w prawie powszechnym ususfructus irregularis, a we współczesnym prawie cywilnym użytkowaniem
nieprawidłowym)
#15

2. Inne

wyodrębniane z ususfructus



używanie (usus)

oprac.

Mateusz Popiel

dyskutowane przez jurystów, wyodrębnione w kompilacji justyniańskiej:

 prawo mieszkania (habitatio)


prawo korzystania z usług cudzych niewolników i pracy zwierząt (operae servorum et animalium)

#16

Zasady ustanawiania i wykonywania służebności

minimalizacja obciążeń właściciela

1.  Służebność nie może polegać na działaniu (servitus in faciendo consistere nequit)
2.  Nie może być służebności na służebności (servitus servitutis esse non potest)
3.  Nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy (nemini – lub nulli – res sua servit)
4.  Służebności należy wykonywać oględnie (servitutibus civiliter utendum est)

Dla służebności gruntowych obowiązywały dodatkowo dwa wymogi:

sąsiedztwa gruntów (vicinitas)

i trwałej przyczyny (perpetua causa) służebności

#17

Emfiteuza – dzierżawa wieczysta



w czasach republiki dziedziczna i zbywalna dzierżawa gruntów prowincjonalnych, gminnych i państwowych (od czynszu
- vectigal zwane agri vectigales)
pretor przyznał dzierżawcom wieczystym ochronę posesoryjną w postaci interdyktu uti possidetis oraz wzorowaną na
windykacji skuteczną przeciw wszystkim skargę in rem



III/IV w. po Chr. hellenistyczna forma dzierżawy wieczystej, zwana emfiteuzą



cesarz bizantyjski Zeno w 480 r. Uznaje emfiteuzę za zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi ius
emphyteuticarium: prawo do korzystania z cudzego gruntu

#18

Superficies – prawo zabudowy

 Zbywalne i dziedziczne prawo do powierzchni.


Właściciel pobierał umiarkowany czynsz roczny, zwany na gruncie gminnym vectigal, a na prywatnym – solarium.



Stanowisko prawne superficjariusza było podobne do stanowiska emfiteuty, tyle że o zbyciu swego prawa nie musiał
zawiadamiać właściciela, któremu nie przysługiwało prawo pierwokupu.

 Ochrona: posesoryjna - interdykt de superficiebus; przyznawano od przypadku do przypadku rzeczową skargą

petytoryjną in factum, a nawet – przy kupnie prawa zabudowy od niewłaściciela – skargą publicjańską .

#19

Zastaw

zastawca - zastawnik
#20

Rozwój historyczny

  fiducia cum creditore
  pignus
  hypotheca

interdictum Salvianum

actio Serviana
actio quasi Serviana, actio Serviana utilis, actio pigneraticia in rem, actio hypotecaria, vindicatio
pignoris

„Jeżeli okaże się, że między powodem i Luciusem Titiusem uzgodniono, że rzecz, o którą toczy się spór, ma być z powodu sumy
dłużnej zastawiona powodowi i w chwili uzgodnienia rzecz ta była w majątku (in bonis) Luciusa Titiusa, a suma ta nie została
zapłacona ani nie dano z jej tytułu zabezpieczenia, przy czym przyczyna braku zapłaty nie leżała po stronie powoda, jeżeli rzecz
ta nie zostanie mu zwrócona na żądanie sędziego, ile będzie ona warta, tyle pieniędzy, sędzio zasądź od pozwanego na rzecz
powoda, a jeżeli okaże się, że nie,
#21

Realizacja prawa zastawu

  pactum de vendendo
   lex commissoria
   pactum antichreticum

#22

Źródła zastawu

  umowa
   zwyczaj
   ustawa
   sędzia

#23

kazus 1

W 250 roku po Chr. Lucius pożyczył od Spuriusa 400 sesterców dając mu w pignus dwie niewolnice. Za pierwszą z nich można
było na rynku dostać 190 sesterców, za drugą 210. Czy po zwrocie 200 sesterców Lucius może się domagać wydania jednej z
niewolnic? Której?

akcesoryjność zastawu

oprac.

Mateusz Popiel

tzw. pignus Gordianum (239 po Chr.)

#24

kazus 2

W 52 roku po Chr. Lucius pożyczył od Spuriusa 300 sesterców dając mu w pignus dwie niewolnice. Lucius był już wcześniej
winien Spuriusowi 200 sesterców. Czy po zwrocie 300 sesterców Spurius musi wydać przedmiot zastawu? Uzasadnij odpowiedź.
Czy rozwiązanie kazusu byłoby takie samo 200 lat później?
#25

kazus 3

Żyjący w I wieku po Chr. Gaius pożyczył od Aulusa 1000 sesterców, a na zabezpieczenie zwrotu pożyczki przeniósł na jego
własność przez mancipatio niewolnicę Syrię. Przed wyjazdem do Egiptu Gaius zwrócił pożyczkę, odebrał niewolnicę, ale nie
dokonał remancipatio, natomiast wziął Syrię w podróż do Egiptu. Po powrocie z Egiptu, gdzie przebywał 13 miesięcy, okazało
się, że nieuczciwy Aulus zapragnął odzyskać niewolnicę, która formalnie była jego własnością. Jaką skargę może wytoczyć
przeciw Gaiusowi?

Wykład #21 – zobowiązania

Zobowiązania

Wykład I

Pojęcie zobowiązania – obligatio

I. 3,13 pr.: „zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa” -
obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstingimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura
G. 4,2: „coś dać, czynić, świadczyć” - dare, facere, praestare
#2

pojęcie zobowiązania - obligatio

Pojęcie zobowiązania jako cecha kontynentalnej tradycji prawa prywatnego

1) kodyfikacje, w których przepisy prawa zobowiązań rozpoczyna – podobna do justyniańskiej – definicja zobowiązania (art.§
241 ust. 1 BGB; art. 353 KC);
2) w kodeksach, które nie zawierają takiej definicji, prawo zobowiązań rozpoczyna się od przepisu wskazującego – podobne jak w
prawie rzymskim – źródła ich powstawania (art. 859 ABGB; 1089 CCH; 1173 CCI)
3) kodeksy, w których regulację prawa zobowiązań otwierają przepisy dotyczące zgodnej woli stron jako pierwszoplanowego
źródła zobowiązania (art. 1101 CC; art. 1 ZGB)
#4

Nauka prawa prywatnego w krajach kontynentalnej Europy operuje pojęciem zobowiązania – jako stosunku prawnego

między dwoma stronami.

 strona uprawniona - wierzyciel (creditor)


strona zobowiązana - dłużnik (debitor)

wierzytelność (creditum) - dług (debitum)
Spełnienie długu polega na wykonaniu świadczenia (solutio), czyli na zachowaniu dłużnika zgodnym treścią zobowiązania.
#5
Draft Common Frame of Reference:
„zobowiązanie jest obowiązkiem wykonania tego, co jedna strona, dłużnik, stosownie do stosunku prawnego, jest winna drugiej
stronie, wierzycielowi” - an obligation is a duty to perform which one party to a legal relationship, the debtor, owes to another
party, the creditor) (ks. III art. 1:101 DCFR)
#6

Źródła powstania zobowiązań

I. 3,13,2 – zobowiązania:



powstające wskutek zawarcia umowy (ex contractu),



wynikające z popełnienia czynu niedozwolonego (ex maleficio, ex delicto),



powstające ze zdarzeń podobnych do umowy (quasi ex contractu),



powstające ze zdarzeń podobnych do czynu niedozwolonego (quasi ex maleficio, quasi ex delicto).

Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów

nominalizm kontraktowy
„z gołej umowy (ex nudo pacto) nie powstaje skarga” (PS. 2,14,1)

 kontrakty nazwane
 kontrakty nienazwane

w III wieku po Chr. usystematyzowane (D. 19,5,5pr.):

daję, abyś dał (do ut des);

daję, abyś uczynił (do ut facias);

oprac.

Mateusz Popiel

czynię, abyś dał (facio ut des);

czynię, abyś uczynił (facio ut facias).

synallagma

#8
Pacta vestita
praktyka pretorska

- przyrzeczenie zapłaty istniejącego długu własnego (constitutum debiti proprii),

- istniejącego długu innej osoby (constitutum debiti alieni),

- gwarancja określonego zachowania w przyszłości (receptum), np. wykonania obowiązku arbitra lub naprawienia szkody,

poniesionej przez klienta hotelu czy gospody.

Pojęcia: dobrej wiary (bona fides), dobrych obyczajów (boni mores) czy natury czynności (ratio naturalis)
#9

zobowiązanie naturalne - obligatio naturalis

długi niewolników i osób alieni iuris
oraz



nieformalne umowy o zapłatę odsetek (D.46,3,5,2),



zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna (D.12,6,13,1),



długi synów samodzielnych majątkowo, wynikające z pożyczek zaciągniętych, gdy byli pod władzą ojca bez jego zgody
(D. 14,6,9,4-5).

zabezpieczenie – odnowienie - potrącenie
#10

Nominalizm deliktowy a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych

 nominalizm deliktowy

I. 4,1 pr.: kradzież, rabunek, bezprawne wyrządzenie szkody i zniewaga
1) Rozwój przez interpretację jurystów
287 r. przed Chr. lex Aquilia
2) Rozwój przez działalność pretorów
edykt de iniuriis
Labeo: deliktem iniuria może być każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej osoby (D.
47,10,15,46).
#11

Idea generalnej klauzuli deliktowej

art. 1382 CC i art. 415 KC

#12

Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym

zasadnicze modele regulacji:

dążenie do zapobieżenia powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym

II.

określa reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli

#13

ad I.

Wierzytelności dzielą się z mocy prawa, czyli nomina ipso iure divisa (C. 3,36,6)
#14

ad II.

Dopuszczenie wielości podmiotów:
1) jakie wywołuje działanie jednego ze współdłużników lub współwierzycielu dla pozostałych?

- w prawie klasycznym i poklasycznym wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg mających ten sam cel

- w prawie justyniańskim zasada, że spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia

współwierzycieli

2) jak z rozliczeniami między współwierzycielami lub współdłużnikami?

- w prawie klasycznym podstawę dla niego stanowi wiążący ich stosunek obligacyjny, jak np. umowa zlecenia czy spółki

- prawdopodobnie w III wieku po Chr. przez analogię rozciągnięto możliwość takich rozliczeń regresowych na inne

przypadki wielości podmiotów

#15

Zmiana wierzyciela i dłużnika

Zasadą jest ściśle osobista więź wierzyciela i dłużnika
Glosatorzy: „wierzytelności przywierają do kości” - nomina ossibus inhaerent

a)  odnowienie - novatio
b)  zastępstwo procesowe - procurator albo cognitor in rem suam
c)  skarga analogiczna - actio utilis

#16

cesja: cedent - cesjonariusz

 Antoninus Pius - II w. po Chr.: nabywca majątku spadkowego otrzymuje skargę (actio utilis) wzorowaną na skardze

przysługującej formalnemu wierzycielowi.

oprac.

Mateusz Popiel



Uzupełnieniem tej konstrukcji było wprowadzenie w III w. po Chr. zasady, iż od chwili powiadomienia dłużnika o
zbyciu wierzytelności może się on zwolnić z długu tylko poprzez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności.



W okresie prawa poklasycznego model ten został rozszerzony także na nie wynikające ze sprzedaży spadku przypadki
nabycia wierzytelności, co opisywano jako przeniesienie skargi (cessio actionis).



W prawie justyniańskim uznano jego uniwersalne zastosowanie (C. 8,53,33).

#17

Umorzenie zobowiązania

Uwalnia dłużnika od odpowiedzialności względem wierzyciela, stąd istotne znaczenie ma określenie tego, jakie są przesłanki
umorzenia zobowiązania
Rodzaje

1. umorzenie zobowiązania przez spełnienie świadczenia oraz sytuacje, gdy umorzenie ma miejsce mimo to, że nie

spełniono świadczenia, zgodnego z treścią zobowiązania.

2. na podstawie ius civile oraz w oparciu o prawo pretorskie.

#18

I. Umorzenia przez spełnienie świadczenia

solutio



częściowe spełnienie świadczenia



czas spełnienia świadczenia



miejsce spełnienia świadczenia



spełnienie świadczenia przez osobę trzecią



spełnienie świadczenia do rąk osoby innej, jak wierzyciel

#19

II. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia



Średniowiecze: gatunek nigdy nie ginie - genus perire non censetur (Gl. ad C.8,37 (38),8)



niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania (por.: art.
1302 CC; § 275 ust. 1 BGB; art. 475 § KC)

#20

III. Zobowiązania dopuszczające wybór pomiędzy różnymi postaciami świadczenia

zobowiązanie przemienne - obligatio alternativa



dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania przez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów
upoważnienie przemienne - facultas alternativa

#21

IV. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum)



może mieć miejsce sytuacja, gdy dłużnik za zgodą wierzyciela będzie świadczył coś innego, niż to, co powinien zgodnie
z treścią zobowiązania



w prawie justyniańskim określono jako datio in solutum (C. 6,30,22,6)

#22

V. Umorzenie zobowiązania nie powiązane z żadnym świadczeniem

1) zwolnienie z długu

a) formalne umorzenie zobowiązania:

  remancipatio,
  acceptilatio,
  diffarreatio

b) contrarius consensus

2) potrącenie - compensatio

3) odnowienie - novatio

#23

2) potrącenie - compensatio

Modestyn: „wzajemne potrącenie długu i wierzytelności” - compensatio est debiti et crediti inter se cotributio (D. 16,2,1)
kwestia przymusowości potrącenia…

 bankier


nabywca majątku z licytacji (bonorum emptor)



możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nie uwzględniającej potrącenia, a w końcu - za Marka
Aureliusza - dopuszczenie przeciwko takiej skardze zarzutu podstępu



Justynian wprowadza zasadę, że potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej
oddającemu na przechowanie – i dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych
wątpliwości

#24

3) odnowienie - novatio

w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a w to miejsce
powstawało nowe, odróżniające się jakimś elementem:



osoba wierzyciela lub dłużnika, dodanie bądź usunięcie warunku, inny termin świadczenia

stipulatio Aquiliana:

oprac.

Mateusz Popiel



wierzyciel i dłużnik mogli wszelkie długi zamienić w jedno zobowiązanie, aby następnie umorzyć je przez zwolnienie z
długu w acceptilatio - I. 3,29,2.

#25

Zwłoka wierzyciela i dłużnika

#26

Zwłoka dłużnika (mora debitoris)

dłużnik nie spełnił świadczenia we właściwym czasie;

 w przypadku zobowiązań umownych bez precyzyjnie określonego terminu świadczenia wezwanie przez wierzyciela do

spełnienia świadczenia istotnie ułatwiało jednoznaczną kwalifikację sytuacji jako zwłoki dłużnika.

#27



w nauce recypowanego prawa rzymskiego ustaliła się zasada, iż zwłoka dłużnika to zawinione opóźnienie w spełnieniu
świadczenia; przyjęto jednak domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo - stosownie do doświadczeń antycznego
prawa rzymskiego - nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia;



art. 1139 CC i § 286 BGB: wezwanie dłużnika do świadczenia jest konieczną przesłanką popadnięcia przez niego w
zwłokę;



art. 476 KC: wezwanie dłużnika jest konieczną przesłankę zwłoki tylko wtedy, gdy termin świadczenia nie jest
oznaczony.

#28
Skutki prawne zwłoki dłużnika:



przypisanie dłużnikowi odpowiedzialności także, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę, świadczenie stało się
niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D. 30,47,6);



w zobowiązaniach pieniężnych bonae fidei powstawał obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki
(G. 2,280).

#29

Zwłoka wierzyciela (mora creditoris)

wierzyciel nie odebrał prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia



bezczynność wierzyciela powodowała zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika
(mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot

świadczenia; w przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu)

#30

Upływ czasu a uprawnienie wierzyciela



w V wieku konstytucją Teodozjusza II (C. 7,39,3,1) wprowadzono jako ogólny 30 letni termin przedawnienia skarg

  tak w ius commune, w art. 2262 CC             i w pierwotnym brzmieniu BGB
  polski kodeks zobowiązań (1933) - przyjęto jako podstawowy termin przedawnienia 20 lat
  art. 118 KC - 10 lat


§ 185 BGB (zm. w 2002) – 3 lata

#31

Odpowiedzialność za szkodę

#32

1. lex Aquilia - 287 r. przed Chr.

damnum iniuria datum

 damnum: zniszczenie lub uszkodzenie materialnego składnika cudzego majątku (rozdz. I i III), bądź nieuzasadnione

umorzenie cudzej wierzytelności (rozdz. II) - umniejszenia majątku

 datum: zabicie, spalenie lub łamanie, a więc bezpośrednia konsekwencja pozytywnego działania sprawcy
 iniuria: obiektywnie pojmowana bezprawność

#33

jurysprudencja

zajęła się:

a) winą – subiektywne nastawienie sprawcy
b) związkiem przyczynowym

Stąd uformowany w powiązaniu z lex Aquilia model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkody, związku przyczynowego i winy jest zasadą przyjętą w kodyfikacjach (art. 1382
CC; § 832 BGB, art. 415 KC)
#34

2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umowy w kontraktach bonae fidei

Pojęcie i stopnie winy:

 dolus – podstęp: świadome i dobrowolne działanie obliczone na wyrządzenie szkody
 culpa – wina: niestaranność

Wzorce staranności:



model abstrakcyjny - staranny ojciec rodziny



model konkretny - jak we własnych

#35

użyteczność/korzyść - utilitas

 Kryterium użyteczności (utilitas): im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności (D. 13,6,5,2)

oprac.

Mateusz Popiel



jako zasada prowadziła do akceptacji - w przypadku szczególnie daleko idących korzyści - odpowiedzialności
kontrahenta także za zdarzenia nie będące następstwem jego niestaranności, ale wynikające z przypadku (casus).



przesłanka winy (culpa) była tu zastępowana przez przesłankę o charakterze obiektywnym - uchybienie tzw.
obowiązkowi strzeżenia (custodia).

#36

3. Przesłanki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka

A) gdy sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia
B) gdy odejście od zasady winy było uzasadnione potrzebą wzmocnienia ochrony prawnej
#37
ad A) Szkody wyrządzone przez zwierzęta –
właściciel mógł zostać zasądzony za pomocą actio de pauperiae na jego wydanie
ograniczono do przypadków, gdy zwierzę działając z „własnego popędu” zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą”.
OGÓLNIE: odpowiedzialność noksalna -actio noxalis kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody;
w przypadkach szkód wyrządzonych przez osoby podległe władzy familijnej i przez niewolników:
wybór między zapłatą kary pieniężnej a wydaniem bezpośredniego sprawcy
#38
ad B) quasi delikty:



wyrzucenie lub wylanie czegoś z pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum) – odpowiada habitator



przeciw osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów
(positum aut suspensum)



odpowiedzialność prowadzących statek lub gospody - za wyrządzone przez ich podwładnych szkody oraz za popełnioną
przez nich kradzież



odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy – iudex qui litem suam fecit

#39

 Kategoria quasi deliktów odeszła zasadniczo do przeszłości.


Jednak stojące za nią doświadczenie, które ukazuje, że wprowadzenie obiektywnej odpowiedzialności cywilnoprawnej
może służyć interesowi publicznemu jest aktualne.

#40

4. Siła wyższa (vis maior) jako okoliczność wyłączającą odpowiedzialność dłużnika

 vis maior, vis divina, casus fortuitus
 vis maior cui humana infirmitas resistere non potest - „nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie

się przeciwstawić” (D. 44,7,1,4)



np. trzęsienie ziemi, pożary, napad piratów czy zamieszki



w kazuistyce jurystów klasycznych pojawiają się jako siła wyższa także zdarzenia związane z osobą dłużnika, jak starość
czy poważna choroba



w prawie justyniańskim pojawiła się myśl, że siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo
dołożenia najwyższej staranności (exactissima diligentia)

#41
Praktyczny sens wyodrębnienia pojęcia vis maior tkwił zawsze w tym, że dłużnik nie odpowiadał za szkodę będącą następstwem
siły wyższej.
Ryzyko takiego zdarzenia ponosił zatem wierzyciel.
W nauce ius commune ujęto to w syntetyczną maksymę:
„w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” - Casus fortuitus in nullo contractu praestatur (Gl. ad D. 50,17,23)
#42

XIX wiek: teorie siły wyższej

1. Adolf Exner - zdarzenie zewnętrze, nadzwyczajne, to jest występujące z taką intensywnością, że przy użyciu normalnych

środków nie można mu się przeciwstawić (teoria obiektywna)

2. Levin Goldschmidt – zdarzenie, któremu nie można było zapobiec nawet przy dołożeniu najwyższej ostrożności (teoria

subiektywna)

#43

5. Szkoda i odszkodowanie

Arystoteles: sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, aby naruszona przez szkodę równowaga została przywrócona (Etyka
Nikomachejska 1132a)



skargi, w których poszkodowany mógł domagać się ściśle określonej kwoty pieniężnej (certum)



skargi zawierające klauzule ex fide bona, quod interest czy inne, które dawały sędziemu swobodę w określaniu wielkości
odszkodowania

#44
Rozważania prawników czasów nowożytnych zmierzały w kierunku coraz jaśniejszego wyrażania myśli, iż odpowiadające
naruszonemu „interesowi” (id quod interest) odszkodowanie powinno obejmować:
równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnum emergens),
jak i utracone korzyści (lucrum cessans), które muszą oczywiście pozostawać w związku przyczynowym z działaniem dłużnika
#45

6. Kary pieniężne przy deliktach

 skargi odszkodowawcze

oprac.

Mateusz Popiel



skargi łączące funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actio mixta)



skargi skierowane wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actio poenalis)

Represyjna funkcja kary pieniężnej - celem kary pieniężnej było wyrządzenie dolegliwości sprawcy deliktu
Istotnym praktycznie, funkcjonalnym odpowiednikiem rzymskich kar prywatnych są współcześnie nakładane przez ławę
przysięgłych punitive damages w prawie USA.
#46

7. Kary umowne (stipulatio poenae)

ustnym przyrzeczeniem (stipulatio) dłużnik mógł zobowiązać się do zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej
cel:



zapłata umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego
zobowiązania – funkcja odszkodowania



wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania – funkcja stymulacyjna

#47

8. Infamia dłużnika

utrata dobrego imienia - w wymiarze prawnym:



dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych,



niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda,



niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor

kto?



zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy (a. depositi), wspólnicy (a. pro socio), fiducjariusze (a.
fiduciae), zleceniobiorcy (a. mandati) oraz zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży (a. furti), rabunku (a.
vi bonorum raptorum) i zniewagi (a. iniuriarum aestimatoria)

Wykład #22 – zobowiązania II

Zobowiązania

wykład II

Zobowiązania umowne

zawarcie umowy



Juryści rzymscy nie dali tu ogólnej odpowiedzi, choć uznali, że każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron
(conventio)



podział kontraktów z uwagi na sposób zawarcia:

◦ werbalne (verbis),

◦ realne (re),

◦ literalne (litteris),

◦ konsensualne (consensu).

oferta



juryści kontrakty konsensualne odróżniali od werbalnych także tym, że pierwsze mogły być zawarte na odległość, a więc
np. listem albo przez posłańca

 BGB:

◦ składający ofertę jest nią związany do upływu odpowiedniego terminu (§ 145);

◦ przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jak nowa ofertę (§ 150 ust. 2).

 podobnie art. 62 i 68 KC

zadatek – arra, arrha

1) rzymski - arrha confiramtoria: dowód zawarcia kontraktu
2) grecki - arrha poenitentialis: kara za dozwolone odstąpienie od umowy

a) art. 1590 CC - kara za ewentualne odstąpienie od sprzedaży
b) § 336 BGB - dowód zawarcia umowy i w braku wyraźnego porozumienia nie można domniemywać, że pozwala na
jednostronne odstąpienie od niej.
KZ i KC za § 908 ABGB - zadatek jako dowód zawarcia umowy. W przypadku niewykonania umowy, strona która nie ponosi za
to odpowiedzialności może odstąpić od umowy zachowując otrzymany zadatek. Gdy zaś sama go dała, może żądać sumy
dwukrotnie wyższej (art. 394 ust. 1 KC)
#5

causa umowy



Juryści dyskutowali kwestię w powiązaniu z tzw. kontraktami nienazwanymi oraz z werbalnym kontraktem stipulatio



Glosatorzy określali jako causa cel świadczenia, uzasadniający prawny obowiązek wykonania umowy, z której ono
wynika



Kanoniści, a potem Grocjusz, akcentują znaczenie „godziwej przyczyny”

oprac.

Mateusz Popiel

 causa rozumiana jako rzeczywisty, rozsądny i godziwy cel umowy została uznana za uniwersalną przesłankę ważności

wynikającego z niej zobowiązania w art. 1131 – 1133 CC

 W BGB, jak w prawie rzymskim, pojecie causa nie stało się ogólną kategorią prawa umów, stąd w § 145 BGB i polskim

art. 66 KC, powstanie zobowiązania umownego opiera się, zgodnie z pandektystyczną dogmatyką, na dokonaniu ważnej
czynności prawnej, obejmującej zgodne oświadczenia woli stron.

 W common law funkcjonalnym odpowiednikiem rozwiniętego w średniowiecznym ius commune rozumienia causa jest

pojęcie consideration.

Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy

1. Podstęp – dolus

Gaius Aquilius Gallus (I wiek przed Chr.):



skarga z tytułu podstępu (actio de dolo),

◦ dla domagania się odszkodowania w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia procesu,

◦ jeśli poszkodowany nie miał innych środków obrony,

◦ zasądzenie powodowało niesławę (infamia).



zarzutu z tytułu podstępu (exceptio doli)

Labeo: podstęp polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i
oszukania jej
#9
Prawnicy średniowieczni dokonali względem kontraktów bonae fidei teoretycznego rozróżnienienia:



jeśli bez zastosowania podstępu kontrakt nie zostałaby zawarty (dolus causam dans) to uznawano, że jest on nieważny;



gdy podstęp wpłynął tylko na treść zawartego kontraktu (dolus incidens), umowa była ważna, a strona poszkodowana
mogła kwestionować jej skuteczność.

#10

2. wykorzystanie przymusowej sytuacji – metus

W drugiej połowie I w. przed Chr.:



skarga mająca za cel odzyskanie utraconego majątku (actio quo metus causa)



zarzut pozwalający bronić się przed wykonaniem niekorzystnej umowy (exceptio metus causa)

Bojaźń (metus) wąsko rozumiano: nie chodzi o obawę „strachliwego człowieka, ale o obawę powstającą u człowieka
niewzruszonych zasad”
Art. 87 KC - obawa wobec groźby niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego uzasadnia uchylenie się od złożonego pod jej
wpływem oświadczenia woli
#11

winy w kontraktowaniu (culpa in contrahendo)

Rudolf Ihering (wiek XIX): z chwilą podjęcia czynności zmierzających do zawarcia umowy powstaje między stronami stosunek
obligacyjny - „milcząca umowa”



§ 311 ust. 2 BGB po reformie z 2002 r.



art. 72 § 2 KC po nowelizacji z 2003 r.

- w nauce francuskiej początku XX w. rozwiązanie tego problemu powiązano z pojęciem dobrej wiary - negocjowanie w złej
wierze jest nadużyciem prawa i jako czyn niedozwolony uzasadnia odpowiedzialność odszkodowawczą .
-w angielskim common law, podobnie jak w antycznym prawie rzymskim, zasadą jest daleko idąca swoboda w toku zawierania
umowy.
#12

Szczególne zasady interpretacji umów

#13

cmbiguitas contra stipulatorem

W razie niejasno sformułowanych lub budzących wątpliwości klauzul:



niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego, czy wydzierżawiającego.

 Przy stipulatio wypowiedziano regułę: usuwając niejasność należy wybrać znaczenie mniej korzystne dla wierzyciela,

który odbiera przyrzeczenie.

#14

 Glosatorzy: in dubio contra proferentem (Gl. ad D. 2,14,39), czyli rozstrzygając wątpliwości co do treści umowy, należy

wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony którą ową treść układała.

 art. 1165, 1602 CC


art. 385 § 2 KC wprowadzony w prawie polskim w 2000 r. dla umocnienia ochrony konsumentów



§ 305c ust. 2 BGB po nowelizacji z 2002 r.

#15

id sequimur quo actus est



Na przełomie II i III w po Chr.: „tak w stypulacji, jak w innych kontraktach podąża się za tym, czego strony chciały”
(semper in stipulationibus et in ceteris contractibus id sequimur quod actus est).

oprac.

Mateusz Popiel



Papinian: „w umowach należy raczej kierować się wolą stron jak jej dosłownym brzmieniem” (in conventionibus
contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit), uogólnione przez kompilatorów justyniańskich jako
dyrektywa tłumaczenia sensu słów - D. 50,16,219.

art. 65 § 2 KC



Baldus de Ubaldis: intencja stron powinna być brana pod uwagę przy interpretacji umów obok takich elementów, jak:
osoby kontrahentów, użyte słowa oraz materia której kontrakt dotyczy.

#16

Ekwiwalentność świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym (synalagmatycznym)

synallagma - zobowiązania umowne, w których każda ze stron zobowiązania była winna świadczyć



Juryści przyjęli zasadę całkowitej swobody stron w określeniu relacji świadczeń wzajemnych w kontaktach emptio
venditio i locatio conductio. Powtarzali regułę, że jest naturalnie dozwolonym „podchodzić się wzajemnie się i to, co jest
warte więcej, kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej”. Granicą dolus lub metus.



Dioklecjan: ochrona przed „nadmiernym uszczerbkiem” (C. 4,44,2 - do sprzedaży nieruchomości): w przypadku, gdy
ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od „prawdziwej” (verum premium), sprzedający mógł odstąpić od
umowy, o ile kupujący nie wyrównał zaniżonej ceny.



pisarze wczesnochrześcijańscy: słuszna cena (iustum pretium)



Średniowiecze: instytucja laesio enormis

#17

Niemożliwość świadczenia

Impossibilium nulla obligatio

- reguła racjonalności

- zasada prawna



nieważność zobowiązania umownego o świadczenie niemożliwe w chwili powstawania zobowiązania - niemożliwość
uprzednia



świadczenie stało się niemożliwe po powstaniu zobowiązania - niemożliwość następcza

#18

Wierność danemu przeczeniu a istotna zmiana okoliczności



Studia rzymskich tekstów prawnych oraz prawo kanoniczne inspirują i

 ius commune wypracowuje klauzulę uzależniającą skutek prawny przyrzeczenia od tego, czy między chwilą jego

złożenia i wykonania nie zmieniły się okoliczności



od początku XVI w. - rebus sic stantibus

art. 269 KZ

art. 357-1 KC (1990)

§ 275 ust. 2 BGB (2002)

#19

Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej



W prawie klasycznym reguła wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na rzecz osoby innej, niż
wierzyciel - alteri stipulari nemo potest



zasadę zakwestionowała dopiero szkoła prawa natury

art. 1121 CC

§ 328 ust. 1 BGB

art. 393 § 1 KC

#20

Stipulatio jako zobowiązanie umowne

archetyp zobowiązania umownego

1. forma

2. kauzalność

exceptio non numeratae pecuniae

actio non numeratae pecuniae

#21

Kontrakty służące zbywaniu i nabywaniu dóbr

czynności odpłatne i nieodpłatne

Typowymi podstawami (causae) dla nabycia własności w prawie rzymskim były:



sprzedaż – emptio venditio

 zamiana – permutatio
 darowizna - donatio

#22

empatio venditio

Sposób określenia ceny –

 Sabinianie: nie tylko w pieniądzu


Prokulianie: tylko w pieniądzu

Szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży



sprzedaż rzeczy spodziewanej - emptio rei speratae



sprzedaż nadziei - emptio spei

oprac.

Mateusz Popiel

Te szczególne postaci sprzedaży nie zostały wyodrębnione w CC, BGB, czy KC; znajdują jednak kontynuację w nauce i
orzecznictwie.
#23

Umowne prawo odstąpienia od kontraktu empatio venditio

1. Klauzule w interesie sprzedawcy:

- zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio)

- przepadek w razie niezapłacenia całości ceny (lex commisoria)

- odkupienie sprzedanej rzeczy w oznaczonym czasie

2. Klauzule w interesie kupującego:

- sprzedaż na próbę (zwane w w ius commune mianem pactum displicentiae)

#24

 prawo odkupu - art. 1658 CC, § 456 BGB, art. 593 KC;


sprzedaż na próbę - § 454 BGB, art. 592 § 1 KC;



konstrukcja zawarcia umowy pod warunkiem rozwiązującym - art. 1183 CC;



umowne prawo odstąpienia - § 346 BGB, art. 395 KC.



Sprzedaż z zastrzeżeniem własności: przezwyciężenie w nauce recypowanego prawa rzymskiego antycznej zasady, że
zapłata ceny jest jedną z przesłanek przejścia własności rzeczy na kupującego dało impuls do wprowadzenia klauzuli, że
sprzedawca pozostanie właścicielem rzeczy sprzedanej do czasu całkowitej zapłaty ceny.

#25

Odpowiedzialność stron w kontrakcie emptio venditio

#26

a) ryzyko utraty rzeczy w okresie między zawarciem a wykonaniem zobowiązania



w przypadku bezwarunkowej sprzedaży rzeczy oznaczonej indywidualnie, ryzyko jej utraty przechodziło na kupującego
z chwilą zawarcia kontraktu, a więc  periculum est emptoris - kupujący ponosi ryzyko

#27

b)  sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej – wady prawne
  mancipatio – actio auctoritatis
  emptio venditio:

◦ stypulacje gwarancyjne

◦ actio empti

evictio jako zasada

#28



W XIX wieku rozpoczęła się jednak żywa dyskusja nad zastąpieniem zasady ewikcji tzw. „gwarancją tytułu”. Mówi ona,
że jeśli sprzedawca nie przeniósł na kupującego wolnej od ograniczeń własności rzeczy sprzedanej, to kupujący może
odstąpić od umowy lub domagać się odszkodowania.

 ten model w BGB - § 435, 437 i 440
 w roku 1996 - art. 572-1 KC.

#29

c) sprzedaż rzeczy nie mającej oczekiwanych przez kupującego właściwości – wady fizyczne
 mancipatio: w razie zaniżenia powierzchni sprzedanego gruntu - actio de modo agri o podwójną wartość brakującej

powierzchni

 actio empti – jeśli zataił wadę
 edylowie kurulni:

- jeśli sprzedaż na targowiskach

- zwierząt lub niewolników,

- wady wskazane w edykcie

- lub brak właściwości towaru, których o istnieniu sprzedawca zapewniał:

actio redhibitoria

actio quanti minoris

#30

donatio – nieodpłatne nabycie dóbr majątkowych

 Zakazy darowizn:

- 204 r. przed Chr. - lex Cincia wprowadziła zakaz darowizn powyżej określonej, choć nie znanej nam wysokości

- od panowania cesarza Augusta obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami

 elementem łączącym różnorodne przypadki darowizn jest zgoda stron co do causa donandi, czyli nieodpłatności

przejścia prawa majątkowego, powstania lub umorzenia zobowiązania



dopiero w początku IV w. po Chr. cesarz Konstantyn uznał wyrażone w formie pisemnej zobowiązanie dokonania
darowizny za samodzielne zobowiązanie umowne



Justynian odrzuca wymóg zawarcia umowy darowizny w szczególnej formie

#31

II.

Kontrakty służące korzystaniu z cudzego kapitału lub cudzych dóbr

oprac.

Mateusz Popiel

1) nexum
2) mutuum - pożyczkobiorca otrzymywał określoną ilość rzeczy z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego
rodzaju:
zużywalne,
realny, jednostronny, nieodpłatny,
stricti iuris: condictio triticaria, condictio certae rei, condictio certae creditae pecuniae
#32
3) commodatum - biorący w użyczenie obowiązany do zwrotu otrzymanych rzeczy w stanie niepogorszonym:
niezużywalne,
realny, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny
bonae fidei: actio commodati directa oraz contraria
4) locatio conductio rei - odpłatne korzystanie z cudzej rzeczy:
konsensualny, dwustronny równoczesny,
bonae fidei: actio locati, actio conducti
#33



Zawierano też umowy pożyczki w ten sposób, że przekazywano rzecz oznaczoną indywidualnie z upoważnieniem do jej
sprzedania i zatrzymania uzyskanej ceny jako przedmiotu pożyczki

tzw. contractus mohatrae



odpłatność pożyczki:

◦ stypulacje odsetkowe

◦ Justynian



maksymalną stawkę dopuszczalnych odsetek (usurae) ustalono na 6% rocznie



zakaz poboru odsetek przekraczających kwotę należności głównej (supra duplum)



zakaz naliczania odsetek od odsetek (tzw. anatocyzm)



zabronił także kapitalizacji odsetek i doliczania ich do należności głównej

#34

III.

Kontrakty służące korzystaniu z cudzych usług

1. mandatum

konsensulany, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny,
bonae fidei: actio mandati directa i contraria

2. depositum

realny, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny
bonae fidei: actio depositi directa i contraria

3. locatio conductio operis oraz locatio conductio operarum

konsensulany, dwustronny równoczesny, odpłatny
bonae fidei: actio locati i actio conducti

#35

nieodpłatność mandatu

 officium et amicitia, ale i zapłata ex gratia
 proces kognicyjny – można domagać się ustalonego w umowie zlecenia honorarium: lekarze, adwokaci, nauczyciele,

geodeci, ale nie filozofowie , profesorowie prawa (professores iuris civilis) i rzemieślnicy (artifices,opifices)

- art. 1986 CC - nieodpłatne, o ile nie umówiono się inaczej
- § 662 BGB - nieodpłatne
- art. 735 § 1 KC - zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie, jeśli z umowy lub okoliczności nie wynika nic innego
#36

nieodpłatność depozytu

- art. 1917 CC – nieodpłatność

- § 689 BGB – przechowanie jest odpłatne, jeśli nic innego nie wynika z okoliczności zawarcia kontraktu

- podobnie do BGB w art. 836 KC

#37

szczególne postaci przechowania

 depozyt konieczny
 depozyt sekwestrowy


depozyt nieprawidłowy

Wykład #23 – zobowiązania

Zobowiązania

wykład III

Zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu)

3.27: zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu)



zobowiązanie z tytułu omyłkowej zapłaty długu

oprac.

Mateusz Popiel

 prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)


zobowiązanie z tytułu sprawowania opieki



zobowiązania z powstałej bez umowy wspólności majątkowej



zobowiązanie spadkobiercy względem zapisobiercy

Bezpodstawne wzbogacenie

W późnej republice CONDICTIO



nikt nie powinien stawać się bogatszy na skutek pokrzywdzenia innej osoby



należy zwrócić korzyść majątkową, uzyskaną z niesłusznej przyczyny

Jako źródło tych zasad juryści wskazywali:
„naturę” (D. 12, 6,14);
ius gentium (D. 25, 2,25),
ius naturale (D. 50,17,206)
#5
Prawnicy okresu klasycznego uznawali obowiązek zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia w odniesieniu do konkretnych stanów
faktycznych
Gaius tłumaczy istotę zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia na przykładzie zapłaty nieistniejącego długu w
błędnym przekonaniu, że istniał (G. 3,91)
Ulpian:



świadczenie od chwili spełnienia było bezpodstawne (ab initio sine causa)



świadczenie początkowo było uzasadnione, ale później odpadła jego przyczyna (causa finita)

tzw. figury condictiones – oznaczenia tytułów justyniańskich Digestów

 Condictio causa data causa non secuta - dochodzenie tego, co przekazano w celu osiągnięcia określonego rezultatu, gdy

ten jednak nie został osiągnięty.

 Condictio ob turpem vel iniustam causam – sytuacje, w których cel dającego lub otrzymującego przysporzenie

majątkowe budził sprzeciw obyczajowy.

 Condictio indebiti - różne postaci nienależnego świadczenia, czyli działania pod wpływem błędu (per errorem) dla

wykonania nieistniejącego lub nieważnego zobowiązania.

tzw. figury condictiones – oznaczenia tytułów justyniańskich Digestów

 Condictio sine causa - oparto na braku akceptowanej przez prawo podstawy (causa) dla zatrzymania uzyskanego

przysporzenia.

 Condictio furtiva - przysługiwała poszkodowanemu przeciwko złodziejowi - o zwrot skradzionej rzeczy.

Kształtowanie się instytucji bezpodstawnego wzbogacenia

 Bartolus de Saxoferato:

condictio generalis i condictiones speciales

 utrata znaczenia w ramach ius commune przez figury condictio causa data causa non secuta oraz condictio ob turpem vel

iniustam causam.



uogólnienie figur condictio indebiti lub condictio sine causa:

1) istota zobowiązania polega na obowiązku zwrotu tego, co uzyskało się w następstwie błędnego
świadczenia innej osoby.
2) ze słuszności wynika prawne zobowiązanie do zwrotu każdej, uzyskanej w sposób nieuzasadniony
korzyści majątkowej.



K. F. Savigny: dla wszystkich przypadków condictiones wspólne jest to, że powiększenie jednego majątku kosztem
drugiego następuje bez podstawy prawnej lub to, że taka podstawa odpadła



art. 1376 CC: zobowiązanie zwrotu tego, co było świadczone w wyniku błędu (=condictio indebiti)



§ 812 ust. 1 BGB: klauzula generalna dająca roszczenie o zwrot tego, co w wyniku świadczenia lub w inny sposób trafiło
do majątku wzbogaconego bez podstawy prawnej lub gdy podstawa ta odpadła później (= condictio sine causa)

art. 405 i 410 KC: podobna klauzula generalna



§ 817 BGB i art. 412 KC: przypadek tzw. świadczenia niegodziwego, odpowiadający funkcjonalnie rzymskiej
(=condictio ob turpem vel iniustam causam).



francuskie orzecznictwo dopuszcza uzupełnienie Code civil o skargę, służącą zwrotowi bezpodstawnego wzbogacenia -
nazwano ją w nawiązaniu do tradycji romanistycznej actio de in rem verso.

#10

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

negotiorum gestio – negotia gesta
dominus negotii - actio negotiorum gestorum directa
gestor - actio negotiorum gestorum contraria
#11

Zakres altruistycznych zachowań prowadzących do powstania zobowiązania z tytułu negotiorum gestio

oprac.

Mateusz Popiel

#12

staranność gestora

funkcjonalne podobieństwo do mandatum



w obu oczekiwano, że podjęte działanie zostanie starannie doprowadzone do końca

w kazuistyce prawników rzymskich rozbieżności:



gdy działanie zostało podjęte, aby ratować majątek nieobecnego, dopuszczano ograniczenie odpowiedzialności gestora
tylko do szkód wyrządzonych w sposób zamierzony (D. 3,5,3,9)



jeśli gestor zaczął dokonywać czynności takiego rodzaju, jakich nieobecny dominus negotii nie podejmował uznano, że
odpowiedzialność działającego może wynikać także ze szkody powstałej w następstwie przypadku (D. 3,5,10)

 Ulpian: obaj za dolus i culpa lata
1) art. 1374 CC pozwala na stosowne do okoliczności modyfikacje odpowiedzialności za niedołożenie staranności dobrego

ojca rodziny

2) § 680 BGB ogranicza odpowiedzialność gestora do winy umyślnej i rażącego niedbalstwa, jeśli podjęcie przez niego

działań służyło usunięciu groźby dla interesów zastępowanego - podobnie art. 757 KC