Naprawa państwa

Naprawa państwa - Koncepcje zawar­te w publicystyce, filozofii i literaturze, zmierzające do wskazania niedomogów w funkcjonowaniu państwa oraz propo­zycje zmian.

Platon - „Państwo" - Jest to obraz doskonale zharmonizowanej społeczności, gdzie trzem funkcjom duszy (ro­zum, odwaga, pożądanie) odpowiadać by miały funkcje: rządców, żołnierzy i rolników. Platon wykorzystuje w swo­jej koncepcji analogię między budową i funkcjonowaniem jednostki (stanowi organiczną całość) a polis. Rozwijając swą psycho-polityczną koncepcję ana­logii doszedł on do wniosku, że tak jak człowiekiem rządzi rozum, tak też w państwie powinni panować filozofo­wie. Swymi propozycjami przeciwsta­wia się Platon tendencjom indywiduali­stycznym w państwie.

J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - Starożytny wątek wojny trojańskiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem do mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. Po­kazał państwo z chwiejnym i nieudol­nym królem na czele, gdzie szerzy się przekupstwo, gdzie nie przestrzega się prawa. Sytuację w Troi podsumował Ulisses (poseł grecki), który stwierdził: O nierządne królestwo i zginienia blis­kie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawied­liwość ma miejsce, a wszytko zlotem kupić trzeba. Druga pieśń chóru skiero­wana jest do rządzących, wskazuje na ich szczególne miejsce w społeczeńst­wie, uczy odpowiedzialności.

J. Kochanowski „Pieśń V, ks. II" (O

spustoszeniu Podola) - Utwór nawiązu­je do napaści Turków na Podole w 1575 r. Poeta krytycznie ocenia postawę szlach­ty, która ani sama nie broni zagrożonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?), ani nie daje pieniędzy na opłacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy).

J. Kochanowski „Pieśń XIX, ks. II" (O

dobrej sławie) - Sens utworu sprowadza się do stwierdzenia: służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże, co poeta na­stępnie rozwija tłumacząc, jak można różne swoje zdolności spożytkować dla dobra państwa.

A. Frycz Modrzewski „Łaski, czyli o karze za meżobójstwo" - Jest wyra­zem protestu pisarza humanisty prze­ciwko niesprawiedliwości prawa pols­kiego, wobec którego obywatele państ­wa nie są równi. Modrzewski podnosi tu kwestię, że zarówno wobec praw natury, jak i praw boskich kara za spowodowa­nie śmierci powinna być taka sama dla przedstawicieli wszystkich stanów.

A. Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej" - Utwór jest sumą poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących naj­ważniejsze w funkcjonowaniu państwa dziedziny: „O obyczajach", „O pra­wach", „O wojnie", „O Kościele", „O szkole". Główne postulaty Modrzews­kiego: nacisk położony na moralną stro­nę życia (propozycja powołania cen­zora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podpo­rządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczo­ne na rozwój szkół (opodatkowanie); wojny są złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne pań­stwo powinno umieć bronić swoich gra­nic.

P. Skarga „Kazania sejmowe" - Za­wierające metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Według P. Skargi były to: brak miłości ojczyzny, niezgoda we­wnętrzna, osłabienie władzy królews­kiej, niesprawiedliwe prawa oraz nie­bezpieczeństwo heretyckiej zarazy. Państwo porównuje on do matki, a liczne nieprawidłowości do chorób, które ku śmierci szybko przywieść ją mogą: Lecz­cież pierwej tą chorą swoją matkę., tą milą ojczyzną i Rzeczpospolitą. Jego wizja państwa opierała się na idei silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. „Kazanie wtóre: o miłości ku ojczyźnie" kończy sugestywna meta­fora ojczyzny porównanej do tonącego okrętu i obywateli, którzy myślą tylko o ratowaniu swego życia i własnego dobytku.

W. Szekspir „Hamlet" - Młody króle­wicz duński postrzega świat jako nie plewiony ogród, zaś Dania jest dla niego więzieniem, w którym głównym straż­nikiem pozostaje Poloniusz. Hamlet nie godzi się ze stanem państwa, gdzie władca jest zbrodniarzem, który wszyst­kich śledzi, podsłuchuje, niewygodnych w skrytobójczy sposób usuwa. Hamlet dostrzega zło w państwie, nie chce go zaakceptować, ale brak mu siły wewnęt­rznej i odporności, aby to zmienić: refleksja plącze szyki.

W. Potocki „Nierządem Polska stoi"

- Utwór jest krytyką państwa, w którym co rok to nowe prawa i konstytucyje, co powoduje, iż nikt nie jest w stanie przestrzegać praw zmieniających się z szybkością corocznych kalendarzy. Prawo jest także niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrze­ganie praw, płacenie podatków tylko przez najuboższe warstwy szlacheckie (którzy się. na dziesiątej opierają części).

W. Potocki „Pospolite ruszenie" - Ob­raz państwa, które jest łatwym łupem dla najeźdźców, ponieważ jego główna siła obronna, jaką jest pospolite ruszenie, w ogóle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechętna, egoistyczna: wolna, równa szlachta grozi rotmistrzowi, który ośmielił sieją obudzić, sądem w Pro-szowicach.

W. Potocki „Zbytki polskie" -

W utworze pojawia się pytanie: o czym­że Polska myśli we dnie i nocy? Wiersz jest odpowiedzią na nie: o bogaceniu się, wystawnym życiu, na pokaz (żeby sześć zaprzęgano koni do karocy). Nikt nie myśli o ginącej Rzeczypospolitej. Kon­sekwencją takiego życia obywateli jest to, że się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża. Por. też wiersz Potoc­kiego pt. „Niech śpi pijany", w którym poeta przedstawia sugestywną wizję głębokiego upadku ojczyzny.

L Krasicki „Wół minister" - Alegory­czny obraz państwa, w którym poddani kierujący się bezmyślnością domagają się zmian. Funkcje ministra pełnią kolej­no: lis, małpa - za każdym razem ze szkodą dla państwa. Powróci wreszcie powolny, ale skuteczny wół minister, by rzeczy mogły iść z wolna, ale porządnie.

L Krasicki „Świat zepsuty" - Jest rejestrem dalszych wad obywateli (pi­jaństwo, bezbożność, zdrady, zawiść, chęć bogacenia się za wszelką cenę, rozpusta), które nieuchronnie prowadzą kraj do zguby ten nas nierząd pokonal i zgubił. Satyrę kończy metafora ojczyz­ny jako tonącego okrętu.

J.U. Niemcewicz „Powrót posła" - Za­sadą kompozycyjną komedii jest prze­ciwstawienie dwóch ugrupowań szla­checkich: postępowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecz­nego (Starosta). Ośmieszając poglądy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jed­nocześnie opowiada się za: tronem dzie­dzicznym, Sejmem stale obradującym, zniesieniem liberum veto, wolnością chłopów, mądrym, nowoczesnym wy­chowaniem młodzieży. Jego poglądy streszczają słowa Podkomorzego dom zawsze ustępować powinien krajowi.

S. Staszic - „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" - Ukazały się tuż przed rozpoczęciem Sejmu Czteroletniego i postulowały konieczność reform w państwie. Słowa: zawsze takie Rzeczy­pospolite będą, jakie ich młodzieży cho­wanie streszczają sąd Staszica na temat roli edukacji i wychowania młodych obywateli. Tuż po zakończeniu nauki w szkole powinni oni rozpocząć eduka­cję obywatelską. Szkoły miały według Staszica zostać upaństwowione, a ucz­niowie powinni otrzymywać w nich przede wszystkim wiedzę praktyczną, ułatwiającą późniejsze życie zawodowe i obywatelskie. Inne postulaty: uchwały na Sejmie powinny zapadać większoś­cią głosów, należy znieść liberum veto, ukrócając w ten sposób szlachecką anar­chię, trzeba wzmocnić władzę królews­ką, wzmóc siłę militarną państwa (100-tysięczna armia).

S. Staszic „Przestrogi dla Polski" -

Postulat państwa, w którym sojusz szla-checko-mieszczański miałby być skie­rowany przeciwko magnatom (domagał się praw dla mieszczan), bo z samych panów zguba Polaków. Nie przewi­dywał praw obywatelskich dla chło­pów, choć domagał się zniesienia pań­szczyzny.

H. Kołłątaj „Do Stanisława Małacho-wskiego... o przyszłym Sejmie Anoni­ma listów kilka" - Kołłątajowska pub­licystyka jest przykładem propozycji konkretnych reform ustrojowych: znie­sienia liberum veto, praw dla mieszczan, wolności dla chłopów. Przestrzegał szlachtę przed możliwością krwawej rewolucji, jaka nastąpiła we Francji, kładąc jednocześnie nacisk na koniecz­ność takich reform, które będą kreowały obraz nowoczesnego państwa (np. rów­ność wobec prawa). W znanym tekście pt.: „Do prześwietnej deputacji" pisał: jakiegoż u nas pragniemy rządu? Chce­my Polszcze wrócić wolność, czy tylko niektórym familijom nad resztą niewol­ników panujących ?

J.J. Rousseau - „Umowa społeczna"

-Przekonanie autora, że dotychczasowe doktryny polityczne uzasadniały jedy­nie despotyzm, sankcjonowały tylko władzę zwierzchnią stojącą ponad ogó­łem jej poddanych i niezależną od nich. Rousseau przeciwstawił im koncepcję umowy społecznej, mającej ukonstytuo­wać taki kształt państwa, w którym obywatele są członkami ciała politycz­nego rządzącego się wolą powszechną, tzn. podlegają jedynie ustanowionym przez siebie prawom i wybranej przez siebie władzy. Jest również za takim modelem państwa, gdzie wola powsze­chna respektuje jednocześnie wolność jednostki.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - Tytuł powieści jest metaforyczny, odnosi się bowiem do przedłużającego się w Pol­sce przedwiośnia politycznego. To już siedem lat minęło od odzyskania nie­podległości, a władze ciągle nie wiedzą, jaki kształt ma mieć odrodzone państwo. Żeromski „podpowiada" kilka możli­wych rozwiązań, choć nie opowiada się zdecydowanie za żadnym z nich: droga rewolucji, w której wyniku do władzy dojdą komuniści; przeciwieństwem jej jest droga powolnych reform, pracy państwowej, jaką reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjściem jest ideali­styczna nadzieja i osiągnięcia techniki, mogące stworzyć istny raj na ziemi (szklane domy, o których marzy Sewe­ryn Baryka).

J. Tuwim „Bal w Operze" - Grotes­kowo pokazane państwo, które charakteryzuje ostry podział społeczny: ci, którzy podjeżdżają do Opery drogimi samochodami, ubrani w kosztowne futra i bawią się tam pod czujnym okiem strzegących ich bezpieczeństwa tajnia-ków; oraz ej, którzy wstają, gdy z ratu­sza bije trzecia i wiozą do stolicy pełne żywności wozy. Nie bez powodu na balu w operze dominują generałowie, admi­rałowie i oficerowie. Jest to aluzja do rodzenia się państwa wojskowego i poli­cyjnego, w którym interesów najbogat­szych strzeże policja i wojsko (na taj-niaka tajniak mruga).

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - Powieść przedstawia Moskwę lat dwudziestych, stolicę państwa totalitar­nego, gdzie przeciętny, szary obywatel żyje skromnie lub wręcz biednie (palący problem braku mieszkań), tandetnie, co ujawnia widowisko Wolanda w teatrze Yariettes. Władza pogardza człowie­kiem, każąc mu żyć w żałosnych warun­kach materialnych oraz, co gorsza, zabi­jając jego osobowość (nie istnieje wol­ność słowa, ani wolność myślenia, ani wypowiadania się, co boleśnie unaocz­nia wątek Mistrza i jego powieści). Wszystkich „nieprawomyślnych" w naj­prostszy sposób unieszkodliwia się, za­mykając w szpitalu wariatów lub po prostu likwidując (sygnałem tego jest np. tajemnicze zniknięcie Lichodieje-wa). W powieści widać, że naprawić trzeba ludzi, których dziełem jest tak funkcjonujące państwo.

F. Kafka „Proces" - Jedno z moż­liwych rozumień tej powieści - paraboli, sprowadza się do interpretacji wzajem­nych relacji między państwem autoryta­rnym a jednostką, gdzie ta jednostka jest od początku skazana na przegraną. Oby­watel w takim państwie nie wie (i nie musi wiedzieć), o co jest oskarżony, a wszelkie jego próby dochodzenia prawdy i sprawiedliwości do niczego nie prowadzą. Jest to państwo o monstrual­nie rozbudowanym systemie administ­racyjnym, mające swoich strażników, oskarżycieli, sędziów (silne zhierarchi­zowanie). Wzajemne relacje człowieka i państwa znakomicie oddaje tu porów­nanie z labiryntem, przestrzenią labiryn­tową jest bowiem plątanina korytarzy, poczekalni, pokoi, którą bezskutecznie próbuje pokonać Józef K.

G. Orwell - „Folwark zwierzęcy"

- Funkcjonowanie państwa da się tu sprowadzić do uogólnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzęta obalające wszechwładzę Jonesa na dworskim fol­warku zamierzają stworzyć istny raj na ziemi: równość wszystkich obywateli, sprawiedliwość, wspólne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie łamią wszystkie ustanowione przez siebie pra­wa, wyodrębnia się pośród nich elita władzy (świnie), interpretująca na włas­ne potrzeby wszelkie przywileje (inne pożywienie, inny rytm dnia, np. wstawa­nie). Powoli państwo rządzone przez Napoleona przeradza się w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mogą jedynie pracować lub udać się na emig­rację wewnętrzną.

G. Orwell „Rok 1984" - Podobnie jak „Folwark zwierzęcy" jest obrazem tota­litarnego państwa, w którym nie liczy się człowiek. Panującym systemem jest angsoc, rządzi niepodzielnie Wielki Brat, o którym nie wiadomo, czy w ogó­le istnieje. Człowiek poddany jest in­wigilacji (Policja Myśli), nie ma w tym państwie miejsca na nic, co indywidual­ne, nawet miłość. Na przykładzie Wins-tona Smitha Orwell pokazuje próbę bun­tu obywatela takiego państwa, następnie skomplikowany system łamania osobo­wości zbuntowanego, aż do jego zgody na dominację systemu. Ostatnie zdanie powieści brzmi: kochał Wielkiego Bra­ta. W trakcie procesu na jednej z sesji Winston dowiaduje się od O'Briena, że Partia pragnie władzy dla samej władzy: wladza to nie środek do celu, to cel. O pojedynczym obywatelu: człowiek to tylko pojedyncza komórka (...) Czy umiera się od obcinania paznokci? Co w takim państwie naprawić? Zmienić trzeba wszystko, to znaczy zburzyć, tak jak to zrobiono z Bastylią.

* „Burzmy bastylie, zanim je zbudują". (S.J. Lec)

* „Czy prawo do naprawiania maszyny ma ten, który popsuł".

(A. Sandauer)

* ,J z drżenia obywateli rysują się fundamenty państwa". (S. J. Lec)

* „Ciemno w tym państwie, gdzie łotry na świeczniku". (S. J. Lec)

* „De republica emendanda" („O poprawie Rzeczypospolitej") (A. Frycz Modrzewski)

* „Wszystkie inicjatywy dotychczasowe kładą nacisk na odrodzenie narodu. Tymczasem, moim zdaniem, sprawa jest bardziej złożona - to nie naród się popsuł, tylko państwo się zepsuło i trze­ba je naprawić". (EJ. Osmańczyk)

---