OGÓLNA CHARAKTERYDTYKA ROZWOJU EKONOMII W OKRESIE ANTYCZNYM I ŚREDNIOWIECZU.

1.Rozwój ekonomii w okresie antycznym i średniowieczu miał na ogół charakter normatywny bądź spekulatywny tzn. że następowała koncentracja uwagi na budowaniu pewnych idealnych modeli (mówiono jak powinno być a nie jak jest). Mało było analizy obiektywnej rzeczywistości gospodarczej. Wychodząc z pewnych praw ekonomicznych, przesłanek tj. moralne, religijne tworzono pewne wizje funkcjonowania państwa, np. państwo idealne Platona. Podobny charakter miały koncepcje ekonomiczne zawarte w programach wielu plebejskich ruchów religijnych średniowiecza ruchy chłopskie).

Rozwiązania ekonomii średniowiecza i starożytności nie tworzyły wyodrębnionej części myśli społecznej, pojawiały się na marginesie rozwiązań filozoficznych, religijnych, moralno-etycznych. U tych pisarzy i myślicieli, którzy zajmowali się głównie problemami ekonomicznymi. Analiza miała wyłącznie charakter opisowy (deskryptywny), a więc bazowała głównie na faktografii, uwaga na szczegółach, brak uogólnień teoretycznych „Brak naukowości wynikał z bardzo niskiego tempa rozwoju gospodarczego, czego pochodną był mały stopień komplikacji zjawisk i procesów gosp. Gospodarka antyczna i feudalna charakteryzowała się dominacją naturalnych form gospodarowania, czyli bezpośrednim zaspakajaniu potrzeb wytwórców, ich rodzin, np. rzymskich latyfundiach

2.Powstanie ekonomii jako nauki.

Max Weber stworzył prawo postępującej racjonalności głoszące, iż racjonalność wzrasta wraz z rozwojem cywilizacji. Powstanie i rozwój gospodarki kapitalistycznej oznaczał jakościową zmianę w działaniu prawa Webera. W tej gospodarce a głównie w przedsięb. kapitalistycznych nastąpiła selekcja metod wytwórczych z punktu widzenia ich racjonalności. W przedsięb. kapitalist. istnieje możliwość jednolitej wyceny nakładów wszystkich czynników wytwórczych w postaci kosztu pieniężnego. Cel gospodarowania w odróżnieniu od gospodarki naturalnej jest jednolity i występuje w postaci dochodu pieniężnego. W XVIII wieku w Anglii i w XIX w Europie oznaczało taki wzrost zjawisk i procesów gosp. oraz teoretycznych refleksji ekonomicznych, że nie wystarczająca staje się opisowa analiza ekonomiczna. Powstanie ekonomii jako nauki oznaczało wprowadzenie przez tą dyscyplinę pierwszych uogólnień teoretycznych oraz kategorii i praw ekonomii. Dopiero w XVIII wieku dojrzewa idea, że działalność gospodarcza podlega obiektywnemu uwarunkowaniu. Myślenie naukowe o działaniu gosp. w znacznym zakresie stało się możliwe dzięki rozwojowi metodologii poznania naukowego. Było to związane z osiągnięciami XVIII-wiecznej filozofii matematyki i logiki (Newton, Katrtezjusz, Lebnitz, Spinoza, Dawid Huma).

3.Poglądy ekonomiczno-społeczne Arystotelesa.

W pierwotnej Grecji, w której istniały zalążkowe formy niewolnictwa tzw. niewolnictwo patriarchalne powszechny był szacunek dla pracy. W miarę rozwoju a zarazem zaostrzenia się form niewolnictwa coraz to powszechniejsze stało się traktowanie pracy fizycznej jako zła koniecznego lub też jako pracy nie godnej człowieka wolnego. Pracę fizyczną delegowano na niewolników lub obcokrajowców, niektóre rodzaje pracy umysłowej np. handel także były uważane za niegodne. Arystoteles jak wielu mu współczesnych, np. Platon, Ksemofon, był zwolennikiem tezy o przyrodzonej nierówności ludzi. Niewolnictwo było więc dla niego stanem naturalnym. W takim przypadku stosunki między panem a niewolnikami powinny opierać się na przyjaźni. Arystoteles potępiał wszelkie formy niewolnictwa prawnego (niewolnictwo za długi) a tym bardziej związanego z wojnami, kolonizacją i grabieżami. Pogląd Arystotelesa na niewolnictwo był idealizacją stanu faktycznego tzw. paternalistyczna (ojcowska) wizja niewolnictwa. Nie odpowiadała ona warunkom współ. Grecji lecz czasom przyszłym.

4.Własność prywatna a społeczna u Arystotelesa.

Nauczyciel Arystotelesa Platon był zwolennikiem własności społecznej i proponował komunizm konsumpcyjny. Był też zwolennikiem totalnego interwencjonalizmu państwowego. Arystoteles natomiast był zdecydowanym zwolennikiem własności prywatnej i ustroju demokratycznego, choć tylko dla warstw wyższych. Własność prywatna jest bardziej zdecydowanie lepsza efektywnościowo, gdyż:

* własność prywatna jest bardziej przydatna z uwagi na wrodzony egoizm człowieka,

* własność prywatna zapobiega nieuniknionym sporom które w warunkach własności społecznej powstają na tle określenia wkładu obywateli czy grup ludzi w produkt społeczny i udziału tych obywateli w produkcie społecznym.

* jeżeli ludzie są z natury różni to własność prywatna lepiej sprzyja realizacji owych indywidualnych potrzeb. „Dążenie do zaspokojenia potrzeb jest wrodzoną skłonnością ludzkiej natury” - cytat Arystotelesa

* wyższość własności prywatnej potwierdza historia. Zdaniem Arystoteles korzyści z własności społ. mogą być niższe koszty z tym związane. Arystoteles rozpatruje to zagadnienie na konkretnym przykładzie rozpadu wspólnot narodowych.

* własność prywatna umożliwia praktykowanie postaw filantropijnych, mecenatu nad sztuką i nauką, sprzyja rozpowszechnianiu się liberalizmu i tolerancji,

Arystoteles był zdecydowanym przeciwnikiem indywidualnego bogactwa. Był zwolennikiem gospodarki oikosowej tzn., opartej na powszechnej samowystarczalności prowadzącej jedynie handel nadwyżkowy.

5.Ekonomia a chrematystyka u Arystotelesa.

Arystoteles wyróżniał dwa rodzaje bogactwa:

a.naturalne - występuje w postaci wartości użytkowych a więc przedmiotów służących bezpośredniemu zaspakajaniu potrzeb. Zaspakajanie potrzeb jest związane z działalnością gospodarstw domowych. Taka działalność ma pewne naturalne granice w postaci optymalnego zaspokojenia potrzeb. Działalność gospodarstw domowych jest naturalna i moralnie pozytywnie oceniana. Naukę o zarządzaniu gosp. domowym nazywał Arystoteles ekonomią bądź oikonomią.

b.wymierne - występuje w postaci pieniądza. Istotą jest maksymalizacja indywidualnego bogactwa. Realizują to gospodarstwa zarobkowe, które nie posiadają granic naturalnych. Następuje w nich identyfikacja celów i środków. Zyskują one na nieekwiwalentnej wymianie. Naukę o zarządzaniu gosp. domowym zarobkowym nazywa Arystoteles chremastytyką i ocenia ją moralnie negatywnie.

6.Teoria wymiany Arystotelesa.

Arystoteles był zwolennikiem gospodarki naturalnej, uważał jednak, że w warunkach zróżnicowania potrzeb musi wystąpić proces społecznego podziału pracy. Wówczas zaspokojenie potrzeb musi odbywać się drogą wymiany, która jest swoistym złem koniecznym. Jeżeli wymiana jest konieczna musi być etyczna i sprawiedliwa czyli ekwiwalentna. Ekwiwalentność rozpatrywana historycznie poprzez analizę rozwoju form wymiany:

*pierwotną formą wymiany była wymiana bezpośrednia towar-towar. (barter),

*wymiana towarowa (towar-pieniądz-towar), pieniądz jest tutaj miernikiem wartości, środkiem cyrkulacji

Oba te przypadki odnoszą się do gospodarki okisowej, podlegają regułom ekonomii Arystotelesa.

*wielki handel (pieniądz-towar-pieniądz + nadwyżka pieniężna), dotyczy on już ruchu kapitału. Jego celem jest realizacja wartości wymiany. Podlega regułom chrematystyki i jest moralnie potępiony.

7.Teoria pieniądza Arystotelesa.

Arystoteles jako pierwszy stawia pytanie: Dlaczego różne pod względem fizycznym dobra i usługi mogą być ze sobą porównywalne? Jego zdaniem tym co umożliwia ich porównywalność jest właśnie pieniądz. Pieniądz nie jest żadnym sztucznym tworem, powstał co prawda na drodze umowy społecznej aby umożliwić wymianę ale wybór określonego towaru nie był przypadkowy:

* aby jakiś towar mógł być pieniądzem musi na danym obszarze funkcjonować w wymianie aby ustaliły się relacje wymienne pomiędzy towarami.

* towarem-pieniądzem staje się towar, który spełnia warunki, określone cechy techniczne i ekonomiczne, które powodują że dany towar w najlepszy z możliwych sposobów pełni funkcję powszechnego ekwiwalentu:

* trwałość wartości w czasie,

*w małej ilości skumulowana duża wartość

*łatwo podzielny a podział nie powoduje zaniku wartości

*łatwy w transporcie i przechowywaniu.

Arystoteles zauważył także, że pieniądz jest wynikiem rozwoju form wymiany.

8.Sprawiedliwość podziału u Arystotelesa.

Zgodnie z tezą o przyrodzonej nierówności ludzi Arystoteles za podział sprawiedliwy uważał podział nierówny

tzn. odzwierciedlający to zróżnicowanie, bogactwo czy też produkt społeczny powinien być dzielony w proporcji do zasług. Arystoteles przedstawia model matematyczny sprawiedliwości wymiany:

A B

Producenci a

zarazem konsumenci

c (dobro) d (dobro)

tzw. geometryczna proporcja wymiany

A : B = X (d x c)

wsp. proporcjonalności

Zgodnie z teorią użyteczności wyrównuje on zdolności dóbr do zaspakajania potrzeb. Według Arystotelesa tym co jest wspólne dobro jest fakt zaspakajania przez nie potrzeb, co znajduje wyraz w istnieniu popytu pieniężnego na te dobra. Dla danego podmiotu miarą wartości dobra jest możliwość jaką osiąga on z tytułu powiększenia zasobu dobra o jednostkę lub też strata wynikająca dla tego samego podmiotu ze zmniejszenia dobra o jednostkę. A. przyjmuje założenie, że: Xd = c, tak więc A + Xd = B + c, z czego wynika, że A = B.

Xd to przyrost zadowolenia z tytułu konsumpcji po zajściu wymiany A = B, nadal są w równowadze, z tym, że jednakowo oceniają korzyści jakie uzyskali z tytułu wymiany. Sprawiedliwość wymiany oznacza więc jednakową ocenę z korzyści wymiany.

9.Nauka społeczna kościoła.

Przemiany nauki społ. w pierwszym tysiącleciu

W schyłkowym okresie świata antycznego a zwłaszcza w wiekach średnich religia chrześcijańska była traktowana jako oficjalna ideologia społeczno-państwowa. W wyniku tego nastąpiła monopolizacja nauki, kultury i sztuki przez kościół, w tym myśli społeczno-ekonomiczne. Była ona rozwijana przez tzw. kanonistów czyli interpretatorów prawa kościelnego. Poglądy ekonomiczne kanonistów były prezentowane w otoczce religijnej, podobnie jak u Arystotelesa. W początkowym okresie myśl chrześcijańska była związana z nurtem plebejskim. Ideolodzy pierwotnego chrześcijaństwa głosili totalny egalitaryzm społeczny (absolutna równość społeczna) wspólną własność, równość konsumpcji, powszechne ubóstwo i ascezę. Pierwsze gminy chrześcijańskie w zakresie konsumpcji były komunistyczne. Postulaty te wywodzono bezpośrednio ze wskazań pisma świętego i ksiąg objawionych. Wraz z emancypacją religii chrześcijańskiej a następnie jej dominacją w państwie Rzymskim w IV wieku n.e. następuje ewolucja doktryn ekonomicznych kościoła. Znajduje to wyraz w twórczości ojców kościoła (św. Jeremiasza, św. Bazylego, św. Augustyna - twórcy koncepcji dobra wspólnego, rozwijanej obecnie przez Jana Pawła II). Postulat eligotaryzmu, wspólnej własności zostaje zastąpiony postulatem o konieczności dzielenia się przez bogatych swym majątkiem i dobrami z ubogimi.

Taka ewolucja była związana z przenikaniem religii chrześcijańskiej do warstw posiadających oraz stworzeniem się teokratycznej (własność należąca do jakiejś religii) własności państwowej. Jedynym świeckim państwem w tym okresie była Szwajcaria. O ile większość filozofów starożytnych odrzucała gosp. towarowo-pieniężną, to w koncepcjach średniowiecznych często spotykamy już jej akceptację, co widać m.in. u świętego Tomasza z Akwinu. Znajduje to także swój wyraz w znacznym zmniejszeniu pierwiastka moralno-etycznego.

Tomasz z Akwinu.

Żył w latach 1225-1275. jego podstawowe poglądy zawarte są w traktacie „Summa Theologica”. Poglądy społeczne Tomasza z Akwinu podobnie jak Arystotelesa wychodziły od tezy o przyrodzonej nierówności ludzi. Uważa on, że hierarchiczna struktura stanowa społeczeństwa feudalnego jest odzwierciedleniem tej nierówności. Podobnie jak Arystoteles jest też zwolennikiem własności prywatnej. Uważa, że pochodzi ona od Boga i jest całkowicie zgodna z prawami natury. Własność prywatna zabezpiecza najlepiej porządek społeczny. Dobra materialne należą do ludzi jedynie w sensie ich dyspozycji a nie używania. Zatem właściciele dóbr materialnych winni dzielić się nadwyżkami uzyskanych dochodów z ubogimi. Egoizm i prywatna własność powinny być podstawą efektywnej produkcji. Natomiast zasadą podziału powinien być altruizm (przeciwieństwo egoizmu). Taki pogląd wynikał z faktu, że w owym okresie kościół był dominującym właścicielem ziemi i nieruchomości.

10.Teorie ceny sprawiedliwej świętego Tomasza z Akwinu.

Pojęcie ceny sprawiedliwej było w średniowieczu obiegowe. Stanowiło też nowość w stosunku do Rzymu. W rzymskim prawie handlowym bowiem wystarczającym warunkiem sprawiedliwości było zapewnienie całkowitej wolności handlu a więc niezależnie od wysokości ceny jeżeli tylko powstała ona tylko w wyniku przetargu, uważana była za ekwiwalentną. W średniowieczu natomiast oceniano sprawiedliwość cen rynkowych poprzez odchylenia od cen powszechnie obowiązujących. Ceną sprawiedliwą byłaby też cena długo obowiązująca niekiedy średnia arytmetyczna oferty kupującego i sprzedającego albo wyznaczona poprzez szacunek osoby godnej zaufania, którą z reguły był starszy, doświadczony kupiec. Zatem św. Tomasz nie stworzył pojęcia ceny sprawiedliwej, jego wkład polega na tym, że jako pierwszy określił produkcyjne podstawy ceny sprawiedliwej, był pierwszym, który wyszedł spoza sfery wymiany i szukał wartości. Prekursorem teorii Tomasza z Akwinu był Albert Magmus (1193-1290) twórca zakonu dominikanów. Wg św. Tomasza cena sprawiedliwa zależy od:

* nakładów pracy potrzebnej do wytworzenia danego dobra,

*nakładów rzeczowych obejmujących wszystkie koszty materialne oraz ryzyko gospodarcze,

* renty stanowej,

Cena sprawiedliwa powinna odzwierciedlać stanowisko społeczne producenta tzn. cena powinna zapewniać producentowi dochód na poziomie jego pozycji stanowej. W skrajnym przypadku oznacza to, że mogą istnieć różne ceny na to samo dobro. Teoria ceny sprawiedliwej jest prekursorska w stosunku do teorii wartości opartej na pracy. Ma ona także wydźwięk ideologiczny. Jest teoretycznym uzasadnieniem nierówności stanowej.

11.Cena sprawiedliwa a rynkowa.

Punktem wyjścia św. Tomasza jest pytanie: „Czy człowiek może legalnie sprzedać rzecz za więcej niż jest ona warta?”. Św. Tomasz zdawał sobie sprawę, że nie jest możliwa powszechna równość cen rynkowych i sprawiedliwych gdyż spełnienie tego warunku oznaczałoby, że społeczeństwo dysponuje środkami tylko na odtworzenie zużycia osobowych i rzeczowych elementów produkcji i środkami na zapewnienie indywidualnej chociaż zróżnicowanej konsumpcji. A zatem nie możliwa byłoby reprodukcja rozszerzona lub funkcjonowanie całej sfery publicznej. Tomasz z Akwinu z moralnego punktu widzenia dopuszcza istnienie nadwyżki ceny rynkowej nad sprawiedliwą, gdy:

*przeznaczona jest na rozwój produkcji

*przeznaczona jest na działalność dobroczynną

*finansuje usługi publiczne

W tej koncepcji jest sprzeczność. Ceny sprawiedliwe nie są możliwe w praktyce. Źródło tej sprzeczności tkwi w samej definicji ceny sprawiedliwej nadwyżka bowiem ukryta jest pod postacią konsumpcji klas posiadających. Pomijając wyjątkowe przypadki (ABC) równość ceny rynkowej i sprawiedliwej traktuje Tomasz z Akwinu jako warunek normalnego przebiegu reprodukcji.:

*gdy ceny rynkowe są wyższe od sprawiedliwych. osłabiają one nabywców, wywołują brak popytu a w konsekwencji pośrednio uderzają w producentów,

*gdy ceny rynkowe są niższe od sprawiedliwych prowadzi to bezpośrednio do ruiny producentów.

Tomasz z Akwinu zanalizuje ten problem w kontekście konkretnych uwarunkowań historycznych, tzn. monopolistyczna polityka związków kupieckich godziła w interesy nabywców w efekcie hamowała rozwój gosp. (przejawy liberalizmu gospodarczego).

12.Teoria płacy sprawiedliwej i procentu Tomasza z Akwinu.

W nauce o pracy i płacy Tomasz opiera się na podobnych założeniach jak w koncepcji ceny sprawiedliwej, a przede wszystkim na tezie o przyrodzonej nierówności ludzi. Nie traktuje on jednak pracy jako zła koniecznego lecz jako powszechny obowiązek. Za naturalny uznaje społ. podział pracy. Zróżnicowanie stanowe jest odbiciem naturalnego podziału pracy. Ocenia rodzaje pracy z moralnego punktu widzenia. Najwyżej ceni te rodzaje pracy, które służą bezpośrednio zaspokajaniu potrzeb, a więc rolnictwo, rzemiosło, niżej ocenia handel, potępia natomiast działalność manipulacyjną pieniądzem, a więc spekulacyjny kredyt czyli lichwę. Dopuszcza jednak istnienie procentu od kredytu, jeżeli jego wysokość: odzwierciedla koszty alternatywne, odzwierciedla ryzyko kredytowe, związana jest z opóźnianiem spłaty kredytu.

Większość członków społeczeństwa nie posiada środków produkcji i zmuszona jest do wynajmu swojej siły roboczej.

Płaca to cena za wynajem siły roboczej. Tomasz z Akwinu wprowadza przy tym analogicznie do pojęcia ceny sprawiedliwej pojęcie płacy sprawiedliwej. Płaca sprawiedliwa odpowiada wartości pracy, jednakże nie jest ona dla wszystkich jednakowa. Zapewnia ona taki standard życia, który wynika z przynależności stanowej. Istnieje jednak pewne minimum płacowe określone przez koszty fizycznej reprodukcji. Płace w tej wysokości powinni otrzymywać robotnicy najemni i rzemieślnicy.

Tego typu poglądy na pracę i płacę były uogólnieniem a także znajdowały swój wyraz w przyszłej praktyce życia gosp.

MERKANTYLIZM (kierunek ekonomiczny, który rozwijał się w odrodzeniu)

1. Tło historyczne i przesłanki powstania kierunku

a) od końca XV w. trwa ciąg wielkich odkryć geograficznych oraz powstanie wielu wynalazków technicznych (odkrycie Ameryki prze Krzysztofa Kolumba, opłynięcie ziemi Vasco do Gama, odkrycie Australii, Tasmanii, cieśniny Dracke, podróż lądowa do Indii - Marco Polo,) Konkwistadorzy, najważniejszym wynalazkiem było ulepszenie produkcji hutniczej poprzez zastosowanie węgla kamiennego. Zwiększenie wydajności pracy w rolnictwie.

b) powstanie silnych monarchii narodowych. Powstały one w wyniku przezwyciężenia wielowiekowego rozbicia dzielnicowego (Hiszpania, Portugalia, Anglia, Niderlandy). Efektem ekonomicznym tych procesów było rozszerzenie rynków wew. Nawiązała się symbioza kapitału kupieckiego i monarchii absolutnej.

c) tworzenie się zrębów formacji kapitalistycznej

* rozwój kapitału handlowego, który wzrastał z kapitału lichwiarskiego i pożyczkowego,

*proces tzw. ogradzania w Anglii - polegał on na tym, że grunty będące zwyczajowo własnością wspólnoty gminnej były na drodze prawnej przejmowane przez właścicieli ziemskich. Zew. przejawem były płoty. Proces ten najpierw obejmował pastwiska a, potem grunty rolne. Pojawiło się powiedzenie, że „owcy zjadły ludzi” (pojawiła się duża grupa bezrobotnych, rozwój przemysłu okrętowego, który pobudzał rozwój innych gałęzi przemysłu.

d) oddziaływanie klimatu politycznego odrodzenia

* spadek roli kościoła

*powstanie reformacji (Kalwin - Francja, Luter - Niemcy, Huss - Czechy, Cromwel - Anglia)

* zmiana stosunku do człowieka - zainteresowanie się jego życiem doczesnym, koniec rozważań moralno-etycznych,

* rozwój nauk przyrodniczych

e) rozwój nauk społecznych (Makiaweli, Moor, Frycz-Modrzewski, Baeon)

2.Merkantylizm jako system monetarny.

W epoce tej nastąpił silny rozwój rozważań omawiających zagadnienie pieniądza. Rozwinęły się następujące teorie pieniądza:

a) metalistyczna - akceptuje ona tzw. „ wartość wew. monety”. Walor pieniądza, jego siła nabywcza zależy od ilości zawartego tam kruszca. Zwolennicy tej teorii przeciwstawiali się tzw. psuciu monety czyli obniżaniu ilości zawartego w niej kruszca. Np. de Malestroict napisał rozprawkę o paradoksach pieniądza, w której twierdzi, że za towary płaci się tyle samo kruszca co przed laty, a wzrost cen jest wynikiem spodlenia monety.

b) nominalistyczna - akceptuje ona wartość zew., a więc nadaną danej monecie przymusową siłę nabywczą stosowaną przez państwo lub panującego władcę,

c) rozwinęły się także zaczątki ilościowej teorii głoszącej, że wartość pieniądza zależy od ilości pieniądza znajdującego się w obiegu np., J Bodin twierdził, że samo psucie monety nie mogło by wywołać tak raptownego wzrostu cen jak miało to miejsce w XVI w., a wzrost cen jest głównie wynikiem napływu kruszców szlachetnych z ameryki Płd. Tzw. „złota Montezumy”

Pieniądz w merkantylizmie pełnił funkcję głównie środka tezauryzacji i cyrkulacji oraz środka płatniczego. Funkcjonował system bimetalistyczny. Pojawiło się w związku z tym prawo Kopernika Grashama głoszące, że pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Podjęte także zostały próby wdrożenia pieniądza papierowego.

3.Merkantylizm jako doktryna kapitału handlowego i oficjalna doktryna państwa.

W doktrynie m. wyrażone były interesy zarówno kapitału kupieckiego jak i państwa. Związane to było z głęboką ich symbiozą. W tym czasie kapitał kupiecki był głównym organizatorem zarówno krajowej jak i międzynarodowej wymiany handlowej, a także inicjatorem rozwoju kapitalistycznego przemysłu manufakturowego, co sprzyjało wzmocnieniu siły państwa, ponieważ opanowanie ekonomiczne danego terytorium z reguły po pewnym czasie do jego opanowania politycznego było zainteresowane w propagowaniu własnego kapitału kupieckiego.

Merkan. Wyrażał także bezpośredni interes państwa. W XVI i XVII w istniała silna rywalizacja o wpływy między Anglią, Holandią i Francją. Merkan. starał się uzasadnić teoretyczną ekspansję państwa i narzucenie jego woli innym. Oprócz tego podst. zadaniem tego kierunku ekonomicznego było udowodnienie konieczności uprzemysłowienia, przyśpieszonego rozwoju gosp. i wskazanie środków tego rozwoju. Chodziło o rozwój osiągnięty drogą przymusu a nie naturalną połączoną z wywłaszczeniem, zwiększonym opodatkowaniem, związaną z walką narodów o rynki krajowe. Także w Polsce pojawiła się koncepcja posiadania koloni. Rozwinęli ją Koniecpolski i Wiśniowiecki. Jednakże ich zdaniem Polska nie jest w stanie uzyskać kolonii drogą morską gdyż w ówczesnym czasie posiadała tylko jeden port śródlądowy. Dlatego też kolonie powinno zdobywać się drogą lądową. W pierwszej kolejności planowano zkolonizowć Zadnieprze, a następnie Krym przy likwidacji Hanatu Krymskiego. Część pierwszą planu udało się zrealizować bowiem w momencie obejmowania władzy przez Wiśniowieckiego na Zadnieprzu mieszkało tylko ok. 10 tyś chłopów. Natomiast tuż przed powstaniem kozackim w roku 1648 było już ponad 200 tyś Wiśniowiecki nie wydawał chłopów zbiegłych z Korony a nawet na kilka lat zwalniał ich z pańszczyzny. Po powstaniu Chmielnickiego wszelkie plany kolonizacyjne zostały zarzucone.

4.Zasady wymiany w Merkantyliźmie.

Dla Merkantylistów było jasne, że bogacić się można tylko kosztem innych. Źródłem bogactwa może być nieekwiwalentna wymiana najczęściej międzynarodowa. Wymiana była także głównym przedmiotem rozważań teoretycznych, gdyż produkcja interesowała merkantylistów tylko tyle o ile dostarczała towarów na zbyt. Zasobów towarowych nie uważano za bogactwo bezpośrednie lecz potencjalne. Polityka nieekwiwalentnej wymiany może być realizowana pod warunkiem istnienia państwa mającego władzę i możność popierania i protegowania handlu oraz pod warunkiem istnienia krajów mających obfitość dóbr, a zwłaszcza kruszców szlachetnych. Pierwsze z tych państw wyzyskiwałyby drugie. W literaturze merkantylistycznej prezentuje się następujące warunki nieekwiwalentnej wymiany:

* uzyskanie maksymalnie niskich cen zakupu surowców i obniżenie kosztów produkcji

*uzyskanie max wysokich cen sprzedaży, co jest szczególnie łatwe gdy sprzedawca jest monopolistą

Cel pierwszy osiągano przez:

*nacisk na obniżenie płac pracowniczych, nacisk polityczny na ceny sprowadzanych z kolonii surowców i produktów gotowej, monopolizowanie rynków zakupu przez przepisy zakazujące krajom gospodarczo zależnym (np.Irlandii uzależnionej od Anglii) sprzedaży swych surowców i wyrobów do jakichkolwiek innych krajów.

Cel drugi osiągano przez:

*likwidację konkurencji za pomocą przymusu i presji politycznej, wojny handlowe, system protekcji w handlu zagranicznym.

5.Bulionizm a Merkantylizm właściwy.

Bulionizm to wczesna forma merkantylizmu. Na czoło rozważań wysuwa zagadnienia roli i sposobu emisji pieniądza jako instrumentu wymiany, jako skarbu i ogólnej postaci gospodarowania. Głoszono postulat max zwiększenia zasobów kruszców szlachetnych w kraju, tylko w nich widziano bogactwo.

Bulionizm:

*bierne traktowanie bogactwa,

*kurs waluty zależy od ilości kruszców szlachetnych,

*aprobowanie tylko metalistycznej teorii ilości pieniądza,

*domaganie się zakazu wywozu kruszców szlachetnych z kraju.

Merkantylizm:

*czynne traktowanie bogactwa,

*kurs walut zależy od salda bilansu płatniczego

*dopuszczanie istnienia innych teorii pieniądza

*wywóz kruszców jest słuszny jeżeli przyczynia się do dodatniego bilansu handlowego.

6.Merkantylizm jako pierwsza doktryna interwencjonalizmu państwowego i polityki imperialno-kolonialnej.

Merkantyliści zdawali sobie sprawę z faktu braku harmonii interesów oraz istnienia różnych konfliktów społeczno-ekonmicznych W sferze narodowej podłożem merkant. polityki forsowania eksportu, protekcji gosp. i przywilejów monopolistycznych udzielanych kampaniom handlowym było przekonanie o zasadniczej ciasnocie rynków zbytu. Rynek jest z natury ograniczony i wywalczyć na nim miejsce można tylko drogą presji, nacisku polit., zakazów, itp. Wszystkimi tymi sposobami dąży się do osiągnięcia warunków wymiany sprzedających, powstaniu wielkich zysków z handlu i dodatniego salda bilansu handlowego. Zagranica kupując bowiem krajowe towary daje zatrudnienie i płaci zarobki krajowe robotnikom. Sprzeczności istniały także wew. kraju, było to: walka ekonomiczna pomiędzy poszczególnymi kampaniami handlowymi oraz pomiędzy nimi a bankierami. Wszystkie te sprzeczności wymagają ingerencji państwa i regulacji życia gosp. Powyższa koncepcja wynikała z faktu, że merkantyliści nie znali obiektywnego charakteru praw ekon. i ich niezależności od woli i świadomości ludzi. W literaturze merkant. podkreślano także, że kolonie oddają dużą przysługę krajom macierzystym. Według Montchretiena są one doskonałymi rynkami zbytu podlegającymi przemysłowi narodowemu, który zaopatruje kolonie w wyroby a wywozi z nich surowce. Kolonie uważano za integralną część rynku metropolii służącą do pomnażania jego możliwości prod., zwiększenia eksportu wyrobów, zmniejszenia kosztów surowcowych. Kto ma kolonie ten prędzej uzyskuje nadwyżkę eksportu nad importem. Podkreślał on również korzyści jakie posiadłości kolonialne oddają rozwojowi marynarki w stosunku do możliwości krajowej żeglugi przybrzeżnej. Stosowano następujące metody interwencji:

Zagranica (wojny handlowe, protekcjonizm celny, ochrona zbrojna kupców, zakaz rozwijania przemysłu w koloniach, akt nawigacyjny)

Kraj (polityka zatrudnienia, administracyjne ustalanie cen, ustalanie stopy proc., polityka płacy i pracy)

7.Merkantylistyczna koncepcja bilansu handlowego i handlu zagranicznego.

Handel zagraniczny jest dla merkantylistów podstawą wzrostu bogactwa i rozwoju gosp. Bogactwo było też środkiem gdyż stanowiło jedno ze źródeł potęgi państwa i gospodarki. Teoria handlu zagr. najpełniej rozwinięta została u Childa i Muna.

Mun był zdecydowanym zwolennikiem eksportu. Największe korzyści przyniesie eksport towarów przetworzonych, gdyż:

* potęga kraju surowcowego musi się kiedyś załamać,

* eksport towarów przetworzonych powoduje, iż następuje większe zróżnicowanie zatrudnienia, a tym samym przyśpiesza rozwój kraju,

* towary te uzyskują większe ceny

Mun dostrzega już ekonomiczne znaczenie eksportu usług. Nie boi się on wywozu kruszców. Uważa, że nadmiar pieniądza może być niekorzystny dla eksportu, dlatego proponuje stosownie w pewnym zakresie rozwiązań kredytowych. Wyróżnia on bilans handlowy ogólny i szczegółowy. Opracowuje techniczne metody sporządzania bilansu. Uważa, że saldo bilansu powinno obliczać się jako różnicę pomiędzy eksportem a importem.

Child aprobuje w zasadzie poglądy Muna, zwraca jednak uwagę, że nadwyżka eksportu nad importem nie zawsze oznacza wzrost bogactwa kraju, gdyż osiągane zyski mogą odpływać jako kapitał za granicę. Podaje on też inny sposób obliczania salda bilansu handlu zagr., a mianowicie na podstawie kursu wymiany weksli zagranicznych. Jeżeli kurs ten jest większy niż wewnętrzną wartość pieniądza to ponosimy straty i vice versa. W dłuższym okresie najlepiej obliczyć wzrost czy spadek ogólnego handlu i żeglugi danego kraju.

8.Polityka ludnościowa w Merkantyliźmie.

Merkantyliści uważali potencjał ludzki za jeden z podstawowych czynników potęgi politycznej i ekonomicznej danego kraju. Uznawali oni także przewagę interesu państwa nad interesem jedn. Przyczyny dla których należy popierać wzrost liczby ludności.

* wyniszczenie krajów licznymi wojnami

* motyw taniości siły roboczej

* potęga demograficzna to potęga militarna i polityczna,

Metody realizacji polityki ludnościowej

* popieranie małżeństw zwłaszcza wielodzietnych, np. poprzez posagi dla ubogich panien,

* masowe zatrudnianie dzieci

* ustawy represyjne przeciwko żebrakom i włóczęgom (praca przymusowa)

* ograniczenie lub całkowity zakaz emigracji, popieranie migracji,

* prawo pracy i płacy, max wysokość płacy, min długość dnia roboczego, w przypadku nadwyżek siły roboczej za wskazane było kierowanie ich do kolonii.

MERKANT. PODSUMOWANIE

1. jako pierwszy wyzwolił rozważania ekonomiczne z ich moralno-etycznej otoczki

2. m dokonali w zasadzie rejestracji zjawisk ekonomicznych próbując je opisać, uporządkować i sklasyfikować. Dali więc pewne podłoże pod przyszły rozwój ekonomii.

3. m wykazują skłonność do analiz cząstkowych, nie było prób szukania ogólnych praw ekon. i dokonywania całościowych syntez.

4. analizowano głównie formę przejawiania się zjawisk nie szukając ich istoty i treści

5. przyczynił się do znacznego przyśpieszenia rozwoju ekon. licznych krajów, stwarzając podstawy pod przyszłe powstanie kapitalistycznego sposobu prod.

OKRES PRZEJSCIOWY MIĘDZY EKONOMIA KLASYCZNĄ A MERKANTYLIZMEM.

1.Rozwój klasycznej ekonomi politycznej związany był z przejściem od stadium pierwotnej akumulacji kapitału do stadium kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, z drugiej strony z przejściem od stadium produkcji manufakturowej do fabrycznej. Związane to było z pierwszą rewolucją przemysłową a w szczególności wystąpiło to w Anglii, która pod tym względem wyprzedziła inne kraje. Pod koniec XVII wieku zaczął narastać kryzys zaufania do doktryny merkantylistycznej, która bogactwo społeczne wiąże ze sferą handlu oraz z pomnażaniem majątku przez nie ekwiwalentną wymianę zagraniczną. Rozwój produkcji przemysłowej unaocznił ograniczoność tego podejścia zarówno w teorii jak i praktyce. Oznaczał konieczność analizy podstawowych kategorii produkcji tj., zysk, procent, płace, itp. Tak więc merkantylistyczne podejście do gospodarki okazało się błędne i nie wystarczające.

William Patty (1623-1687)

2.Stosunek Pettego do pieniądza i bogactwa społecznego.

Merkantyliści wartość rozpatrywali wyłącznie z punktu widzenia sfery obiegu. Petti natomiast postawił problem czy konkretnych proporcji nie należy szukać w sferze produkcji. Wartość towarów Petti łączy z kosztami produkcji. W identyczny sposób podchodzi do problemu korzyści związanych z handlem zagranicznym oraz wymiennym. Nie łączy ich jak merkantyliści z nieekwiwalentnością lecz wiąże je z różnicami w kosztach wytwarzania oraz korzyściami wypływającymi z międzynarodowego podziału pracy i społecznego podziału pracy. Podział ten wpływa nie tylko na koszty ale i na jakość produktów. Petti miał tutaj na uwadze tylko różnice w bezwzględnych kosztach produkcji.

3.Teoria wartości.

Jest to pierwsza teoria wartości oparta na pracy. Punktem wyjścia dla Pettiego jest typowe dla ekonomii klasycznej rozróżnienie dwóch cen towarów:

1. naturalnej - utożsamianej z wartością,

2. pieniężnej - czyli rynkowej.

Cenę naturalną powiązuje Petti bezpośrednio z ilością pracy włożonej w wyprodukowanie towaru.

Cena rynkowa jest wyrazem wahań popytu i podaży.

Petti stawia problem: W jaki sposób wydajność pracy w[pływa na cenę naturalną a w efekcie na proporcje wymiany? - Odpowiada on: że cena naturalna jest odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy, ale wprost proporcjonalna do wydajności pracy przy produkcji materiału pieniężnego. Petti rozpatrywał tutaj głównie srebro. Nastąpiło tutaj połączenie ceny naturalnej ze szczególnym rodzajem pracy jakim jest praca zawarta w materiale pieniężnym. Wynika z tego, że Petti ujmuje wartość bezpośrednio w tej formie w jakiej przejawia się ona na rynku, czyli jako pieniądz. Dla Pettiego praca nie jest jeszcze istotą wartości ale jej miernikiem. Dodaje on jednak, że srebro tylko dlatego jest materiałem przenoszącym wartość i może być ekwiwalentem innych towarów, bo zawarta jest w nim ekwiwalentna ilość pracy. Petty utożsamia zatem istotę i miernik wartości, w teorii Pettiego zawarte są reminestencje (pozostałości) merkantylistyczne. Wartość bowiem przejawia się dla niego w pieniądzu. W przeciwieństwie jednak do merkantylizmu stara się on określić co jest podstawą, że za dany towar otrzymuje się konkretną a nie dowolną wynikającą z gry popytu i podaży ilość pieniądza.

3.Koncepcja płacy Pettiego.

Podobnie jak w przypadku teorii wartości w teorii płacy roboczej Petty dokonuje rozróżnienia pomiędzy płacą naturalną a płacą rynkową. Stara się również znaleźć naturalna podstawę wysokości płac. Czyli z jednej strony wyjść poza czysto rynkową definicję płacy a z drugiej strony odrzuca formalno-prawne definiowanie jej wysokości. Dla Pettiego płaca naturalna jest wyznaczona przez fizyczne minimum kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny. Prawo zdaniem Pettiego powinno zabraniać ustalania płac wyższych od tego minimum. Robotni, który otrzymuje płacę wyższą od naturalnej będzie rezygnował z części pracy. A w ten sposób społeczeństwo traci część posiadanego przez siebie czasu pracy. Było to pierwsze rozwiązanie tzw. klasycznego prawa pracy. Petty nie dostrzegał jeszcze bodźcowej funkcji płacy. Uważał, że robotnika można zmusić do pracy jedynie przez przymus.

4.Teoria renty gruntowej Pettiego.

Została ona w późniejszym okresie wykorzystana przez Marksa do konstrukcji jego teorii wyzysku zwanej teorią wartości dodatkowej. Renta gruntowa jest to przychód z tytułu własności ziemi. Każdy właściciel kapitału pieniężnego może za ów kapitał nabyć ziemię i otrzymać dochód w postaci renty gruntowej. Dlatego Petty nie dostrzegał jeszcze kategorii zysku jako wynagrodzenia kapitału. Każdemu właścicielowi Kapitału pierwotnego jako potencjalnemu właścicielowi ziemi należy się renta od kapitału czyli procent. Z takiego rozumienia wynika, że procent jest dla Pettiego kategorią wtórną w stosunku do kapitału. Petty próbuje z jednej strony ustalić cenę ziemi a z drugiej praktycznie określić stopę kapitalizacji w rolnictwie. Petty twierdzi, że cena ziemi jest skapitalizowaną rentą gruntową. Jest to pierwsze teoretyczne wyjaśnienie ceny ziemi. Petty zaproponował merkantylistyczną formułę: cena ziemi równa się suma rent gruntowych przez stopę procentową pomniejszoną o stopę kapitalizacji. Stopa ta nie ma jasnego wyjaśnienia teoretycznego. Petty stara się to zrobić na drodze empirycznej. Uważał, że długość okresu kapitalizacji jak i liczenie stopy kapitalizacji powinien wyznaczać okres w którym trzy gwarancje czyli: dziadkowie, ojcowie i dzieci pracują w rolnictwie. Na podstawie danych z ówczesnej Anglii określił on okres kapitalizacji na 21 lat, a stopę kapitalizacji na ok. 5%.

James Steward

1. Poglądy ekonomiczne.

Jest to pierwszy ekonomista, który rozróżniał pracę abstrakcyjną tworzącą wartość wymienną i pracę konkretną tworzącą wartość użytkową. Określa on wartość towarów rozmaicie, niekiedy wydatkowanym czasie pracy, niekiedy sumą płac, surowców i zużycia narzędzi. Wyróżnia on też wartość wewnętrzną tzn. nakład surowców lub zużycie środków produkcji. Uważa, że dopiero konkretna praca robotnika przekształca surowce w wartość użytkową. Uważa on, że cena towaru jako forma przejawiania się wartości składa się z elementów:

- wartości realnej, obejmującej nakład pracy i surowców,

- zysku będącego nadwyżką w cenie towaru ponad wartość realną.

Jest to typowo merkantylistyczne ujęcie, gdyż zysk jest elementem nieekwiwalentnej wymiany i nie wynika z produkcji. Jest to tzw. zysk względny powstający w wymianie międzynarodowej. Steward uważa, że zysk względny nie oznacza wzrostu bogactwa społecznego lecz jest wyrazem wyłączenia wahań na szali bogactwa społecznego. Wyróżnia on też tzw. zysk pozytywny wypływający z twórczej pracy i innowacji pracownika (obecnie w mikroekonomii nazywa się on zyskiem nadzwyczajnym). Jeżeli cena odpowiada jedynie wartości realnej to w wymianie nie realizuje się żadnego zysku producenta.

EKONOMIA KLASYCZNA

1. Filozofia porządku naturalnego i praw naturalnych jako podstawa metodologiczna ekonomi klasycznej.

Wychodzi ona z twierdzenia, że tak w przyrodzie jak i w społeczeństwie dany jest pewien układ czy też system naturalnych praw zapewniający najlepszy z możliwych rozwój gospodarczy i społeczny. Mówiąc dany jest rozumiano opatrzność (panteizm). Istnieje on poza historią. Jest to system nie zmienny. Rzeczą każdej nauki jest poznać te prawa i warunki, w których mogą one w sposób niezakłócony działać, po to aby naszą nieświadomą działalnością nie zakłócić naturalnego rytmu gospodarki. Z ekonomicznego punktu widzenia zgodnie z ideą porządku naturalnego istnieje kategoria niezmiennej natury ludzkiej. Jej najważniejszą cechą jest dążenie do indywidualnego bogactwa. Jest to pochodne bardziej pierwotnego motywu postępowania człowieka, dążenia do max. wszystkich przyjemności czy też korzyści, a min. strat i przykrości. Jest to podstawa tzw. filozofii utylitaryzmu J. Benthama. Człowiek kieruje się zasadą mini-maxi , nazywa się homo ekonomicus. Pojęcie to wprowadził J.S. Mill. Przed Millem pojęcie to funkcjonowało pod różnymi hasłami. Z koncepcji homoekonomicus wynika istnienie w społeczeństwie rozlicznych sprzeczności społeczno-ekonomicznych. Zgodnie z ideą porządku naturalnego dzięki działaniu naturalnych praw ekonomicznych następuje harmonizacja owych sprzecznych interesów. W efekcie czego zwiększa się ogólny dobrobyt. Adam Smith uważa, że oznacza to także wzrost przeciętnego dobrobytu. Według ekonomii klasycznej naturalne prawa ekonomiczne to prawa kapitalistycznego rynku i konkurencji. Prawa te były interpretowane ehistorycznie (nie zmienione w czasie). Jeżeli jest jeden naturalny system praw ekonomicznych to jest tylko jeden układ warunków, w których te prawa mogą funkcjonować, a więc jest tylko jeden porządek ekonomii kapitalistycznej. Przyjęcie idei porządku naturalnego leżało u podstaw tezy ekonomii klasycznej o odniesieniu czy szkodliwości interwencji państwa w życie gospodarcze. W zgodzie z ideą porządku naturalnego ekonomii klasycznej uznaje za najwyższe prawo jednostki całkowitą swobodę działania w sferze gospodarczej. Wolność ta połączona z harmonizującym działaniem praw rynku i konkurencji leży w interesie całego społeczeństwa. Takie rozumienie wyznaczało w przyszłości główne kierunki teoretycznych modeli jak i realnie funkcjonujących gospodarek socjalistycznych.

Adam Smith (1723-1790)

1. Jakościowe określenie wartości w teorii Smitha

Smith poddał gruntownej krytyce poglądy merkantylistyczne o pieniądzu jako o źródle i mierze bogactwa społecznego. Dla Smitha źródłem bogactwa społecznego jak i jednostki jest praca i ziemia. Rozmiary bogactwa danego kraju zależą od ilości pracy, którą dysponuje społeczeństwo, a to zależy od ilości zatrudnionych i wydajności pracy. Również bogactwo jednostki wyraża się tym, jaką ilością pracy cudzej może jednostka dysponować w zamian za produkty posiadane przez siebie a niepotrzebne do konsumpcji. Praktycznie oznacza to, że posiadane pieniądze są uprzedmiotowieniem ilości pracy. Wzrost wydajności pracy może w praktyce występować w skutek pogłębienia się społecznego podziału pracy. Zgodnie z koncepcją homo ekonomicus Smith traktuje społeczny podział pracy jako proces wtórny do wymiany, która z kolei wynika z max indywidualnego bogactwa.

2. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna.

Różne rodzaje pracy mogą być społecznie użyteczne, ale nie wszystkie przyczyniają się do wzrostu bogactwa społecznego. Bogactwo to wzrasta jedynie w skutek powiększania się ilości pracy produkcyjnej, tj. pracy która:

* jest wydatkowana w sferze wytwarzania materialnych dóbr i usług

* wytwarza ona dobra i usługi.

Ten sposób interpretacji pracy produkcyjnej został później przyjęty przez Marksa. Taka interpretacja była uzasadniona tym, że:

* w XVIII i XIX w. większość tzw. usług niematerialnych była świadczona w postaci tzw. usług personalnych dla wyższych warstw osiadających

* w sferze usług niematerialnych była zatrudniona niewielka część ludności zawodowo czynnej,

* nieznaczny był wpływ usług niematerialnych na efektywność gospodarowania gałęzi materialnych.

3. Ilościowe określenie wartości w teorii Smitha.

Smith w swojej teorii nie analizuje w zasadzie kategorii wartości ale kategorię wartości wymiennej. Każdy produkt będący w naszej dyspozycji musi służyć bezpośrednio do zaspokojenia naszych potrzeb oraz może być przeznaczony do wymiany. Wartość danego dobra możemy ocenić tylko w wymianie. Wartością jest dla nas ta ilość pracy, którą za dane dobro możemy dostać. Wartość jest to koszt, wysiłek i trud z jakim dane dobro zdobywamy. Zatem o wartości wymiennej dobra decyduje nie tylko nakład pracy, który jest w nim uprzedmiotowiony, ale ten nakład pracy, który za dane dobro zdobywamy. Praca jest jedynie ostatecznym miernikiem wartości. Stanowi tzw. cenę realną czy też materialny towar. Tak jak pieniądz stanowi jedynie cenę nominalną. Smith zdaje więc sobie sprawę z tego, że ta sama pod względem fizycznym praca może różnić się zręcznością i biegłością, a różne rodzaje pracy mogą różnić się kwalifikacjami niezbędnymi do ich wykonywania. W warunkach istnienia pieniądza wartość wszystkich towarów musi być w nim wyrażona, gdyż on sam jest towarem o określonej wartości. Wartości wymienne towarów jak i wartość pieniądza ulega stałym zmianom. Wartość pracy jest zawsze stała tzn. praca o danym natężeniu i kwalifikacjach reprezentuje tą samą wartość. Dlatego praca jest najlepszym miernikiem wartości.

4. Składniki ceny naturalnej Smitha.

Smith wyróżnia dwa etapy historyczne w działaniu teorii wartości:

- stan surowy społeczeństwa - czyli etap przed kapitalistyczny - charakteryzuje się brakiem istnienia kapitału jako samodzielnego wyodrębnionego czynnika produkcji. Nie istnieje także prywatna własność ziemi. Bezpośredni producenci posiadają w tym zakresie ziemię czy inne bogactwa naturalne, jaki jest im potrzebny do produkcji. W takim społeczeństwie stosunek między ilościami pracy niezbędnymi do zdobycia poszczególnych towarów jest jedynym czynnikiem decydującym o udziałach w wymianie z uwzględnieniem różnic intensywności i kwalifikacji,

* społeczeństwo kapitalistyczne - powstają indywidualne kapitały. Kapitał jest już samodzielnym czynnikiem produkcji przeciwstawiającym się pracy. Kapitał powstaje w wyniku indywidualnych oszczędności. Przy wymianie gotowych produktów cena musi teraz przewyższać o zysk dla kapitału sumę niezbędną do opłacenia pracy i materiałów.

Smith podkreśla, że zysk od kapitału nie jest żadnym wynagrodzeniem za szczególny rodzaj pracy wykonywanej przez przedsiębiorcę. Jedyną zasadą określającą wielkość zysku jest wielkość wyłożonego kapitału na pracę i materiały. Tak więc płaca robotnika rozpada się na:

* płacę roboczą,

* zyski od kapitału.

Powstanie kapitału oznacza, że robotnik musi dzielić się płacą z przedsiębiorcą. Nie jest to wyzysk, tylko warunek funkcjonowania kapitału w produkcji.

W warunkach monopolu ziemi również jej właściciele żądają renty, nawet za prowadzony wytwór ziemi np. w rolnictwie. W rozwiniętej gospodarce robotnik musi także część produktu swej ziemi oddawać właścicielowi ziemi czy innych dóbr materialnych.

Cena więc składa się z:

* płac robotników najemnych

* zysków od całego wyłożonego kapitału

* renty gruntowej czyli wynagrodzenia właściciela ziemi.

W toku rozwoju gospodarczego społeczeństwo wytwarza coraz więcej produktów o wysokim stopniu przetwarzania. Im dobra bardziej przetwarzalne tym większą część przeznacza się na płace i zyski a mniej na renty.

5. Teoria stóp naturalnych Smitha.

W każdym kraju w danym czasie kształtują się pewne zwyczajowe formy wynagrodzenia pracy kapitału i ziemi czyli stopy procentowej, zysków i rent. Płaca zależy od poziomu rozwoju społeczeństwa, stopa zysku od ilości konkurencji kapitału, nie może ona jednak spaść poniżej pewnego poziomu minimalnego. Stopy te nazywa Smith stopami naturalnymi. W warunkach gosp. kapitalistycznej cena naturalna jest to cena, która wystarcza na wynagrodzenie pracy, kapitału i ziemi w zakresie stóp naturalnych. Ceny rynkowe wyznaczane są przez grę popytu i podaży. W warunkach naturalnych oscylują wokół cen naturalnych. Przeszkodą w tym zakresie mogą być przepisy cechowe, monopole, restrykcje ze strony państwa, itp. Zatem podstawowym warunkiem kształtowania się cen zbliżonych do naturalnych jest całkowita wolność produkcji i handlu. Jest to podstawowy postulat doktryny liberalizmu gospodarczego.

UTOPIJNO-IDEALISTYCZNE KONCEPCJE POLSKIEGO MIESZCZAŃSTWA.

W XV i XVI stuleciu nastąpił istotny przełom w rozwoju cywilizacji europejskiej, który objął wszystkie dziedziny życia społecznego. W sferze ekonomiczne nastąpiły zmiany:

* rozszerzenie się rynków

* upowszechnienie nowych sposobów wytwarzania (system nakładczy, manufaktura)

* dyfuzja innowacji technicznych i technologicznych, zwłaszcza dotycząca produkcji rolnej (płodoziem, nawożenie) i przemysłowej (dodatkowe źródła energii)

* nowe rozwiązania prawno-ekonomiczne i organizacyjne (system banków, giełd, rozliczeń bezgotówkowych)

W okresie tym pogłębiły się różnice polityczno-religijne i majątkowe, szczególnie między niewielką liczbą ludzi bogatych a wzrastającą liczbą ludzi biednych. Rozwarstwienie społeczeństwa doprowadziło z jednej strony do powstania silnego ruchu chłopsko-plebejskiego (działalność Tomasza Munzera), z drugiej zaś do wzrostu popularności różnych sekt i ruchów kontestacyjnych. Do głosu doszła myśl liberalna republikańska, dzięki czemu umocniły się w europejskiej cywilizacji hasła o religijno-filozoficznej czy społeczno filozoficznej genezie. Nastąpił rozkwit sztuk i nauk przyrodniczych i metod badawczych (Kopernik, Gallileusz, Bruno). Przełom nastąpił również w ludzkiej świadomości, do czego istnienia przyczyniły się nowinki religijne, nowy etos pracy i odrzucenie średniowiecznego ideału ubóstwa i ascezy. Ruchy reformatorskie (luteranizm i kalwinizm) odrzucały ideę głoszącą, że życie wieczne zapewnia człowiekowi ubóstwo. Odrzucenie poglądu, że bogacenie się poprzez pracę jest czymś negatywnym.

Polska myśl ekonomiczna rozwijała się w dwóch nurtach wyznaczonych przez Platona i Arystotelesa:

- koncentracja na tworzeniu wizji społeczeństwa idealnego i/lub reformowania istniejącego systemu społeczno-gospodarczego. W ramach tego nurtu powstały koncepcje utopi T. More'a, Państwa Słońca T. Campanelli, Nowej Atlantydy F. Bacona. W polskiej myśli społ. wpływowa była wizja naprawy i urządzenia Rzeczpospolitej (Frycz-Modrzewski)

- tworzenie mategorialno-metodologicznych podstaw ekonomii i rozwiązywanie bieżących zagadnień gospodarczo-społecznych (myśl merkantylistyczna T. Muna, J. Childa oraz bulionistyczna J. Halesa, Kopernika),

Andrzej Frycz Modrzewski

1.Założenia ogólne.

Był typowym przedstawicielem myśli odrodzeniowej, zwłaszcza jej nurtu społeczno-utopijnego. Był zwolennikiem racjonalizmu, w warstwie metodologicznej odrzucającym dogmaty i nietolerancję. Swoją wizję urządzenia państwa oparł na akceptacji struktury społecznej i jej stanów. Nie był przeciwnikiem dzielenia ludzi według pochodzenia. Szlachectwo jego zdaniem, łączyło się raczej z przedmiotami umysłu i charakteru niż urodzenia. Był zwolennikiem raczej małych zmian o charakterze ewolucyjnym. Swoją wizję społeczeństwa chciał budować na sprawnym i obowiązujących wszystkich systemie praw i obowiązków. Jego wizja społeczeństwa dobrze urządzonego została oparta na założeniach:

*wszechstronnego systemu prawa

*powszechnej równości, którą pojmował jako pewien układ praw i obowiązków poszczególnych stanów,

*sprawiedliwości społecznej, polegającej na nieuciskaniu ludzi za odmienność ich poglądów.

2.Poglądy na pracę.

Frycz Modrzewski nie proponował rewolucji społecznej, nie postulował też wprowadzenia systemu demokracji większościowej czy egalitaryzmu konsumpcyjnego. Nie widział też potrzeby budowania społeczeństwa bez własności prywatnej. Postulował on reformy dla kościoła, m.in. wyboru kapłana przez wiernych, powrotu do Pisma Świętego, zniesienie hierarchii kościelnej czy władzy papieskiej.

W poglądach ekonomicznych widać u niego fascynację nowym etosem pracy i zalążki liberalizmu gospodarczego. Praca ma jego zdaniem szczególne znaczenie zarówno dla oceny człowieka, jego roli społecznej, jak i dla oceny dobrobytu. Był przeciwny żebractwu, włóczęgostwu czy lenistwu. Można wspierać ubogich, ale należy raczej umożliwić im pracę, niż utrzymywać za darmo. Ponieważ bogactwo narodu zależy od pracowitości i wydajności pracy nie należy zbyt pochopnie także karać śmiercią, zwłaszcza za drobne przestępstwa. Był przeciwny nadmiernym dochodom właścicieli, nie znajdującym odzwierciedlenia we włożonej pracy (poglądy zbliżone do kanonistów, Tomasza z Akwinu).

3.Handel wymienny.

Akceptował znaczenie handlu i opowiadał się za jego rozwojem lecz nie popierał handlu spekulacyjnego. Wymianę handlową ocenia nie przez pryzmat efektywności, ale z punktu widzenia walorów etyczno-moralnych. Uważał, że wywóz za granicę należy ograniczyć do nadwyżek, ponieważ nadmierny wywóz generuje trudności i wywołuje inflację. Niedostatek dóbr w kraju wiąże się ze spekulacją. Handel sam w sobie nie jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ dzięki niemu do kraju przywozi się towary potrzebne dla ludzi i państwa. Akceptował handel towarami przetworzonymi i krytykował sprzedaż spekulacyjną, tj. bez wkładu własnej pracy w ulepszenie towaru.

Podobnie jak merkantyliści był przeciwnikiem nadmiernej, nieuzasadnionej konsumpcji, zwłaszcza dób luksusowych zagranicznych. Zaoszczędzone w ten sposób na rynku wewnętrznym dobra lepiej sprzedać za granicą, powiększając bogactwo kraju. Postulował zniesienie praktyk Monopolistycznych (jak Ostrorog). Nie interesował się bliżej pieniądzem, domagał się jedynie jego dobrej jakości.

Frycz Modrzewski poświęcił zatem dużo miejsca roli państwa, znaczeniu handlu i aktywnej polityce w tej dziedzinie, która miała prowadzić do rzeczywistego bogactwa kraju. (podobnie jak bulioniści)

LIBERALIZM I SZKOŁA KRAKOWSKA

Po odzyskaniu niepodległości nastąpił rozwój idei liberalizmu gospodarczego, do czego przyczynili się przedstawiciele szkoły krakowskiej oraz Bernard Bernadzikiewicz.

A. Krzyżanowski (1873-19630), Haydel, Zweig,

Przez całe życie był związany z Krakowem. Na początku był związany ze szkołą historyczną, później odszedł od niej ale w jego twórczości nadal zostało wiele elementów z nią związanych, w szczególności w metodzie badań. Wszystkie sfery życia społecznego traktował on jako zierezerwalną całość.

1.Ekonomia.

Krzyżanowski konstruując swoją definicję badań ekonomicznych oparł się na zasadzie racjonalnego gospodarowania, rozumianej jako zasada najmniejszego wysiłku. Wyróżniał on kilka części ekonomiki: opis, teorię i politykę gospodarczą. Twierdził, że między nimi zachodzi ścisła współzależność, gdyż każdy opis zjawisk ekonomicznych zawiera w sobie pierwiastki normatywne lub mogące stać się normatywnymi. Natomiast Haydel zdecydowanie negował metodę szkoły historycznej, podkreślając znaczenie analizy abstrakcyjnej, z kolei Zweig próbował połączyć elementy analizy obiektywnej i subiektywnej. Za centrum zainteresowania ekonomii uważał sferę wymiany. Ekonomia była dla niego nauką rozpatrującą zjawiska gospodarcze z punktu widzenia stosunków wymiany.

2.Teoria wartości.

Żaden z przedstawicieli szkoły krakowskiej nie stworzył nowej teorii wartości. Przejmowali oni różne teorie w ramach nurtu subiektywno-marginalistycznego. Haydel akceptował teorię użyteczności krańcowej, uznawał skuteczność zarówno pierwszego, jak drugiego prawa Gossona. Odmiennie zagadnienie wartości ujmowali Krzyżanowski i Zweig. Łączyli oni w swojej koncepcji elementy analizy subiektywnej i obiektywnej, rzadkości i użyteczności. Wszyscy ci ekonomiści w zasadzie byli zwolennikami ilościowej teorii pieniądza.

3.Liberalizm.

Uważał, że główną przyczyną nadmiaru pieniądza jest interwencjonalizm państwowy. Deklarował jednak, że nie jest przeciwnikiem wszelkiej interwencji państwa w życie gospodarcze , lecz jedynie jej przerostów. Nie ma ustrojów czysto liberalnych bądź etatycznych, zmianie ulegają jedynie proporcje. Zależność między liberalizmem a interwencjonalizmem ujmował na zasadzie autonomii między indywidualizmem a kolektywizmem. Tak samo problem ujmował Heydel. Natomiast Zweig formułował własne zasady „neoliberalizmu”, uznając wolność za najważniejszą wartość gatunku ludzkiego, a jednocześnie za najlepszy, najskuteczniejszy i najtańszy sposób zarządzania i gospodarowania. Fanatyzm jest największym zagrożeniem dla liberalizmu. Proponował zgodne współżycie między narodami. Postulował przeprowadzenie reformy rolnej, likwidację latyfundiów, akcjonariat pracowniczy, zwiększenie dostępu do kredytów. Do podst. zadań interwencjonalizmu zaliczał przeciwdziałanie procesom monopolizacji oraz przeciwstawienie się innym tego typu zjawiskom, które naruszają zasady wolnej konkurencji.

4. Ingerencja państwa.

Cała trójka formułowała podobne argumenty przeciw ingerencji państwa:

*polityczne - rozwój etatyzmu będzie oznaczać ograniczenie wolności jednostki, w szczególności zaś doprowadzi do upadku liberalizmu politycznego czy nawet demokracji parlamentarnej

*moralne - występuje wzrost przestępczości, wynikający ze wzrostu liczby nakazów i zakazów, wysokich stawek podatkowych itp.

*ekonomiczne - na skutek działania czynników obiektywnych i subiektywnych przedsięb. państwowe muszą być deficytowe lub przynajmniej poziom ich rentowności będzie niższy niż analogicznych przedsięb. prywatnych. (konieczność zwiększenia wydatków państwa, dodatkowa emisja pieniądza)

5.Liberalizm a etatyzm.

Tadeusz Bernadzkiewicz. (ur. 1906)

Pracował głównie w Ministerstwie Skarbu i w Biurze Prasowym Centralnego związku Przemysłu Polskiego. Prowadził bardzo aktywną działalność publicystyczną (Przyrosty etatyzmu, Koncern państwowy w Polsce, Udział państwa w spółkach handlowych). Cała jego działalność naukowa koncentrowała się wokół problemu krytyki etatyzmu. We wszystkich swoich pracach podjął konsekwentną linię obrony tezy, że sektor państwowy jest znacznie mniej efektywny w gospodarce państwowej niż przedsiębiorstwa prywatne. Krytyka etatyzmu prowadzona przez niego opierała się głównie na wierze, że liberalizm, odpowiadający naturze duchowej i moralnej człowieka, jest ustrojem etycznie najdoskonalszym oraz najsprawniejszym gospodarczo. Podkreślał dobroczynne skutki dobrowolnego działania. Wzrost moralności i dobrobytu są głównymi czynnikami harmonijnego i racjonalnego współżycia, gdyż postęp liberalizmu, moralności, dobrobytu warunkują się wzajemnie.

Nadmierna rozbudowa sektora państwowego jest sprzeczne z dążeniem do powiększenia skarbu państwa. Konieczne jest zatem utrzymanie jej w odpowiednich granicach. Przyrost etatyzmu nie tylko przynosi szkodę gospodarce prywatnej, ale też osłabia podstawę na której opiera się uzasadniona część gospodarki publicznej. Dopuszcza on interwencję państwa na rynku, ale nie powinna ona wypierać gosp. prywatnej ni jej zastępować.

6.Ogólna charakterystyka liberalizmu okresu międzywojennego.

Zdecydowana większość ekonomistów była zwolennikami liberalizmu gospodarczego. Ich zdaniem tylko ta forma wyzwalała odpowiednią wolę pracy, gwarantując najlepsze wykorzystanie posiadanych zasobów i najpełniejsze zaspokojenie potrzeb ludzkich. Dobry gospodarz będzie lokował swoje zasoby w działach przynoszących największe zyski. Tym samym najszybciej zwiększa się bogactwo i dochód całego społeczeństwa. Jednak sektor prywatny nie może być jedynym w gospodarce, ponieważ wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa rośnie konieczność zaspokojenia potrzeb kolektywnych. W latach 20. i 30. młode państwo polskie stawało przed wieloma problemami społ.-ekon. początkowo była to potrzeba imigracji ziem trzech zaborów, później stworzenie sprawnej administracji państwowej oraz zapobieganie negatywnym zjawiskom tj. bezrobocie, przeludnienie wsi i dysproporcje między regionami. Problemem był też duży udział kapitałów obcych, szczególnie niemieckiego.

MYŚL SOCJALISTYCZNA I LEWICOWA

Na przełomie XVIII i XIX w. pojawiły się koncepcje które zostały nazwane socjalizmem utopijnym. Jego twórcy tworzyli wizje funkcjonowania społ. W połowie XIX w. pojawiła się inna odmiana myśli socjalistycznej, oparta na naukowej analizie ówczesnych stosunków ekonomicznych i społ.

K. Marks oparł swoją koncepcję na filozofii heglowskiej i ekonomi klasycznej. Wg jego teorii cywilizacja ludzka rozwija się zgodnie z prawami rządzącymi życiem społeczno-ekonomicznym. Rozwija się ona od wspólnoty pierwotnej poprzez niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm do socjalizmu. Rozwój ten, zdeterminowany poprzez wszystkie czynniki ekonomiczne, nosi znamiona nieuchronności (determinizmu ekonomicznego. Marksizm, będący najbardziej spójną wizją przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne, wzbudzał wiele kontrowersji, zwłaszcza postulat rewolucyjnego przejęcia dominacji przez klasę robotniczą.

Bernstein, główny przedstawiciel rewizjonizmu zanegował materializm historyczny oraz tezę o nieuchronnym upadku kapitalizmu. Jego zdaniem, proces przemian historycznych ma charakter ewolucyjny, a jego tempo zależy od instytucji społ. Społeczeństwo nie polaryzuje się ze względu na bogactwo, więc nie następuje koncentracja kapitału. Natomiast powiększa się liczebność warstw średnich, upowszechnienie się kapitału akcyjnego pogłębia demokratyzację własności. Należy walczyć o reformy, rozwijać ruch związkowy, spółdzielczość, samorządy, unikając rewolucji.

Róża Luksemburg (1870-1919) łączyła przekonanie, że rynek jest najlepszą znaną formą alokacji zasobów ekonomicznych, ale wymaga pewnych ingerencji ze strony państwa i jego agend, z wiarą że polityka ekonomiczna państwa pozwoli poprzez redystrybucję dochodów i odpowiedni system zabezpieczeń socjalnych ograniczyć nierówności społeczne oraz zwiększyć poziom dobrobytu społ. i indywidualnego.

W. Lenin odrzucał idę rozwoju siły wytwórczej i zgodnie z koncepcją „najsłabszego ogniwa” przygotował rewolucję w carskiej Rosji. Po jej zwycięstwie rozpoczęły się problemy z realizacją planu gospodarki komunistycznej. W efekcie model ten okazał się nierealny, natomiast system ekon. ZSRR upadł.

KONCEPCJE EKONOMICZNE:

Ludwik Krzywicki (1859-1941), uznany za przedstawiciela umiarkowanego skrzydła myśli lewicowej, akceptował metodę badań zastosowaną przez Marksa. Interesowały go zagadnienia rolnicze oraz przemiany zachodzące we współczesnym kapitalizmie (monopolizacja).

Edward Lipiński (1888-1986). Interesowały go liczne zagadnienia związane z aktualną sytuacją gosp. Był współzałożycielem Instytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen, współredaktorem „Ekonomisty”.Do najciekawszych tematów podejmowanych przez niego można zaliczyć problem równowagi przedsięb. i gosp. domowego. Badał również przyczyny cykliczności gosp.

Oskar Lange (1904-1965) podejmował bardzo szeroki zakres problemów ekonomicznych - od zagadnień metodologicznych do metod ilościowych. Sformułował definicję ekonomi: Ekon. polityczna albo ekon. społ. jest nauką o społ. prawach rządzących produkcją i podziałem materialnych środków zaspakajania potrzeb ludzkich. Akceptował on problemy racjonalności gospodarowania. Miał on własną wizję gosp. socjalistycznej. Jego zdaniem socjalizm opiera się na założeniach:

- śr. prod. powinny być uspołecznione i wykorzystywane w społecznym procesie pros.

- użytkowanie śr. prod. musi się odbywać w interesie i pod kontrolą większości społ.

- system ocen powinien istnieć i zapewniać poprawną dystrybucję towarów oraz być podstawą rachunku gosp.

- prod. powinna być realizowana zgodnie z planem gosp.

- r-k ekonomiczny ma służyć efektywnej alokacji zasobów.

Lange miał świadomość ścisłego związku między gosp. a demokracją. Jego zdaniem, demokracja powinna się opierać na pełnym zatrudnieniu, sprawiedliwym podziale dochodu społ. oraz wyeliminowaniu koncentracji władzy w ręku jednych grup społecznych lub biurokracji państwowej.

ETATYZ POLSKI I SPORY WOKÓŁ ROLI PAŃSTWA

W listopadzie 1918 Polska po 123 latach niewoli odzyskała niepodległość i stanęła wobec konieczności rozwiązania wielu problemów ekonomicznych. W skład państwa weszły wtedy ziemie o różnych poziomach rozwoju związane z odmiennymi rynkami i mające różnorodne systemy oraz sposoby gospodarowania. Poszczególne ziemie ponadto miały powiązania z różnymi rynkami, nie miały też żadnego powiązania komunikacyjnego. Ówczesna Polska nie posiadała własnego portu. Panowało też ogromne zamieszanie w sferze ceł i pieniądza. Dopiero w 1920 wprowadzono jednolitą walutę, markę polską. Stopniowo tworzyła się jednolita administracja państwowa, chociaż kraj charakteryzował się zróżnicowaną strukturą ludności. Złożony wpływ na gosp. Polską miała wojna polsko-rosyjska (1919-1920). Specyficzna była też struktura ówczesnego budżetu. Nastąpiła gwałtowna inflacja. Sytuacja zmieniała się dopiero po radykalnej reformie skarbowej Grabskiego. Gosp. Polska wówczas w okres pewnej stabilizacji, która trwała do 1929. Wtedy to nastąpił wielki kryzys, który wywołał wiele groźnych zjawisk ekon. (spadek popytu, rozwarcie nożyc cenowych, spadek prod., zmniejszenie płac nominalnych, wzrost bezrobocia, obniżenie siły nabywczej ludności, kryzys systemu walutowego) Miał on szczególnie ostry i długotrwały przebieg, o czym przesądziło wiele cech polskiej gosp:

*nieduża pojemność rynku wew., pomniejszona poprzez procesy pauperyzacji wsi,

*rozwarcie nożyc cenowych między cenami artykułów rolnych a przemysłowych,

*opanowanie gosp. polskiej przez kapitał zagraniczny, niewłaściwa polityka gosp. rządu.

1.Ewolucja polskiego etatyzmu.

Wielki kryzys uświadomił wielu ekonomistom, że likwidacja negatywnych zjawisk nie jest możliwa bez aktywnej roli państwa. Coraz powszechniej odrzucano poglądy, że rynek w sposób automatyczny przezwycięży wszelkie zaburzenia i doprowadzi do dalszego wzrostu gosp. Podstawą aktywizacji gosp. w latach 1936-1939 była przede wszystkim działalność inwestycyjna. Podczas realizacji programów inwestycyjnych wykorzystywano elementy planowania gosp. Plan czteroletni, przedstawiony przez Kwiatkowskiego, koncentrował się na rozwoju infrastruktury przemysłowej, w tym zwłaszcza sektora energetycznego i przemysłu obronnego, gosp. wodnej, oświaty oraz telekomunikacji i poczty. Zbudowano wiele zakładów przemysłowych, szkół, mostów, dróg, linii kolejowych i urządzeń infrastruktury technicznej. Szczególnie aktywnymi zwolennikami interwencjonalizmu państwowego byli: Starzyński, Bartel, Hipolit Gliwic, Swarczyński, Kwiatkowski.

E. Kwiatkowski pełnił bardzo wiele ważnych funkcji w przemyśle, od wicepremiera ds. gospodarczych i ministra skarbu do licznych funkcji dyrektorskich. Swoje poglądy ekonomiczne opierał na wnikliwej analizie dotychczasowej rzeczywistości gosp. Wskazał, że prod. w Polsce nie tylko jest bardziej niska w porównaniu z krajami rozwiniętymi, ale dodatkowo charakteryzuje się małym stopniem przetworzenia. Uważał, że trudności ekonomiczne pogłębiają inne niekorzystne zjawiska społ. zwłaszcza takie, jak: przeludnienie agrarne, zacofana struktura prod., niewłaściwa organizacja procesów wytwarzania, poważne dysproporcje regionalne. Dostrzegł również bardzo szybko pogłębiające się zjawisko interwencjonalizmu państwowego. Był on świadomy słabości rodzimego kapitału, zwłaszcza jego znacznego rozproszenia i pogoni za szybkim zyskiem, co uniemożliwiało dokonywanie inwestycji. Był jednak przeciwny angażowaniu kapitału tam, gdzie jest dostatecznie silny kapitał prywatny, chcąc w ten sposób uniknąć zjawiska określanego mianem wypychania, polegającego na konkurencyjnym działaniu wydatków rządowych do nakładów prywatnych. Kwiatkowski miał również świadomość konieczności koordynowania rozwoju gosp. kraju w czasie i przestrzeni.

MYŚL SPÓŁDZIELCZA (ABRAMOWSKI).

Abramowski Studiował na Uniwersytecie Jagielońskim i w Genewie, współpracował z ruchem socjalistycznym, w 1905 założył Związek Towarzystw Somopomocy Społecznej, a 1906 Towarzystwo Kooperatystów. Tworząc koncepcję społeczeństwa kooperatywistycznego wyszedł od badania relacji między świadomością indywidualną a świadomością społeczną. Zainteresowania jego szły tu przede wszystkim w kierunku studiów nad uwarunkowaniami społecznymi świadomości ludzkiej. Jego poglądy społ.-polit. kształtowały się w przekonaniu, że wiedza ludzka nie jest zdolna do pełnej rekonstrukcji rzeczywistego obrazu świata, człowiek musi więc wykorzystać swoją intuicję i dokonywać wyboru drogi dalszego rozwoju, opierając się na kryteriach moralnych. Zdaniem A istota i geneza zjawisk społecznych tkwią w ludzkiej psychice. Nie można bowiem dzielić zjawisk społ. na kategorie ekonomiczne, moralne i polit. Natomiast procesy ekonomiczne nie stanowią podst. podścieliska całości przejawów życia społ. Przemiany społ. dokonują się w rezultacie współdziałania ludzkich uzdolnień i potrze, technik i kultury. Zdaniem A nie był dotąd ustroju społ. ani instytucji ustalonej zwyczajowo i prawnie, która nie miałaby wyrazu w indywidualnej etyce człowieka. Wg niego każdy akt społ. jest rezultatem łączenia się osobistych poczynań. Środowiska społ. stanowi swoisty konglomerat psychiczny, który wytwarzają jednostki i w którym poszczególna jednostka może działać jeżeli jest w stanie realizować samą siebie, akceptując określone programy ekonomiczne, społ. i polit. Można więc zauważyć, że rozwój społ. stanowi szereg następujących po sobie przeobrażeń w moralności i świadomości ludzkiej. Wg A przechodzenie do nowego ustroju obejmuje 3 etapy przeobrażeń: ekonomicznych, moralnych i prawno-polit.

1.Państwo kooperatystczne ( rzeczpospolita spółdzielców ).

Przejście do społeczeństwa opartego na sprawiedliwości społeczności, równości praw wszystkich obywateli i dobrobycie ekonomicznym może nastąpić dwoma drogami. Pierwsza: rozpoczyna się od opanowania przez robotników aparatu wytwórczego, druga: od opanowania aparatu pozostającego w sferze podziału i konsumpcji (kooperatyzm). Abramowski bardzo szeroko rozumie on znaczenie ruchu kooperatywistycznego. Jego celem jest nie tylko ograniczenie dysproporcji w podziale dochodu narodowego, ale również wspieranie ustrojów akceptujących takie dysproporcje. Kooperatywa, podstawowa komórka społeczeństwa przyszłości, społeczeństwa spółdzielczego stanowi zrzeszenie dobrowolne, demokratyczne. Władza prawodawcza należy do ogółu członków, każdy ma prawo inicjatywy. Natomiast komunistyczny charakter kooperatywy wynika ze wspólnej własności jej majątku, dlatego też może być podst. społeczeństwa bazującego na zasadach wolności, demokracji i kolektywizmu ekonomicznego. W kooperatywie odbywa się również ciągła rewolucja moralna. Dzięki kooperatywie produkcja będzie procesem uspołecznionym zarówno od strony własności środków produkcji jaki i podziału produktu. Gospodarka w takim społeczeństwie, mająca charakter planowy, zostanie skierowana na zaspokojenie potrzeb konsumentów.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

---